ڀٽائي جي ٻولن ۾ يادگيري جي يادگيري
ڀٽ جي ڀٽائي جيڪي ڳايو آهي سو املهه علم آهي. سندس شاعري ڪلام آهي. ڪلام جون سموريون تڪليمي، ڪليمي، ڪلامي صورتون سندس اظهارمان نروارٿين ٿيون.سندس ڏات جي ڏيا جي ضيا سموري سنڌي فڪرتي اهاءَ ۽ اوجيس ڪندي نظراچي ٿي.سندس ڪلام جي انهي روشنيءَ جي شعاعن سموري سنڌ تي شعورجو سُڪار ڪرڻ سان گڏوگڏ عالم تي به اُهاءُ ڪيوآهي. شعورجي شاعري جي انهي روشني مان ڪيترن ئي علم جي تاسارن پنهنجي تئونس ۽ تاس اُجهائي آهي. ڀٽائي سان پڙهيل توڙي اڻ پڙهيلن، سڀني جي نسبت ۽ محبت هڪجهڙي آهي. اڻ پڙهيل ڀٽائي جا سرس ۽ سوايامحبتي آهن. انهن کي هزارين بيت ازبرآهن. محبت جي منڊ سان جڏهن هو اها پيار جي پنج ڪڻي ماڻهن سان ونڊين ٿا ته هرڪو سندن واڻي جي ورلاپ مان من جي تهن تائين متاثرٿي پوي ٿو. ماکي ۽ مصريءَ جي تڙن جهڙي ڀٽائي جي شاعري، زندگيءَ سان لاڳو هرعنوان تي ڀلوڙ خيال آڇي ٿي. پلرجي انهي پالوٽ مان جيتروبه پريم رس ڀريو پاڻي پيئجي ٿو، اوتروئي روح کي، ذهن کي شعور جو سامان ملي ٿو. جيڏاهن نگاهه ڪجي ٿي ته صاحب سامهون نظراچي ٿو. ڪوڙين ڪايائون پنهنجي پنهنجي نرالي روپ باوجود ان نرآڪار ۽ گُپت روپ جي گت جو ڏس ڏين ٿيون. انساني زندگي گهڻ روپي لقاءُ آهي جنهن ۾ ڪيئي رڱ روپ آهن جن ۾ ڪي ڪُروپ آهن ته ڪي سُروپ آهن. سڀني مظهرن کي پنهنجي پنهنجي معناداري آهي. زندگيءَ جي جوهر۾ جنهن روپ جي جلوي جو جنسارجُڙيل آهي سو سراسر سينگار آهي. ازلي حسن جي هاڪ جي ڌاڪ آهي. اينما تولو فثم وجهه الله جي وائي هر وڻ ٽڻ ۾ موجود آهي. ان وائي کي ورنائڻ به هرڪنهن جيءَ جي جيءَ سان ساڻ آهي. حبيبن هيڪارجيڪو مهر مان سڏ ڪيو آهي اهو سڏچاهيندي نه چاهيندي هرڪو ڪنهن نه ڪنهن روپ ۾ ورنائي ٿو. سڏورنائڻ جوجو اهو ورلاپ هرواڻيءَ ۾ ٻُڌي سگهجي ٿو. يادگيريءَ جي يا وريءَ جو اهو سلسلو فاذڪروني اذڪرڪم جي اظهار ۾ چٽو اوريل آهي. ڪائنات جي گهڻ روپي مظهرجي مهانتا هن ريت بيان ٿيل آهي؛
ڪوڙين ڪايائون تنهنجون، لکن لک هزار،
جيءُ سڀڪنهن جيءَ سان، درشن ڌارو ڌار،
پرين تنهنجا پار، ڪهڙا چئي ڪهڙا چوان.
پرينءَ جي پارن جون ڪوڙين ڪايائون هر جهلڪ مان پنهنجي ڪانه ڪا نپڪ پلڪ پسائين ٿيون. هر روپ کي ڏسي صاحب جو روپ سُروپ سامهون محسوس ٿئي ٿو. دنيا هڪڙي محلات جيان ڀريو ڀنڊارآهي جنهن کي ڪروڙين ڳڙکيون آهن هرڳڙکي مان صاحب سامهون نظراچي ٿو؛
ايڪ قصر، در لک، ڪوڙين ڪڻس ڳڙکيون،
جيڏانهن ڪرپرک، تيڏانهن صاحب سامهون.
