کوءِ آسون عمرڪوٽ جون....
ڀٽائي جي ڏات ۾ جتي ڏيهه جي ڏک ۽ ڏولائي ڏور ڪرڻ جي ڏيا هئي، تتي سارو عالم آباد ڪرڻ جو اڪنڊيل عزم به هو. سنڌ تي سُڪار جي دعا گهرندي هن عالم کي آباد ڪرڻ لاءِ به ٻاڏايو هو. ڌرتيءَ تي انساني وجود ۽ انسان پاران سماج جوڙڻ جو اڏٽا وارو عمل جُڳن کان جاري آهي. دؤر مٿان دؤر ايندو ۽ ويندو رهي ٿو. واريون ڦرنديون رهن ٿيون. ڪڏهن وارين جا وارا نياراٿي وڃن ٿا ته ڪڏهن وري وارين تان واري وري وڃي ٿي. واري ڪنهن جي بادشاهي جي دؤر کي چوندا آهن. واري سماج تي پنهنجا پنهنجا اثرڇڏي وڃي ٿي. اهڙي طرح سماج ۾ اقتصادي سرشتا اسرن ٿا. وڌي بلوغت کي پهچن ٿا ۽ پوءِ زوال پذير ٿين ٿا. عروج ۽ زوال جي اها ڪهاڻي سوين سلطنتن جي تواريخ جي ترائيءَ ۾ پسي سگهجي ٿي. انهي ترائيءَ ۾ ڪيئي لاها چاڙها نظراچن ٿا. ڪڏهن ڇٽ پٽن تي ته ڪڏهن پٽ ڇٽن تي هوندا آهن. انساني قانون ڦرندا گهرندا آهن. فطرت جا قانون اٽل آهن. اهي پنهنجي رفتار ۽ رواني سان پيهم روان رهندا آهن. هڪڙا سماج ٻئي سماج کي جنم ڏيندا آهن. ايندڙ سماج ماضيءَ جو مزار بنجي ويل سماج مان وِڏون ڪڍندو رهندو آهي. اها ڏيکائي ڏيندو آهي ڄڻ اهو پنهنجي اڳوڻي سماج کان تمام گهڻو بهتر آهي. ڪڏهن وري موجوده دؤر ماضيءَ جي مزارن تي فخر واري دعوى ڪندي، انهي جو پونير سڏائيندو آهي. اهي انساني هيراڦيريءَ جا هلڪا مثال آهن. انسان جي عقل ۾ ڪيئي وڏيون وٿون به پوشيده آهن جيڪي جڏهن ٻاهر اچن ٿيون ته زمانن کي رنڱي ڇڏين ٿيون. اها انساني فڪري اوسر ۽ ارتقا لاهيون لهندي چاڙهيون چڙهندي زمانن کي ڪڏهن زمين دوز ڪري ڇڏي ٿي ته ڪڏهن وري زمانا پنهنجي عروج تي پهچن ٿا. انسان اجيت مان هيڻي ڏانهن اوٿلو کاڌو آهي. هاڻي وري اجيت ٿيڻ جي چڪر ۾ آهي. انهي چڪر ۾ ڏينهون ڏينهن هيڻو ٿيندو وڃي پيو ۽ سندس پاڻ وهيڻائي به بيوسيءَ جي ماجرا بيان ڪري ٿي. هن وقت دنيا جنهن اقتصادي ۽ سماجي سرشتي کي ٿوڻيون ٿنڀا ڏيئي اڀو ڪرڻ جي چڪر ۾ آهي، اهو سرشتو انسان کي مالي مالداري ته ڏيئي سگهيو آهي پر ذهني ۽ روحاني سڪون ڏيئي نه سگهيو آهي. دنيا سُڪون جي ڳولا ۾ انڌ جي گهوڙي تي سوار ٿي رڻ ۾ ڊوڙي رهي آهي. دنيا جي انهي اقتصادي سرشتي ماڻهوءَ کان انسان ٿيڻ وسارائي ڇڏيو آهي. ڪٿي هو حيوان جي روپ ۾ پاڳلن جيان هڻ هڻان ۾ لڳو پيو آهي ته ڪٿي هو فرشتو ٿيڻ جي چڪر ۾ آهي ته ڪٿي هن وسيلا لٽيندڙ اقتصادي