سنڌ جي تاريخ ساز شخصيت
حضرت مولانا مفتي محمد صادق سومرو
سونهري خدمتن ۽ ڪارنامن جو مختصر تعارف
مولانا محمد يامين شورو
منهنجي زندگي جو طويل عرصو حضرت مولانا عبدالڪريم لغاريؓ جي زير سايه تعليم و تربيت هيٺ گذريو. جيڪو هڙ حاصل ٿيم سو سندن ئي صحبت جو فيض آهي. الله تعاليٰ مون کي پنهنجو اندر اجارڻ ۽ بدڪاري جا بدنما داغ ڌوئي نيڪي جي نور سان دل روشن ڪرڻ جي توفيق بخشي. آمين. رب ڪريم جي فضل و ڪرم ۾ يقين اٿم ته منهنجي استاد حضرت مولانا عبدالڪريم لغاريؓ کي سندسن عظيم خدمتن جي عيوض اجر عظيم عطا فرمائي ۽ سندن قبر کي جنت الفردوس جي باغن مان هڪ باغ بنائي ۽ غريق رحمت فرمائي. آمين
جن ڏينهن آئون حضرت مولانا محمد اسماعيل لغاريؓ ۽ حضرت مولانا عبدالڪريم لغاريؓ وٽ مدرسه دارالهديٰ مسڻ وڏي ۾ پڙهي رهيو هئس. غالباً 1976ع ڌاري مدرسه مدينة العلوم ڳوٺ ڀينڊو شريف جا ڪي شاگرد مدرسه دارالهدي مسڻ وڏي ۾ آيا. شايد انهن شاگردن ۾ مولوي الله بخش لاسي ۽ مولوي محمد عيسيٰ سمون ٽنڊي باگي وارو به هو. ڪچهري ڪندي مدرسي ڀينڊي جي هڪ استاد جي باري ۾ وڏي جوش خروش سان نيون نيون خبرون ڪيائون. ان جي علمي ڪمال ۽ عقلمندي، فتويٰ و فراست، تقويٰ و طهارت، پاڪيزگي ۽ پرهيزگاري، جرئتمندي ۽ جوانمردي، همت ۽ حوصلو، دليري ۽ ديانت، خلوص ۽ خودداري، اصول پسندي ۽ امانت، صداقت ۽ سرفروشي جهڙيون وصفون بيان ڪندي چيائون ته هڪ ڳالهه ۾ هو سڀني مولوين کان نرالي فڪر ۽ نظريي جو مالڪ آهي. کانئن جلدي ۾ پڇيم ته اها ڪهڙي ڳالهه آهي؟ وراڻيائون ته استاد صاحب سنڌ ۽ سنڌي قوم جي حقن جي ڳالهه ڪري ٿو!!
هن جو چوڻ آهي ته اسلام قومن جي وجود ۽ انهن جي حقن کي نه رڳو تسليم ڪري ٿو پر انهن جي تحفظ جا رهنما اصول به ٻڌائي ٿو. جيئن هڪ فرد جي حقن جو اسلام ۾ تحفظ آهي تيئن قومن جي حقن جو به تحفظ آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته موجوده دور ۾ اسلام جي انهن رهنما اصولن کي نظر انداز ڪري پنهنجي هٿ ٺوڪي قانون کي اسلام جي نالي جي پالش ڪري خاص ڪري هن ملڪ پاڪستان ۾ رائج ڪيو ويو آهي. انهي آڌار تي قومن جا حق دٻايا ۽ کسيا وڃن ٿا پر حقيقي اسلام جي تعليم انهن هٿرادو قانونن کي ڪابه هٿي ۽ سهارو نٿي ڏئي.
وڌيڪ ٻڌايائون ته هو ثبوت ۾ خيرالقرون جي دور ۾ صحابه ڪرام، تابعي ۽ تبع تابعي ڀلارن جي اقوال و افعال ۽ انهن جي عملي زندگي کي پيش ڪري ٿو. پر هن جو هي به چوڻ آهي ته قرآن، حديث توڙي فقهه مان اهي رهنما اصول ۽ شرعي قانون منهنجي دعويٰ جا دليل آهن باقي اسان جو موجوده مذهبي حلقو وقت ۽ حالات کان مرعوب ٿي انهي فڪرکان راهه فرار اختيار ڪري ٿو ته اهو مذهبي حلقي جو پنهنجو ذاتي ڪردار آهي. انهي سان اسلام تي ڪوبه حرف نٿو اچي نڪي آڱر کڄي سگهي ٿي.
