هلو هلو ڪوريين
قاتل ڪمائي ڪري وه ماکي ڪندڙ فردن مان هڪڙي مڻيادار فرد، ”وقت جي مختصر تاريخ“ ۽ ”ڪائنات ڪونري ۾“ جهڙا ڀلوڙ ڪتاب لکندڙ، جسماني طور جڏي پر ذهني طور دنيا جي وڏي شخص، 74سالن جي نامياري طبعياتدان تازو آڪسفرڊ يونيورسٽي ۾ ڳالهائيندي، دنيا جو ڪن کڻايو آهي ته دنياوارن دنيادارن ڌرتيءَ جي گولي جي اهڙ ي حالت ڪئي آهي جو اهو ڏينهون ڏينهن دوزخ ٿيندو وڃي ۽ اسان وٽ ايندڙ هڪ هزارسالن کان وڌيڪ ڌرتيءَ جي سيني تي رهي نه سگهنداسين. سندس ٻولن مان ڪجهه ٻول هن ريت آهن؛
“I don't think we will survive another 1,000 years without escaping our fragile planet,”
"We face a number of threats to our survival from nuclear war, catastrophic global warming, and genetically engineered viruses,"
“Finding another planet is humankind’s only chance of survival”
اسٽيفن هاڪنگ پنهنجي بي ريا ۽ نرالي ڳالهه ٻولهه جي ڪري جڳ مشهور آهي. هو پنهنجي سائنسي اوک ڊوک کي اهڙي انداز ۾ بيان ڪندو رهيو آهي جو عام پڙهندڙ کي به سندس ڳالهه سمجهه ۾ اچي ٿي. هن انهي ڳالهه جو به اظهار ڪيو ته اڳي به ڌرتي تي ايئن ٿيندو رهيو آهي. هن جن خطرن جي ڳالهه ڪئي آهي تن ۾ جوهري جنگڪاري، ڀوائتو ڀُون گرمجڻ ۽ جنياتي طور جوڙيل وائرس شامل آهن. واقعي دنيا ۾ جيڏاهن تيڏاهن اهڙي چرپر نظراچي ٿي جنهن مان معلوم ٿئي ته دنيا ڪنهن تحت الثرى ڏي وڃي رهي آهي. دنيا جي اها ڊوڙ هڪڙي اڄاڻائي واري ڊوڙ نظراچي ٿي ته هرڪو مٺيون ڀيڙي ٻئي کي ميدان مارڻ لاءِ ڊوڙي رهيو آهي کيس اها پروڙ ئي ناهي ته هو انهي هلاکيءَ ۾ ڇو پيو آهي؟ بس انڌ جي گهوڙي تي سوار سمورا هسوار هڪڙي بند گليءَ ۾ ڀڳا وڃن. هرڪو پنهنجي اُڪار کان يا ته بي نياز آهي يا وري اهڙي جبر ۾ جڪڙيل آهي جو موٽڻ کيس ميهڻو لڳي ٿو. استاد اسٽيفن هاڪنگ جي ڳالهه ۾ تمام گهڻو وزن آهي. دنيا کي انهي تي سوچڻ گهرجي ته اها آخر پنهنجي ڀيانڪ انجام جي کڏ هٿن سان ڇو کوٽي رهي آهي؟
اسان جي ڏاهن ڏات ڌڻين به انهي ماجرا بابت ڳالهه ٻولهه ۽ ڳڻتيءَ جو اظهار ڪيو آهي. ڪلاسيڪي ورثي جي شاعري يا لوڪ ادب جو نثراڻو روپ، وارتائون، ڪهاڻيون، ڪٿائون انهي ڳالهه کي ڳڻنديون رهيون آهن ته ماڻهوءَ کي مُٺ کان مٿي نه لڻڻ کپي، فطرت جيڪا موري کيس آڇي آهي سا پنن سميت نه کائڻ کپي. جنهن ٽاريءَ تي هو لڏي ويٺو ۽ لمي لاتيون ڪري رهيو آهي تنهن ٽاريءَ سان کيس