سرشتي کيس مرڳو شيطان بنائي ڇڏيو آهي. ماڻهوءَ جي اهڙي ڊوڙ ڊڪ هن وقت کيس بُک ۽ غربت جي اونهي اوڙاهه ۾ اڇلائي ڇڏيو آهي جتي سندس عقل اوڇو ٿي پيو آهي ۽ هو هوا ۾ هٻڇ وچان هٿوراڙيون هڻي رهيو آهي. دنيا ۾ مادي ترقي ماڻهوءَ کي ڪويسرڪلون ته ارزان ڪري ڏنيون آهن پر انهن ڪلن کي ڪاهڻ لاءِ، ماڻهوءِ پنهنجي ذهني صلاحيت کي سکيا جي سراڻ تي چاڙهي تکو نه ڪيو آهي. تڏهن ته هو هن ڀرئي تُرئي جهان ۾ اڄ به اها رڙ ته ڪري ته ”گهوڙا ڙي بُک ٿا مرون.“ بُک جي انهي ڍنڍوري پٽن سان گڏوگڏ هو بُک جي سبب ڳولڻ بجاءِ، بُک جو مادي حل پيش ڪري ٿو جيڪو غيرجٽادار آهي. بک انساني ضرورت مان اڀرندڙ خواهش سان گڏوگڏ ذهني ڪيفيت جو به نالو آهي. فڪري حل ئي بُک کي ماٺو ڪري سگهي ٿو نه ته ٻي ڪا واهه ڪانهي. اهڙا حل اسان جي شاعراڻي فڪري ورثي ۾ موجود آهن جن کي دنيا جيڪڏهن پنهنجي حڪمت عملين جو حصو بنائيندي ته اها انهي ڇتي بُک جي وات مان نڪري ايندي. شاه عبداللطيف ڀٽائي انسان جي انهي پهلوءَ بابت به پنهنجي شاعري ۾ ڏاهپ ڀريا ڏس ڏنا آهن، جن جو گس وٺي ماڻهو گوندر جي گت هٿان پت وڃائجڻ کان بچي سگهن ٿا. ڀٽائي ذهني بُک کي مٽائڻ جي صلاح ڏئي ٿو. ان سان ٻيون سموريون بُکون ۽ غربتون دؤرٿي وينديون. هو مارئي جي واتان فرمائي ٿو؛
ڪارا ڪراين ۾ سون اسان کي سوءِ،
ور جيڏين سان جوءِ، فاقو فرحت ڀانئيان
جيڏين جو ايترو خيال هجڻ جو ماڻهو فاقي کي به فرحت سمجهي. هن دنيا ۾ ته هينئرگلوبلائيزيشن جو ڀير تي ڏونڪو لڳو آهي جنهن ۾ جيڏين جو تصور ئي ناهي. ماڻهوءَ جي جيستائين ڪنهن وطن سان وابستگي نه هوندي ڪن ماڻهن سان من ورندي نه هوندي ته هو انسان جي بدران ڦورو ۽ لُٽيرو بنجي پوندو. گلوبلائيزيشن جي نالي ۾ به اهو ڪجهه ٿي رهيو آهي. ماڻهو سموري ڌرتي کي پنهنجي اڳيان ايئن کليو ڏسي هٻڇ مان ڌرتيءَ کي ۽ ڌرتيءَ جي وسيلن کي ڳڙڪائڻ چاهي ٿو. گلوبلائيزيشن جيڪا اربنائيزيشن عطا ڪئي آهي ان جرم جهڙي جهوت جهوتان جي دوزخ ۾ انسان کي اڇلائي ڇڏيو آهي. فطرت ۾ انسان جي رهڻ جو سڦرو ۽ سڦل سامان آهي. سندس ننڍڙيون وسنديون کيس راحت ڀريو پُرامن ماحول مهيا ڪن ٿيون. عمرڪوٽ جي آسن کانئس سُڪون کسي ڇڏيو آهي.جهنگل جي جهوپي ۾ کيس سُڪون آهي. جهنگل جي جهوپڙي فطرت جي نيم مطابق جُڙي آهي. عمرڪوٽ اڏجڻ ۾ ڪيترن ئي معصون، اٻوجهن، گونگن، گگدامن جو پگهر پورهيو ۽ رت ست کپيو آهي پر ان ۾ رهندڙ ڪير ٻيو آهي. محلات کي اڏيندڙ جي به خواهش هوندي آهي ته هو اهڙي محلات جو مڪين هجي. پر هي اڻ برابريءَ جي ورڇ وارو اقتصادي سرشتو هيڻي کي مالي غربت ڏئي ٿو ۽ ڏاڍي کان روحاني سُڪون ڦرائي ذهني غربت ڏئي ٿو. مالي غربت کان ذهني غربت وڌيڪ خطرناڪ آهي. ڀٽائي فرمائي ٿو؛