مهمان دوستن مان هڪ وڌيڪ چيو ته سائين جا خيال جدت پسند ۽ سندس ذهن توڙي ضمير روشن آهي. هو نه رڳو حق ۽ سچ جي حمايت ڪري ٿو پر پروانه وانگر ظلم ۽ زيادتي خلاف ميدان ۾ ڪڏي ڪاهي پوڻ لاءِ به تيار رهي ٿو. سندس ڪچهري ۾ انقلابي جذبن جي اپٽار ۽ مجاهدن واري مقال هوندي آهي. پاڻ هر ڪنهن کي مڙس ماڻهو ٿي رهڻ جو مشورو ڏيندي ڀاڙئي جي ياري کان پري ڀڄڻ جو تاڪيد ڪندو آهي. سندس گفتگو ۾ اڪثر ظلم خلاف آواز اٿارڻ جو اتساهه هوندو آهي، هن جا جوان جذبا ۽ جهادي جوهر ٻڌائين ٿا ته جيڪڏهن کيس ڪي اختيار ۽ اقتدار جهڙا موقعا مليا ته هو پنهنجي منصوبن کي عملي جامو پهرائي وڏو انقلاب آڻي سگهي ٿو.
مهمان دوستن جون ڳالهيون ٻڌي مون عرض ڪيو ته يار! اهي خيال، اهي جذبا، اهي سوچون، اهي فڪر ته اسان جي مسڻ وارن استادن جا به آهن!! دل ۾ اهڙي باصلاحيت ۽ باهمت مڙس ماڻهو مولوي سان ملاقات جو شوق پيدا ٿيو. پڪو ارادو ڪيم ته پهرئين فرصت ۾ اهڙي مجاهد سان ملي دوستي جو هٿ وڌائجي. يقين ٿي ويو ته اسان جي همخيالي فڪري وحدت ۽ نظرياتي اتفاق دلي دوستي جي ٻنڌڻن ۾ ائين ئي ٻڌجي ويندي جيئن شاهه سائين اکر لکندڙ ڪاتب جو مثال ڏيئي محبوب سان سر ساهه جي سلهاڙيل ساٿ جي مشابهت ڏني آهي. فرمائي ٿو ته؛
ڪاتب لکن جيئن لائي لام الف سين،
اسان سڄڻ تيئن رهيا آهن روح ۾.
مدرسي ڀينڊي جا شاگرد ته هليا ويا پر منهنجي دل ۾ انهي روشن استاد سان ملڻ جي آنڌ مانڌ ڏينهون ڏينهن وڌندي رهي، نيٺ پنهنجي استاد کان موڪل ورتم ته سائين! دل ٿي چوي ته سنڌ جو پراڻو مدرسه ڀينڊو ڏسي اتي جو واءُ سواء وٺي اچان. وراڻيندي فرمايائون ته ابا! ڀلي گهمي ڦري اچ، اتي مولوي عالم پنهور صاحب ۽ مولوي عارف (عرف سائين مرشد) ملندئي ئي تن کي سلام چئج. پر اتي هڪ نوجوان استاد مولوي محمد صادق سومرو به آهي تنهن جي به وڏي هاڪ ٿا ٻڌون تنهن سان به رهاڻ ضرور ڪج. ٿي سگهي ٿو ته هو تنهنجو همخيال ٿي پوي. نه ڄاڻ ته سائين مولانا عبدالڪريمؓ جا چيل اهي ٻاجهارا لفظ منهنجي لاءِ دعا ثابت ٿيا. واقعي به ڀينڊي پهچڻ تي منهنجي پهرين پهرين ملاقات مولانا محمد عالم پنهور سان ٿي. اڃا دعا سلام مس ڪيوسين ته مرشد سائين به اچي مليو. خير عافيت بعد سائين جا سلام پهچايم. ٻئي بزرگ ڏاڍا خوش ٿيا. مختصر ڪچهري دوران هيڏانهن هوڏانهن نظر ڊوڙايم ته هڪ نوجوان عالم، نوراني چهرو، قد جو پورو پنو، جسم ۾ جانٺو، صحت ۾ سگهو ڀلو، کٽ تي ويٺل سامهون ڪتاب رکي ويٺو پڙهي. سونهاري مبارڪ روشن