پيار ڪرڻ گهرجي. دنيا وارا دنيا دارجڏهن هٻڇ جي هندوري ۾ لُڏڻ لڳن ٿا ته پوءِ سندن اکيون پورجي وڃن ٿيون ۽ اهي گُرڙ پکيءَ وانگر پنهنجي ٻچن کي به کائي ٿا وڃن. دنيا ۾ جڏهن چوڪيداري چور جي حوالي ٿيندي ته پوءِ يقينن ڌرتي رهڻ جهڙي نه رهندي، ڇاڪاڻ جو ڌرتيءَ جي سنڀالي جي واڳ جن وس ڌڻين جي هٿ وس آهي تن جي اندر ۾ کارڙ اماڻهو ڇپ هنيو ويٺو آهي، جيئن ئي اهي دنيا جي مسندن تي ديرو دمائين ٿا ۽ دنيا جي وسيلن جي ٽجوڙين جو ڪنجي، قلف ۽ ڪڙو سندن حوالي ٿي وڃي ٿو ته پوءِ اهي گهٽ نٿا ڪن. نتيجي ۾ دنيا ۾ ماڻهن جو رهڻ ڏينهون ڏينهن ڏکيرو ٿيندو پيو وڃي.اهڙي ڪيفيت کي ڀٽائي هنن لفظن ۾ بيان ڪيو آهي؛
جه سي لوڙائو ٿيا، جني سنديءَ ڌير،
ماروئڙا فقير، ڪنهن در ڏيندا دانهڙي.
جه سي لورائو ٿيا، جني ڀر رهن،
مارو منجهه ٿرن، رهي رهندا ڪيترو.
ملير يعني دنيا اهڙي هجي جنهن ۾ مارو رهي سگهن. رهڻ لاءِ ڪهڙيون حالتون هجن، ڪهڙا ماڻهو هجن؟ ان بابت ڀٽائيءَ ڏس ڏنو آهي ته جيڪي محبت ڪن ٿا سڄو ڏينهن ڳنڍڻ جي ڳالهه ڪن ٿا تن وٽ هلو ته هلي رهجي. اهڙن ماڻهن سان اُميري پائجي. ڪڏهن به ڇنڻ جي ڳالهه نه ڪجي. هو ڇنن ته به نه ڇنڻ گهرجي. اهڙن دلبر دل وارن جو سنگ ئي ماڻهوءَ جي روح کي رس سان رنڱيندو ۽ اهڙو رڱ نه ڪڏهن اوٻاٽجندو نه ئي ڪڏهن لهندو. اهڙي ساٿ بابت هن طرح، اظهاريل آهي؛
هلو هلو ڪوريين، نازڪ جني جو نينهن،
ڳنڍين سارو ڏينهن، ڇنڻ مور نه سکيا.
ڳنڍڻ جي ڳالهه ڪندي، ڀٽائي، رهڻ لائق، لاکيڻي سماج جو پورو تصور ڏنو آهي. سماج کي فطرت جي تناظر۾ ماڻهوئي جوڙين ٿا. سماج جو جنسار چاهي اهو دلپسند هجي يا اوڻندو هجي، ماڻهن جو جوڙيل آهي. سنسار جي سرشٽي ۽ سٽاءَ ۾ انسان جو ئي ڪردار آهي. فطرت ان سٽاوَ کي اجهو ڏئي ٿي. انسان جڏهن ان اجهي جو نامناسب استعمال ڪري ٿو ته فطرت وري پنهنجي ڦيري سان ملڪ ميدان ڪري ڇڏي ٿي ۽ نئين سر نئين جيوت اُسرڻ لڳي ٿي. فطرت سان اهڙي انساني هٿ چراند ڪا اڄ جي ڳالهه ناهي. انسان کي جيڪا ساڃهه ۽ عقل عطا ٿيل آهي ان کي وس ۾ به کيس ئي رکڻو آهي ۽ جڏهن هو هٻڇ جي هنباري منڊيل هاٿيءَ تي چڙهي ٿو ته لالچ جو اهو مڪنو نه رڳو کيس پٽ سان هڻي ٿو پر پنهنجي پيرن هيٺيان به ڪيترن ابهمن، معصون ۽ بي گناهن کي لتاڙي مليا ميٽ ڪري ڇڏي ٿو. ڀٽائي اهڙن ماڻهن جي سنگ صحبت کان پاسو ڪرڻ جي صلاح ڏي ٿو؛
ويٺي جني وٽ، ڏُکندو ڏاڍو ٿئي،
سا مجلس ئي مٽ، جي حاصل هوءِ هزار جي.
