عدل ۽ انصاف
ساگر وسيم شورو
قرآن مجيد ۾ ارشاد خداوندي آهي ته، ”ان الله يامر بالعدل والاحسان.“ ترجمو: بيشڪ الله تعاليٰ انصاف ۽ عدل ڪرڻ جو حڪم ڪري ٿو. اسلام ۾ عدل و انصاف ڪرڻ تي تمام گهڻو زور ڀريو ويو آهي. عدل عربي ٻولي جو لفظ آهي جيڪو تعديل جو ماده مجرد آهي جنهن جي معنيٰ آهي وچٿرائي اختيار ڪرڻ. انسان کي شريعت جو مڪلف بڻايو ويو آهي. ۽ شريعت ۾ اعتدال پسندي ۽ وچٿرائي اختيار ڪرڻ کي انسان جي اعليٰ صفتن مان هڪ صفت شمار ڪيو ويو آهي. عدل ۽ انصاف جي باري ۾ نه صرف خدا پاڪ جي ڪلام قرآن مجيد ۾ بار بار حڪم فرمايو ويو آهي پر گڏوگڏ انهي موضوع تي ڪافي حديثون به موجود آهن جن مان انصاف جي اهميت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو. هڪ حديث شريف ۾ اچي ٿو ته، ستن ماڻهن کي قيامت جي ڏينهن الله تعاليٰ جي عرش مبارڪ جو سايو نصيب ٿيندو. انهن مان سڀ کان پهريون شخص عادل ۽ انصاف وارو حڪمران هوندو. حقيقت ۾ اهو وڏي ۾ وڏو خدائي انعام آهي جيڪو خدا پاڪ طرفان پنهنجي خاص ٻانهن کي نصيب ٿيندو آهي. جنهن انسان جي آخرت ٺهي وئي ان جي هميشگي واري زندگي ۽ حياتي پرسڪون عيشن ۽ انعامن ۾ گذرندي. هن تي ڪڏهن به ڪو زوال نه ايندو. هڪ ٻي حديث شريف ۾ اچي ٿو ته، ”قوام الدنيا باربعة اشياءٍ، اولها بعلم العلماءِ والثاني بعدل الامراءِ والثالث بسخاوة الاغنياءِ والرابع بدعاءِ الفقراءِ.“ ترجمو: يعني دنيا جو قائم هجڻ چئن شين تي دارومدار رکي ٿو. انهن مان پهريون دنيا ۾ علماءِ ڪرام جي علم جو هجڻ، (اهڙو علم جنهن مان عالمن کي به ۽ پوري انسان ذات کي فائدو پهچندو رهي، ورنه شيخ سعدي شيرازي جي بقول ته، ”گڏهه تي ڪتاب لڏڻ سان اهو گڏهه ”عالم“ ڪونه سڏبو.“) ٻيو حڪمرانن ۽ امير طبقي جو انصاف ۽ عدل به دنيا جي بقا جو ڪارڻ آهي. ۽ ٽيون شاهوڪار ۽ اميرن جو سخي هجڻ ۽ چوٿون فقيرن جي دعا سان دنيا قائم آهي. دنيا ۾ ڪيترائي انصاف وارا بادشاهه ٿي گذريا آهن جن جي انصاف جو چرچو اڃا تائين ڳائجي پيو. حالانڪه اهي هن دنيا مان مري کپي ويا پر انهن کي اڄ ڏينهن تائين انصاف ۽ عدل جي ڪري جياپو مليو آهي جنهن جي ڪري اهي ماڻهن ۾ ڳائجن پيا. خلفاءِ الراشدين کان پوءِ حضرت عمر بن عبدالعزيز رضي الله تعاليٰ عنه انصاف ۽ عدل سان حڪومت ڪرڻ ۾ تمام گهڻو مشهور آهي. خليفي ٿيڻ کان پهرين پاڻ نهايت ئي عمدن ۽ اعليٰ قسم جي ڪپڙن پائڻ ۽ عيش عشرت ۽ خوشي واري زندگي گذاريندو هو پر جڏهن پاڻ خليفو چونڊيو ويو. ته سندس سوچ ۽ فڪر ۾ تبديلي اچڻ سان گڏ سندس لباس، وضع قطع ۽ عيش عشرت واري زندگي به بدلجي وئي. حضرت عمر بن عبدالعزيز رضي الله عنه انصاف ۽ عدل سان حڪومت ڪرڻ جو هڪ اهڙو مثال پيش ڪري ويو جنهن جو خلفاءِ راشدين جي دور کان پوءِ مثال ملڻ مشڪل آهي. سندس دور جو هڪ مشهور واقعو اچي ٿو ته هڪ ٻڪرار جهنگ ۾ ٻڪريون چاري رهيو هو. ان ڏٺو ته ڪو بگهڙ سندس ٻڪرين مان ڪنهن ٻڪري کي چيري ڦاڙي کائي رهيو آهي. هن انهي وقت پنهنجي دوست کي ٻڌايو ته اڄ حضرت عمر بن عبدالعزيز رضي الله عنه هن دنيا مان لاڏاڻو ڪري ويو آهي. دوست جي پڇا ڪرڻ تي جواب ڏنائين ته مون جڏهن به ٻڪرين کي جهنگ ۾ چاريو آهي ته ڪنهن ڪنهن وقت ڪو بگهڙ به ٻڪرين جي ڌڻ ۾ گڏجي ويندو آهي، پر بگهڙ کي ايڏي جرئت ۽ طاقت نه ٿيندي هئي جو ڪنهن ٻڪري کي چيري ڦاڙي کائي سگهي يا ڪو نقصان رسائي. پر اڄ مون ڏٺو ته ڪو بگهڙ منهنجي ٻڪرين مان هڪ ٻڪري کي چيري ڦاڙي کائي رهيو هو. مون انهي مان اندازو لڳايو ته اڄ عمر بن عبدالعزيزؓ هن دنيا ۾ نه رهيو آهي. اسلامي دنيا عدل ۽ انصاف جي اهڙن واقعن سان ڀري پئي آهي. امير المومنين حضرت علي المرتضيٰ رضي الله تعاليٰ عنه جو فرمان مبارڪ آهي ته، ”حڪومت ڪفر سان ته هلي سگهي ٿي پر ڏاڍ، جبر ۽ ظلم سان ڪڏهن به هلي نه سگهندي.“ اهڙن واقعن مان اسان کي هي سبق ملي ٿو ته اسان هر وقت هر گهڙي پاڻ سان، پنهنجي اهل و عيال، زيردستن سان انصاف سان پيش اچون. انهي ۾ ئي اسان جي ڀلائي ۽ نجات آهي.