منهن تي ائين پئي سونهي جو ڄڻ چنڊ جي چوڌاري ڪڪر جو ڪڙو. سبحان الله ماشاءَ الله. دل چيو ته جنهن استاد سان ملڻ جو اشتياق اٿم سو شايد اهو ئي ڀلارو آهي جيتوڻيڪ هو پنهنجي مطالعي ۾ محو ۽ پنهنجي سوچن جي سمنڊ ۾ گم سم ٿي سڄي دنيا کان صفا ڪٽيل هو. نه ڪنهن ايندڙ جي اون، نه ويندڙ جو ويچار. بس پنهنجي ڌن ۾ مست مگن. سو مولانا محمد عالم کان اجازت وٺي انهي ڀلاري جي ڀر ورتم. ادب ۽ عاجزي سان سلام ڪري هٿ ملائڻ جي ڪيم ته پاڻ اچرج مان مون ڏي ڏسي هٿ ملايائين پر هٿ مان هٿ ڪڍڻ جي نه ڪندي هلڪو زور ڏيئي پڇيائين ته ”فقير!ڪير آهين؟ ڪٿان کان نازل ٿيو آهين؟“ وراڻيم ته سائين مدرسه مسڻ مان اوهان سان ملڻ آيو آهيان.
ٿوري دير ويهي حال احوال خير عافيت پڇندي سانجهي نماز جو وقت ٿي ويو. نماز کان پوءِ مدرسي وارا سڀني شاگردن کي مدرسي جي اڱڻ تي ويهاري قادري طريقي مطابق ذڪر بالجهر ڪرائيندا هئا. سو انهي ذڪر کان پوءِ مدرسي جي هڪ شاگرد ايوب ملڪ پڊ عيدن واري (جنهن سان اڳي ئي ڏيٺ ويٺ ۽ واسطو هو.) سائين سان اچي منهنجو تعارف ڪرايو ته پوءِ سائين جن فرمايو ته تون ته اسان جو پنهنجو آهين. هاڻي تون ته عام مهمان نه پر اسان جو ذاتي دوست ۽ مهمان آهين!! بس پوءِ ته کلي ڪچهري ٿي. تبادله خيال ٿيا. جنهن بعد نظرياتي ۽ فڪري هم آهنگي سبب واقعي ئي دلي دوستي جي مضبوط ٻنڌڻن ۾ ٻڌجي وياسين. اهو نوجوان عالم مولانا مفتي محمد صادق سومرو هو. جيڪو ان وقت مدرسه ڀينڊه شريف ۾ استاد هو جنهن جي شهرت ٻڌي ساڻس ملڻ لاءِ 1976ع ۾ ڀينڊه شريف ويو هئس. انهي زماني کان وٺي اڄ تائين اهو سنگت جو سڳو سوريندا ۽ پريت جو پيچ پڪو ۽ پختو ڪندا پيا اچون. هيستائين پنجٽيهه سالن جي ڊگهي عرصي دوران وچ ۾ ڪيئي لوڏا لمحا، ٿڌا ڪوسا واءُ لڳا. ڪي ڏکيا وقت حائل ٿيا پر اسان جو عشق اڳي کان اڳرو ثابت ٿي ويران وير وڌ رهيو.
سائين مفتي محمد صادق سومرو مڊظله العالي جنهن سان پهرين ملاقات ڀينڊي مدرسي ۾ ٿي. جنهن جو ذڪر مٿي گذري چڪو. سو به گهڻن ئي ڏکيائين، لاهين چاڙهين مان گذري هاڻي وڃي پنهنجي پيرن تي بيٺو آهي. تنهن به نينهن جو ناتو نڀائڻ ۾ ڪابه ڪثر ڪانه ڇڏي. صد آفرين سائين مفتي صاحب کي، جنهن اسان ناڪارن کي ڪنهن به ويل ڪين وساريو. الله تعاليٰ کان دلي دعا آهي ته شال سندن خضري عمر مان اسان کي برابر لاڀ حاصل ٿيندو رهي. شال سندن صحت سلامت رهي. رب سائين کيس هر ڏکئي ويل کان امن ۾ رکي. سندن شفقت وارو پاڇو اسان لاءِ ڇانوَ ۽ ڇپر بنيو رهي.