کوءِ آسون عمرڪوٽ جون، ور جهنگل ۾ جهوپي،
جو اباڻن اڏيو، ڳڻن سين ڳوپي،
وينديس ويڙهيچن ڏي، لوه ڀڃي لوپي،
چڀڙ آئون چوپي، سڪ لاهينديس سومرا.
غربت انساني هٿن جي وڌل آهي. فطرت جي تبديلين ۾ هن غربت جو تصورئي ناهي. فطرت جي هرڪا چرپر جائيتي آهي جيستائين انساني چُرپران ۾ ڪا هٿ چراند نه ڪري. فطرت جي فلڪ ۾ سموريون شيون هڪڙي ڀري تُري تور سان تُن پيون، جن جي زور هڪٻئي کي جهلي بيٺو آهي. مندن جي مٽاسٽا ماڻهوءَ کي
موقعو مهيا ڪري ٿي ته هو فطرت جي مادراڻي ڪُک ۾ پاسو ڦيرائي
۽ جيڪو پاسو کيس سُڪون ڏئي ان پاسي ور ڪري. مارئيءَ
جي واتان ڀٽائي اهڙي مندائتي سُڪون جي ڳالهه ڳرهيندي هن ريت چوي ٿو:
هن مند مارو سنرا، ويريين وڳ وارين،
ڇني ڇيڪارئو ڇيلڙا، وانڍيين وهارين،
نيڻ منهنجا ان کي جهڄيو جر هارين،
تاڙا تنوارين، مينهن وسندا موٽ تون.
مينهن وسڻ، سيءَ پوڻ، ڪاڙها ڪڙهڻ جا وقت بدلجي چڪا آهن. اهري ردوبدل کي ڪلائيميٽ چينج ٿا سڏين. سنڌ جي ماموئي فقيرن ڪڏهوڪو ” سيارا وسڪارا ٿيندا“ چئي ان ڳالهه جي ڳوٽ کي ڳرهيو هو. ڪنهن به ان سڏ کي نه ورنايو. وري جڏهن يورپ اچي اها ڳالهه ڪئي ته سموري دنيا ان تي ناچ نچي رهي آهي ڇو ته يورپ پنهنجي سائنسي حاصلاتن وسيلي جيڪا حرفتگيري هٿ ڪئي آهي ان وسيلي هو دنيا کي آڱرين تي نچائي رهيو آهي، تڏهن ته يورپ دنيا جي ماسي ايمڻا لڳو پيو آهي، جنهن جو مُٽيو به تيل آهي. يورپ جي گلوبلائيزيشن واري تصور ماڻهوءَ کان ملير جو تصور ڦرائي کيس سڄي دنيا جو ڌني بنائڻ جي بي مهاراُٺ جي اپلاڻي چئونڪ ۾ چاڙهي ڇڏيو آهي. هو بنا ڪنهن منزل جي بند گليءَ ۾ ڀڄي ڀڄي ٿڪجي ڦانهن ٿي پيو آهي پر سندس هٻڇ جي اونڌي تاسري نٿي ڀرجي. ڀٽائي وٽ مارن جو تصور به آهي ته ملير سان به محبت جي ميٺ آهي جنهن سان موجوده دؤر جي بيگاني دنيا جي ڏيٺ ويٺ ٿيڻ ضروري آهي. ڀٽائي جي مارئي هن ريت چوي ٿي؛
ڪرئو مهاڙ ملير ڏي، روءِ اُڀي چوءِ،
سهڄ سوري ڀانئيان سومرا سندوءِ،
ملڪ ماروءِ جي آهيان جور نه ٿيان جوءِ،
سو قلب ڪوٽ نه هوءِ، جو هُتي جن هٿ ڪيو.