صاحب جي سامهون هجڻ ڪبير ڀڳت به ڄاڻڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. مختلف مثال ڏيئي هو پڇي ٿو، جڏهن سندس سمجهه ۾ نٿو اچي ته پوءِ حيرانيءَ جو اظهارڪري ٿو ڇوته حيراني ئي انساني علم جي اعلى صورت به آهي ته اول ڏاڪو به. جنهن کي ڪا خبر ناهي اهو به حيرت هنيو آهي ته جنهن پنهنجي شعبي ۾ هڻي وڃي هنڌ ڪيو آهي تنهن جي انتها به حيرت آهي يعني انسان جو وڏي ۾ وڏو علم حيرت آهي. ڪبيرپنهنجي حيرت جو هن ريت اظهار ڪري ٿو؛
سکي ري، سنائو صاحب ڪيسا هي...!!
ڪهت ڪبير سُنو ڀائي ساڌو
هري جيسي ڪو ويسا هي
جيون جي سڀني سندرروپن ۾ سارڻ يا يادگيري ڪرڻ هڪ اهم روپ آهي. جيون جي جياپي جو دارومداربه سار جي جنسار۽ جوڙ تي قائم دائم آهي. زندگي خود هڪ وڏي سار جو سنسار آهي جنهن ۾ ڪيترائي جوڙ ۽ جنسار آهن. هر جوڙ جي پنهنجي جهلڪ آهي. هر جهلڪ کي کي پنهنجو جلوو آهي. هر جلوي ۾ ڪو نه ڪو لقاءُ آهي. هر لقاءَ جي پنهنجي لالاڻ آهي جيڪا لال جي لاليءَ سان سڀني کي رڱي ڇڏي ٿي. ڀٽائي سار جي ڳالهه کي مختلف روپن ۾ اظهاريو آهي. سڀني هنڌن تي اهو اظهار اهڙو آهي جو ڳالهه کي جو ڳارو هرڪنهن کي سولائيءَ سان معلوم ٿئي. سندس ٻول آهي؛
وساريان نه وسرن، سنڀاريان سئو وار،
جيئن سا گهنڊيءَ لار، تيئن سڄڻ چُڻڪن چت ۾
ڀٽائي جي خيال مطابق يادگيري ترڪ ڪرڻ جو ته سوال ئي ناهي. وسارڻ سان به وساري نٿو سگهجي. شاه عبداللطيف جي نظرن ۾ پرين هميشه حسناڪ آهي جنهن کي وساري به وسارڻ ممڪن ناهي. انهي ڪيفيت جي ڪري سئو وار سنڀار آهي. سنڀار جي پلپل پچار آهي. سڄڻ جي سارڻ واري انهي عمل کي هو گهنڊيءَ جي لار جي ڀيٽ ڏي ٿو. گهنڊيءَ ۾ جيئن لار چُڻڪي ٿي تيئن سڄڻ ساهه پساهه ۾ آهي. گهنڊيءَ جي لارجي ڀيٽ جي ٻهڳڻ تشبيهه ڀلوڙ مثال آهي. گهنڊي يا چڙي مال جو سنڀارآهي جيڪو مال جي ڳچيءَ ۾ ٻڌبو آهي. گهنڊيءَ جي وچ ۾ ڪاٺيءَ جي، لوهه جي يا عاج جي لار ٿيندي آهي. جنهن ڌڻ جي ڪنڌ ۾ گهنڊي ٻڌل هوندي آهي اهو جيئن ڪنڌ چوريندو آهي تيئن گهنڊي وڄڻ لڳندي آهي پر گهنڊيءَ جو واڄو لار جي ڪري آهي. لار جيڪڏهن ناهي ته پوءِ گهنڊي گهنڊي ناهي، خالي کوکو آهي. زندگيءَ ۾ سار ئي سڀ ڪجهه آهي. سارکان سواءِ زندگي اجائي ۽ اڪارٿ آهي. ان خيال بابت شاه ڪريم به اظهاريو آهي؛
هنيون نه حاضر جن، پرين نه اکڙين ۾،
ٺلها ڊانڍا سکڻا، هونئن ئي جاڙ جيئن.
گهنڊي ءَ کي ڀٽائي زندگيءَ جي روپ ۾ ڏسي ٿو. سار زندگيءَ جي وجود جو وهنوار آهي. سار کان سواءِ حياتي بيڪار آهي. گهنڊيءَ جا ڪيترائي قسم آهن. چڙي، چنگ، ڇير، مٽر، چڙو وغيره. مال جي ڪنڌ ۾ ڀاڳياانهي ڪري ٻڌندا آهن ته اهي هڪٻئي سان گڏجي هلي. سڀئي گهنڊيءَ واري پيان هلنديون آهن. گهنڊيءَ واري کي اڳواڻيءَ جي حيثيت مليل هوندي آهي. ڌڻار پري کان آواز ٻُڌي سڃاڻي ويندو آهي ته هي منهنجو ڌڻ آهي يا ٻئي ڪنهنجو مال آهي. گهنڊيءَ بابت چوڻيون به آهن جيئن؛ گهنڊيءَ واري ناهر به ٽاريندو آهي يعني بگهڙ به چڙيءَ واري کي ويجهو به نه ويندو آهي ڇو ته ان جي ڪري آواز پيدا ٿيندو ۽ ڀاڳيو سُجاڳ ٿي پوندو. گهنڊيءَ جي سڀني قسمن لاءِ مجموعي نالو”سنڀار“ آهي، جنهن جي معنى به يادگيري يا سار آهي.