مصرع:
”اين دعا از من و از جمله جهان آمين باد.“
سچ پچ ته نيڪ نيتي ۽ اخلاص واري دوستي جيڪا الحب لله واري اصول تي قائم هجي تنهن کي نه لهر نه لوڏو. باقي مفاد پرستي واري محبت ته ڪم نڪتو ڪاغذ ڦاٽو وانگر هوا جي هڪ جهوٽي سان ڇيهون ڇيهون ٿيو وڃي.
ڪجهه وقت کان اڳي آئون مفتي محمد صادق سومرو صاحب جي مدرسي جامعه تعليمات اسلاميه ڏتا واهه لڳ جنهاڻ سومرو ٽنڊو محمد خان ويو هئس. اتي پهچي کين عرض ڪيم ته سائين! آئون ڪجهه وقت ڪڍي هن لاءِ حاضر ٿيو آهيان ته توهان کان انٽرويو وٺي اوهان جي يادگيرين کي سهيڙي ڪتابي شڪل ڏيان. انهيڪري پنهنجي مصروفيات مان وقت ڪڍي اسان جو عرض قبول ڪري انٽرويو رڪارڊ ڪرايو. پاڻ مهرباني فرمائي سڀ ڪم ڇڏي سڀئي پروگرام معطل ڪري ٻه ٽي ڏينهن مدرسي ۾ قيام ڪري انٽرويو رڪارڊ ڪرائيندا رهيا. جيڪي ٽوٽل نو (9) ڪيسٽون ٿيون. پوءِ اهي پاڻ وٽ محفوظ ڪري رکيم ته وقت ڪڍي انهن کي نقل ڪري تفصيلي ڪتاب لکندس. جنهن ۾ مولانا مفتي محمد صادق سومرو صاحب جن جي يادگيرين جي روشني ۾ سندن علمي، ادبي خدمتون، ديني علوم جي نشرو اشاعت لاءِ ڪيل جدوجهد ۽ زندگي سان لاڳاپيل واقعا قلمبند ڪيا. پر وقت ۽ حالات جي پيش نظر اڃا انهي ڪم کي هٿ ۾ کڻي نه سگهيو آهيان. هاڻي انهي دير ڪرڻ جو سخت ارمان به ٿئيم پيو ته شديد احساس به وڪوڙي ويو اٿم ته متان اهو رڪارڊ ٿيل ذخيرو ضايع نه ٿئي. انهيڪري سعيو ڪيو اٿم ته انشاءَالله جلد ئي انهي ڪم تي ڀرپور توجهه ڏئي ٽيپ ڪيل قسطن کي نقل ڪري ڪتابي شڪل ۾ آڻي شايع ڪندس. فبالله التوفيق.
هن مختصر تعارفي مقالي ۾ اسان مولانا مفتي محمد صادق سومري صاحب جي زندگي جي ڪتاب جا اهي باب متعارف ڪرائڻ چاهيون ٿا جن جو تذڪرو نه ڪرڻ وڏي بخيلي ٿيندي. حضرت مولانا محمد صادق سومرو صاحب جي زندگي جو ڪتاب سرسري مطالعي ڪرڻ سان محسوس ٿيندو ته هتي فڪر، عمل جو ڪوبه پهلو خالي ڪونهي. زندگي جي هر شعبي ۾ سندس عملي خدمتن جا داستان گواهه آهن جيڪي سندس ڪتاب زندگي جي بابن جا سونهري عنوان بنيا بيٺا آهن. بس اسان اهڙن ئي عنوانن مان ڪي حوالي طور پيش ڪنداسون. اهي ئي عنوان اسان جي ايندڙ تفصيلي ڪتاب جا مستقل باب هوندا. خاندان جي ننڍن، وڏن، رت جي رشتي وارن مٽن مائٽن سان سندن سلوڪ، والدين، استادن جو ادب، احترام ۽ انهن جي فرمانبرداري، دوستن جو دوست پر دشمنن جو به خيرخواهه، ديني توڙي دنياوي علوم لاءِ باقاعده ادارا قائم ڪرڻ، مذهبي حلقن کي سندن فرائض، ذميدارين جي ياد دهاني ڪرائڻ، ڪتابن سان دلچسپي، مطالعي جو شوق، ڪتبخانا قائم ڪرڻ، علمي ۽ ادبي، اصلاحي خدمتون، پاڙيوارن سان سندس رويو، شادي غمي ۾ هر ڪنهن جي شامل حال ٿيڻ، آئي ويل اڙيات جي هڙان وڙان مدد ڪرڻ، علم دوستي، علم پروري، تحصيل علم لاءِ ڪيل جدوجهد، دعوت و ارشاد، وعظ و تبليغ، فيصلا ۽ فتوائون، روزمرهه جي زندگي ۾ اٿڻ ويهڻ جا سونهري اصول، اهل اولاد سان سندس تعلق، انهن جي تعليم و ترتيب، ڀلائي ۽ بهتري لاءِ ڪيل ڪوشش وغيره وغيره.