فطرت جي حقن ۽ فرضن جي روشنيءَ ۾ انسان پنهنجا حق ۽ فرض پاڻ جوڙيا آهن جن کي هو جڏهن به ڀڃي ٿو ته پوءِ سندس ست ۽ سيل ڇيهون ڇيهون ٿي پوي ٿو ۽ جوڙڻ سان به نٿو جُڙي. انسانن پنهنجي چالاڪين، حرفتن جي ڏنگاين سان اهي حق ڀڃي ڇڏيا آهن تنهنڪري زماني ۾ اهو سيل ۽ ست به نه رهيو آهي. مٺ جيترا ٿورڙا انسان پنهنجي چالاڪيءَ ۽ حرفت گيري جي زور تي معلومات جي هٿيار سان دنيا جي اڪثر وسيلن کي واڳونءَ وانگر ڳهيو پنهنجي وات ڪريو سادن سودن ماڻهن کي غلام ۽ ڳيجهو بنائي، انهن جي غربت کي قائم دائم رکيو اچن. حق ڀڃڻ جو اهو سلسلو به جڳن کان جاري آهي تڏهن ته اڻ برابري آهي. اڻ برابريءَ جي ڪري غربت آهي ۽ غربت جي ڪري بُک ۽ بدحالي آهي. بُک ۽ بدحالي جي ڪري بيماريون آهن. اهڙيءَ ريت انسانيت حق ڀڃڻ جي بٺيءَ ۾ جلي پيئي. حق ڀڃڻ جي انهي هاڃي کي ڀٽائي هن ريت نندي ٿو؛
عمر اڇا ڪپڙا، ڪاڻياريون ڪيئن ڪن،
جن جا ٿرن ۾ ور ٿا ويڻ سهن،
هو جي حق ڀڃن، ستيون ڪيئن سومرا.
دنيا پنهنجي اقتصادي هٻڇ جي ڪري پنهنجو فطري حسن وڃائي چُڪي آهي. سندس انهي خصلت دنيا جو ملوڪ منهن ميرو ڪري ڇڏيو آهي. منهن جي اها ميراڻ دنيا کي جتي ڪٿي آڏي اچي رهي آهي. دنيا ۾ نه امن آهي نه ايمان آهي. بُک ئي بُک آهي. غربت ئي غربت آهي. انهي بدحاليءَ جو سبب انسان پاڻ آهي. انسان جي اهڙي روش کانئس سندس حسن کيس ورتو آهي؛
سونهن وڃايم سومرا، ميرو منهن ٿيوم،
وڃڻ تت پيوم، جت هلڻ ناهي حسن ري.
انسان جو اهو حسن ڀريو هلڻ سندس ذهني شاهوڪاريءَ جي ڪري ئي موٽندو. مالي ۽ اقتصادي آسودگي انسان کي اهو سڪون نه ڏيئي سگهي آهي جنهن جو هو ڳولائو آهي. جڏهن کيس اهو سُڪون نٿو ملي ته پوءِ اهو سڪون سڪون آور دوائن ۾ ڳلي ٿو. سڪون ملي نه ملي پر سڪون ڏيندڙزهريلين دوائن جو ڌنڌو ڏينهون ڏينهن دنيا ۾ چوٽ چڙهندو وڃي. اهڙي هڻ هڻان ۽ پٽ کوه ۾ لطيف جو پيغام انساني ناسورن تي پيارڀريو پهو آهي.