سارڻ جي اها ڪرت انسان جي ذهن جي تحرڪ ۾ شامل آهي. سارکي وسارڻو ئي ناهي يا وسارڻ ممڪن ناهي. وسارڻ روحاني موت جو هڪڙو روپ آهي. ڀٽائي انهي خيال کي هن ريت بيان ڪيو آهي؛
منجهان منهنجي روح، جي وڃي ساجن وسري،
مر لڳي لوءَ، ٿر ٻاٻيهو ٿي مران.
ساجن جي سار جيڪڏهن روح مان وسري وڃي تنهن کان ته مرڻ بهتر آهي. سار وسرڻ کان پوءِ ٿر ٻاٻيهي جيان لوءَ ۾ رڙيون ڪري مري وڃان. ٻاٻيهو سانوڻ جي پاڻيءَ جو ساريندڙ آهي. سانوڻ پلر جي جڏهن پالوٽ ڪندو آهي ته هو پنهنجي اُڃ اُجهائيندو آهي نه ته لوءِ لڳڻ يعني گرم تکي هوا جي ڄيري ۾ مري ويندو آهي. زندگيءَ ۾ جيون جي جنجهٽ جو ڄيرو ۽ لالڻ جي لوءَ ٻئي اهڙا ڄيرا آهن جن ۾ ماڻهو هلندو رهي ٿو ۽ سندس ڪيفيت هن ريت هجي ٿي؛
هڪ ڌرتتي ماءِ، ٻي ڄر سندي سڄڻين
هلي ۽ واجهاءِ، ٻنهي ڄيرن وچ ۾.
ٻنهي ڄيرن واري انهي ڪيفيت دوران جڏهن سار جي پرت پچار سان ماڻهو پنهل جو پيرڏسي ٿو ته پوءِ اها ڪيرت کيس وهڻ نٿي ڏي. ماڻهو سندرو ٻڌي نڪري پوي ٿو. يادگيريءَ جي دريافت جو اهو سفر کانئس سموريون آسائشون به ڇڏائي ٿو.هو پنهل جا پيرڪڙيندو سسئي جيان اڳتي وڌي ٿو؛
ماءُ وهاڻو وار، کڻ پٿراڻي پنهنجي.
جيڪي ڏنئي ڏيج ۾، سو سڀوئي ساڙ.
وڃان ٿي وڻڪار، ڏٺم پير پنهل جو.
اهڙي طرح يادگيريءَ جو اهو سلسلو زندگيءَ جي هم معنى آهي جيڪڏهن سار سنڀار آهي ته زندگي آهي نه ته جيون جاڙ آهي. سار ئي جيون جي منڊ کي ماڙڪري ٿي. حياتي جا سمورا روپ پنهنجي پر ۾ معنى دارآهن پر سارسڀني کي ڪانه ڪا معنى بخشي ٿي.
ياد گُرو ڪن گودڙيا، ڀربازار بيٺا،
پڙهن سُر سبحان جي پين تنهن پيٺا،
جيلان منهن ميٺا، تيلان نشا چاڙهيائون نينهن جا.
گروءَ جي ياد ۾ جيڪي بازار ۾ بيهي وڃن ٿا يعني ثابت قدم رهن ٿا تن تي نينهن جا نشا چڙهي ٿا پون ۽ اهي رڱجي ريٽو ٿي ٿا وڃن، سندن رڱ نه لهي ٿو نه ئي اوٻاٽجي ٿو. اهو سمورو ڪم يادگيريءَ جي يا وريءَ جو آهي جنهن ۾ حياتي ئي حياتي آهي. مرڻا اڳي مرڻ کي به اجوکائي ان ڪري آهي جو ان مرڻ ۾ به يادگيري جي ياوري آهي. ايئن يادگيري يا سنڀار انساني جيون جو اهڙو گڻ آهي جنهن مان سڀئي سُٺا گُڻ نروارٿين ٿا. سڀني سالڪن ان گڻ جي گت جي ڳالهه ۽ ڳت ڪئي آهي. اها ڳوڙهي ڳالهه من جي مقال آهي ۽ هر متحرڪ روح جي روح پروري ۽ آبياري به انهي ڳوڙهي ڳالهه ۾ پوشيده آهي. يادگيري ئي ياوري آهي.