اهڙن ماڻهن سان گڏجي رهڻ کان ئي پاسو ڪجي جن سان رهندي ڏکندو ڏاڍو ٿئي. دنيا ۾ هن وقت ”آبهوائي ڦرڪي ڦرڻ “ جي مهم جيڪي هلائي رهيا آهن اهي ئي آبهوا جي فطرتي سانکور ۽ سرشتي کي هاڃو رسائيندڙ آهن. جوهري جنگين جي خلاف جيڪي پرچارڪ آهن، ائٽم بم جهڙي ڪُڌي ايجاد به انهن جي کاتي آهي. جنهن جنياتي انجنيري ۽ وائرسي وبا جي ڳالهه استاد اسٽيفن هاڪنگ ڪري ٿو اهو خير جو ڪم به انهن ڌرين جي پلئي آهي جيڪي هن وقت دنيا ۾ امن جو اڇو جهنڊو ڦڙڪائڻ جي ڦونڊ ۾ ڦرن پيون پر ان جهنڊي جي اڇي پس منظر اندر ڪيترن ئي بيگناه انسان جي رت جا راڱا به نظراچن ٿا. اهڙن ماڻهن جي ساٿ سان يقينن ڏکندو ڏاڍو نه ٿيندو ته ٻيو ڇا ٿيندو. ٻئي پاسي ڀٽائي اهڙن ماڻهن جي ڳالهه به ڪري ٿو جيڪو دنيا ۾ سچ جا سرواڻ آهن جن ويرانن کي به وسائڻ جو ڪم ڪيو آهي. انهن جا آسڻ اريج آهن. سندن هيج انسان سان آهي نه ئي وسيلن جي ڦرلٽ سان. اهڙن املهه انسانن جي صحبت سماج کي سَرڳ سمان بنائي ڇڏيندي. اهڙن سان گڏجي وهڻ رهڻ سان دنيا جا اهنج ايذاءَ ڏور ٿي ويندا.
ويٺي جني وٽ، ڏکندو ڏور ٿئي،
تون تني سان ڪٽ، اوڏا اڏي پکڙا.
ڀٽائي عشق، محبت ۽ انسانيت جي پنٿ جو اهڙو پانڌي آهي جنهن جيڪا ماڻڪن چونڊ آندي آهي، تنهن ۾ انسان جي سُڪون ۽ دنيا جي امن آشتيءَ جو سمورو سامان موجود آهي. ان کي هنيئين سان هنڊائڻ جي ضرورت آهي. ڀٽائي وت هڪڙي حسين ۽ پُرامن سماج جو تصور آهي جنهن ۾ محبت جا مينهن آهن ۽ جا به جا نينهن ئي نينهن آهي. هو اهڙي سماج جي اڏڻ لاءِ پنهنجو تصور پيش ڪري ٿو. جڳ وارن کي صلاح ڏي ٿو. سُک ڀرئي سماج جي قائم ڪرڻ جو سمورو سٽاءُ سمجهائي ٿو.
هلوهلو ڪاڪ تڙين، جتي نينهن پچار،
ڪانهي ٻي تنوار، سڀڪا پسي پرينءَ کي.
ڪاڪ تڙ جو قرب ڀريو خيال آڇي، ڀٽائي نينهن پچار جي ڳالهه ڪري ٿو. جتي نينهن هوندو ۽ محبت جا مينهن وسندا هوندا ته اُتي ڪيئي رڱ رچيل هوندا. اهڙي سماج جي سونهن جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي. اهو سماج دنيا وارن دنيا دارن جو نه هوندو پر اهو سماج دنيا وارن دلدارن جو هوندو، جنهن ۾ پرين جو پيار هوندو. پيارجي پانوڙي پڪ سان ڪيئي رڱ رچندا. پرت جي اها پِڪ، انسانن کي سڪ ۽ ڇڪ جي، ڪچي پر مضبوط تندڻ ۾ تنجي، قابو ڪري ڇڏيندي.