ڪهڙا گڻ ڳڻي ڪهڙا ڳڻجن. شاهه سائينؓ جي چوڻ مطابق ته،
”ڪنهن ڪنهن ماڻهو منجهه اچي بوءَ بهار جي.“
پر هتي نه رڳو بهار جي خوشبو جي بهاري آهي پر هتي ته انساني ڪائنات لاءِ وڏا پروگرام مرتب ڪيل آهن. انيڪ انقلابي ۽ اصلاحي جذبا آهن. سڌارڪ سوچون آهن. انسانيت جي ڀلائي ۽ بهتري بهبود و فلاح جا فڪر آهن. دوستي جا راز و نياز به لڀن ٿا ته دشمنن سان نبرڻ جا نوان اصول به. برادر، جماعت ۽ رشتيدارن سان زندگي گهارڻ جا رهبر منصوبا به آهن ته سڌي راهه کان ٿڙيل ڀٽڪيل ڀليل لاءِ مڪمل رهنمائي به آهي. اهي سڀ اوصاف حضرت مفتي صاحب جي دل جي دفتر ۾ سمايل آهن. پڙهندڙن مان ڪو اچي ساڻس هم ڪلامي ٿئي ته ان مهل اهي سمورا باب سندس آڏو پڌرا ٿي پوندا ۽ کيس يقين ٿي ويندو ته واقعي هن جامع الصفات ۽ بقية السلف بزرگ جي دل ۾ آڳاٽن انقلابي مجاهدن، اصلاح عالم لاءِ جدوجهد ڪندڙ عالمن جا جذبا پنهنجي عملي جدوجهد لاءِ آتا آهن. پر پيرسني ۾ اسباب جي اڻ هوند مخلص رفيقن جي کوٽ بي سر وساماني وقت ۽ حالات جي ناموافقت جهڙا ڪيترائي ڪارڻ رڪاوٽ بنيل آهن. نه ته سائين صادق سومرو ضرور پنهنجي صداقت جا جوهر ڏيکاري سماج ۾ اهڙو سڌارو آڻي جو هي سماج هڪ مثالي معاشرو(آئيڊل سوسائٽي) بنجي وڃي.
دوستي جا دستور ته سائين مفتي صاحب نه رڳو زباني ٻڌائي ٿو. پر سندس عملي زندگي به انهن اصولن جي پابند رهي آهي. مجال آهي جو ڪڏهن انهن اصولن جي ڀڃڪڙي ٿئي. سندس شاندار ماضي جا روشن باب اڄ به ان جا گواهه آهن. سندس هم عصر دوست جيڪي شاگردي واري زماني ۾ جنهاڻ سومرو، سجاول، ٽنڊو غلام علي، ڀينڊو، رحيم يار خان، راولپنڊي، حيدرآباد، ڪراچي ۾ ساڻس هم ڪلاسي رهيا سي عيني شاهد آهن ته ڪنهن به شاگرد سان ڪنهن به شاگرد طرفان ڪا به ناجائزي ٿي ته سائين صادق سومرو پنهنجي پريشر گروپ سان انهي شاگرد جي مدد ۽ پلاند وٺڻ لاءِ جاءِ واردات تي ائين پهچي ويندو هو جيئن فائربرگيڊ فوري پهچي پنهنجو فرض نڀائي ٿي. جڏهن خيرن جو علم جي تحصيل کان فارغ ٿي استاد جي منصب ۽ مسند تي ويهي شاگردن کي درس و تدريس علمي فيض ڏيڻ جا فرائض سنڀاليائين ته نه رڳو شاگردن کي لڪير جو فقير بنائي ڪتاب جا چار باب پڙهايائين. پر انهن ۾ علمي جوت جلائڻ سان اهڙي همت ۽ حوصلو پيدا ڪيائين جو اهي شاگرد بلند حوصله جا مالڪ ٿي سماج ۾ ٿيندڙ هر اهنج ۽ انياءَ جو مڙس ٿي مقابلو ڪرڻ لڳا.
ذاتي طرح سان مفتي صاحب قوت حافظه ۾ ڪمال جو صاحب آهي. سندس روشن ذهن ۽ ضمير جون يادگيريون چٽيون، صاف ۽ واضح آهن. جو اڄ به ٻالڪپڻ کان وٺي، شاگردي، درس و تدريس جي زمانه تائين ۽ عملي زندگي جو هڪ هڪ واقعو تفصيل سان ياد اٿس. نه ته وڏي عمر ۾ گهڻن جا ذهن ذهول جو شڪار ٿي ويساري جي ور چڙهي وڃن ٿا.
آئون جڏهن به ساڻس ملندو آهيان ته ڪچهري ۾ اهڙا اهڙا واقعا ٻڌائي ٿو جن کي سالن جا سال گذري ويا پر هتي مفتي صاحب جي دل تي نقش برسنگ ذرو پرزو محفوظ.
سندس ڪيترن ئي معرڪة الاآرا فتوائن جي طفيل حقدارن کي سندن حق مليا، ۽ جيڪي زمانه جي ظلم زورين جو شڪار ٿيا هئا تن سان هن سماج جي زور آورن کي مجبور ٿي انصاف وارو برتاءُ ڪرڻو پيو.
مفتي صاحب کي قدرت واري فيصلي جي قوت به اهڙي عطا ڪئي آهي جو تمام ڏکيا مسئلا، منجهيل معاملا، جهيڙا جهٽا، پوءِ اهي سڱابندي جا تڪرار هجن يا زوري قبضن جا، زرعي زمينن جا هجن يا پلاٽن دڪانن جا يا ڀائيواري، ڌنڌي ۽ وڻج واپار جا هجن، سي پنهنجي خدا داد صلاحيت سان مکڻ مان وار ڪڍڻ وانگر اهڙا ته فيصلا ڪيائين جو متنازعه سڀئي ڌريون هميشه لاءِ نه رڳو کير کنڊ ٿي ويون پر انهن ۾ سچي محبت، اخلاص، ڀائپي پيدا ٿي وئي. مفتي صاحب ڪشاده ظرف، حليم الطبع، سخاوت ۽ سنجيدگي، ذي فهم ۽ زيرڪ، دورانديشي ۽ دانائي، وڏي علم ۽ عقل جو مالڪ آهي. کيس تفسير، حديث توڙي فقهه ۾وڏو ادراڪ حاصل آهي. جواني جي ابتدا کان وٺي سندس پسنديده مشغلو ديني علوم جي درس و تدريس رهيو آهي. پاڻ سنڌ جي ڪامياب مُدرّسن ۽ ناميارن عالمن مان آهن. درس قرآن دوران سندس علمي نقطا ٻڌڻ وٽان آهن. سندس شائسته ۽ شسته گفتگو ۾ وڏي ڪشش رکيل آهي. جو ٻڌندڙ پيا چاهيندا ته پاڻ پيو ڳالهائي ۽ اسان پيا ٻڌون.