هلو هلو ڪاڪ تڙين، چَرُو جت چڙهن،
ڪوڙين رڱ رچن، پانورڻي پڪ سان.
جتي چاهه جا چرو چڙهندا هجن اتي پڪ سان پرت ڀريو سماج هوندو جنهن ۾ سڀئي هڪ ساريکا هوندا ڪا ننڍ وڏائي نه هوندي. انسان جي عقل، فهم شعور ۽ علم جو اهوئي امتحان آهي ته هو پنهنجي حيواني روپ مان ڪيترو مٿي چڙهي ٿو. سندس سموري چُرپر انهي ڪسوٽي تي ئي انسان جي پرک هجڻ گهرجي. انسان جي ذهني اوسر ئي سندس اصل سفر آهي جيڪو سندس هراڏٽا ۽ عمل مان نروار ٿئي ٿو. انهي اوسر مان انسان جي جمالياتي ذوق جي به خبر پوي ٿي ته سندس حيواني هٻڇ جا اهڃاڻ به جڳ ۾ جتي ڪٿي نظراچن ٿا. استاد اسٽيفن هاڪنگ به انسانن کي اهڙي ڀيانڪ مستقبل کان آگاهه ڪيو آهي ۽ خلا ۾ رهڻ جي صلاح ڏني آهي. انسان پنهنجي رهڻ سهڻ لاءِ اهڙا ماڳ مڪان ڳوليندو رهندو پر ڌرتيءَ کانسواءِ ڪٿي به کيس اڄ تائين ڪو ٺڪاڻو نظرنه آيو آهي، جتي هو اهڙو سماج اڏي جنهن ۾ انسانيت هجي، محبت هجي، فطرت سان پيار جو ڪاروهنوار هجي. هرڪو پنهنجي جلوي ۽ جوهر ۾ اجهل ۽ آزاد هجي. جتي انسان جي عقل ۽ شعور تي ڪا روڪ ٽوڪ ۽ جهل پل نه هجي؛
هلو هلو ڪاڪ تڙين، جتي نينهن اُڇل،
نه ڪا جهل نه پل، سڀڪا پسي پرينءَ کي.
پرين کي پسڻ جو اهڙو پيار ڀريو سماج انسان جي انسانيت دوست علم ۽ شعور سان اڏجڻ ئي ممڪن آهي. انساني ساڃهه جيڪڏهن پنهنجي پاڻ کي پنهنجي هٿ وس رکي ته ڪجهه به بعيد ناهي. سمورو بار ماڻهوءَ جي مٿي تي آهي. فطرت ماءُ کيس سهڪار ۽ آڌار آڇي ٿي. چونڊ جو اختيارانسان وٽ آهي. مڻيو چونڊي يا ماڳ کڻي. چنيسر جي چاهه کي چوکو سمجهي چاهي يا ڪونروءَ جي ڏيکاريل هار تي هرکجي پنهنجو ازلي وچن ٽوڙي ويهي رهي. ٻئي سراهون سندس حوالي آهن. اهڙي املهه آڇ کي جڏهن انسان من ۾ محبت پائي چونڊي ٿو ۽ سُک ڀريو سماج جوڙڻ جي ڪوشش ڪندو ته پوءِ جيڪو معاشرو اُپجندو اهو ايترو ته ڀلوڙ هوندو جو ان ۾ انسان جي عقل شعور تي، زماني مڪاني پابنديون به نه هونديون. هرهنڌ پيار ئي پيار هوندو. لال جي رڱ ۾ هرڪو رڱجي لال ٿي ويندو؛
هلو هلو ڪاڪ تڙين جتي گهڙ جي نينهن،
نه ڪا را ت نه ڏينهن، سڀڪا پسي پرينءَ کي.