تقرير جو فن به کيس قدرت جي عطا آهي. سندس فڪر انگيز خطاب، سهڻي ۽ سريلي انداز ۾ سامعين کي موهي رکندو آهي. حق ڳالهه سمجهائڻ ۽ حق مڃائڻ جو کيس وڏو ڏانءُ آهي. پاڻ علم نفسيات ۽ علم قيافه شناسي ۾ به مهارت رکن ٿا. هر ماڻهو کي هڪ ڀيرو ڏسڻ ۽ ملڻ سان پرکي وٺن ٿا. گهڻو ڪري سندس پرکڻ جو انداز ڪسوٽي تي پرکڻ مثل تير بهدف ثابت ٿئي ٿو. گفتگو جي اثرائتي ٿيڻ جو ڪارڻ هي به آهي جو هر ماڻهو سان ان جي عقل، فهم ۽ نفسيات مطابق سندن مخاطب ٿيڻ آهي.سندس ڳالهه ۾ اجائي ڊيگهه نه پر جامع الفاظ هوندا آهن، جو ڪچهري ڪندڙ ورچڻ بجاءِ همه تن گوش ٿي ٻڌڻ جي خواهش پيو ڪندو آهي. سندس مدلل گفتگو مخالف کي به مڃڻ تي مجبور ڪندي آهي. مٿس مولويت کان وڌيڪ فقيري رنگ چڙهيل آهي. جيتوڻيڪ سندس وضع قطع، اٿي ويٺي نام نهاد فقيرن واري ڪانهي. سفر توڙي حضر ۾ پنهنجي رفيقن لاءِ سندس ايثار جو جذبو متاثر ڪندڙ آهي. ڪنهن به دوست کي ڪنهن به مشڪل ۾ ٻڌي يا ڏسي روگرداني ڪرڻ ۽ منهن موڙڻ بجاءِ دل کولي همدردي ۽ حال ڀائي ٿيڻ ته سندس شيوو آهي. دوست پري هجي يا ويجهو، هن لاءِ فاصلا ڪوبه فرق نٿا رکن. فوراً پهچي دوست جو درمان ڪرڻ ته ڄڻ سندس فطرت ۾ پيل آهي.
حق ۽ سچ چوڻ کان ذرو به ڪين ڪيٻائي ڇونه سندس ويجهو عزيز پيارو پٽ يا گهاٽو دوست هجي. شايد انهي ڪري ڪيترا دوستي جو دم هڻڻ وارا ڪم عقل ۽ ڪم فهم کانئس پري به ٿي ويا، پر هن مرد مجاهد انهي ڳالهه جي ڪابه پرواهه نه ڪئي. حق چوڻ تي هن کي گهڻو ڪجهه ڀوڳڻو به پيو پر هن همت جي پهاڙ انسان، سقراط وانگر زهر جو پيالو پيئڻ کي ترجيح ڏني ليڪن حق جو دامن نه ڇڏيو.
مفتي صاحب باغ و بهار شخصيت جو مالڪ هجڻ سان گڏ وڏي شعور ۽ وسيع ادراڪ جو مجسمو آهي. آئون سمجهان ٿو ته سندس شمار سنڌ جي وڏن فيلسوفن ۽ دانائن ۾ ٿئي ٿو. جيڪي تاريخ جا روشن باب آهن. سندس سوچ جو دائرو ملاڻڪي تنگ نظري کان مٿي آهي. انهيڪري سندس تعلق هر مڪتبه فڪر سان رهي ٿو. جن ۾ قومپرست، ڪامريڊ، سياستدان، سرڪاري عملدارن سميت، اديب، عالم، شاعر، سگهڙ، فقير منش صوفي، سماجي ورڪر، خلق جي حقيقي خدمت ڪرڻ وارا، ڊاڪٽر، انجنيئر، پروفيسر وغيره آهن. انهيڪري سندس دوستن احبابن جو حلقو سنڌ جي هر وڏي شهر توڙي ڳوٺ ۾ تمام وسيع آهي. سرڪاري توڙي غير سرڪاري اداري ۾ سندس معتقد ۽ مريد موجود آهن. پرائمري کان وٺي يونيورسٽي ليول تائين هر علم دوست سندن مداح آهي. جيتوڻيڪ پاڻ شهرت جو قائل ڪونهي، پر خوبي ۽ خوشبوءَ ٻه اهڙيون شيون آهن جن جي ڪابه سرحد ڪونهي. ڇوته گلن جي سرهاڻ يا مشڪ عنبر جي هٻڪار جڏهن هلڻ شروع ڪندي آهي ته، هر واهڻ ۽ وستي، هر گلي، هر گام، شهر توڙي ڳوٺ کي واسي ڇڏيندي آهي.
سچ پچ ته، اسان سنڌ وارا اهڙين تاريخ ساز شخصيتن جي گهڻ رخين خوبين تي ۽ انهن جي پاڪيزه زندگي جي شاندار ماضي تي بجا طور فخر ڪري سگهون ٿا ۽ وڏي واڪي چئي سگهون ٿا ته اڃا سنڌ جي ڪک سائي آهي، جو اهڙا سپوت پٽ ڄڻي پئي!! جيڪي سنڌ ۽ سنڌي قوم جا حقيقي هڏ ڏوکي آهن، جن کي نه رڳو ديني درد آهي پر اهي پنهنجي قوم جي اصلاح لاءِ ڏينهن رات سرگردان رهي قوم جي صحيح رهنمائي ڪن ٿا.
اڄ ڪلهه سنڌ ۾ قيادت جو فقدان (اڳواڻن جي اڻاٺ) سبب قوم جو ٻيڙو تباهي ڏي ڌوڪيندو پيو وڃي!!! جيڪي نام نهاد قائد آهن تن کي قوم جي تباهي جو ڪوبه احساس ڪونهي. اهي فقط پنهنجا پيٽ ڀرڻ لاءِ سنڌ جو يا سنڌي قوم جو نعرو هڻي فريبڪاري جي فن سان مال ميڙڻ ۾ لڳا پيا آهن. شايد سامراج اهڙن اڳواڻن کي قوم، قوم جهڙن پرڪشش الفاظن جي قوالي ڳائڻ جي ۽ قوم جي دردن جو راڳ آلاپڻ واري ڪم تي لڳائي ڪنهن حقيقي قائد جي اچڻ ۽ قوم جي صحيح رهنمائي ڪرڻ لاءِ رستا روڪ ڪئي آهي. تڏهن ته اهڙن قائدن هوندي به قوم ترقي بجاءِ تباهي ڏي پئي وڃي!! ڪاش! مفتي صاحب جهڙا جوان هر ڳوٺ، هر تعلقي، هر ضلعي ۾ هجن ها ته اسان جي سنڌي قوم جو اهو حشر ڪونه ٿئي ها جيڪو اڄ ٿي رهيو آهي ۽ اهو ڀيانڪ منظر ۽ هولناڪ حشر اکئين ڏسي رهيا آهيون. سنڌ جي 70 سيڪڙو آبادي به اصلي سنڌين جي آهي. پر پوءِ به پنهنجي ديس ۾ دربدر، پنهنجي ڌرتي تي ڌڪاريل، هر دور ۾ پٺ تي پيل، جهالت جي اونداهي ۾ هٿوراڙيون هڻندڙ، سرڪار توڙي سماج جا ستايل اهي ئي سنڌي آهن. ان هوندي به ٻاجهاري ڌڻي جي ٻاجهه ۾ اميدوار آهيون ته ضرور هن کي هيڻن تي ڪهل ايندي ۽ هن قوم جي ڀلائي ۽ بهتري لاءِ اهڙا باصلاحيت ۽ باهمت مجاهد پيدا ٿيندا ته جيئن سنڌ ۽ سنڌي قوم جو مستقبل روشن ٿئي.
اسان هن تعارفي مقاله ۾ فقط نمونه طور حواله ڏنا آهن. جيڪڏهن زندگي وفا ڪئي ۽ حالات موافق رهيا ته انشاءَ الله مولانا مفتي محمد صادق سومرو صاحب مدظله العالي بابت ڪا تفصيلي تصنيف تحرير ڪبي ته جيئن سندس سونهري ڪارناما، بي لوث علمي، ادبي، مذهبي ۽ سماجي خدمتون ڪتاب جي سونهن بنجي تاريخي طور يادگار هجڻ سان گڏ هر سنڌي لاءِ رهنمائي ٿئي. دل ته چوي ٿي ته پوءِ به سندس شاندار مذهبي ۽ سماجي خدمتون قلم جي قيد ۾ آڻي، ڪاغذ جي سوڙهي سيني ۾ سمائي نٿيون سگهجن.
هي جيڪي ڪجهه لکيو اٿم سو سندس ڀلاري زندگي جو عڪس يا اولڙو آهي.
هينئر سندس عمر مبارڪ 60 بهارون ماڻي اڳتي روان دوان آهي. خلقڻهار ۾ اميد آهي ته، کيس خضري عمر عطا فرمائي ۽ صحت و عافيت سان قائم دائم رکي. (آمين ثم آمين)