ماڻڪ ھر دور جو ليکڪ : عزيز مھراڻوي
مون کي ياد آھي ڪراچيءَ جي ڪيترن ريسٽورنٽس ۾ مون، ماڻڪ ۽ شاھد ڪلاڪن جا ڪلاڪ بحث ڪيا ھوندا. ان وقت ماڻڪ نظرياتي مضمون لکندو ھو، جنھن اداري ۾ ڪم ڪندو ھو ان اداري جي پاليسن کي اجاگر ڪندو ھو، پر اھو سڀ ڪجهه نوڪريءَ جي حد تائين. آفيس کان ٻاھر اچي منجهيل ماڻھن جون منجهيل ڪھاڻيون لکندو ھو. آئون چوندو ھوس ! ”يار منير تو ۾ ڪٿي ڊاڪٽر ھائڊ ۽ جيڪال جو روح ته نه سرايت ڪري ويو آھي؟“ پر نه اھو سڀ ڪجهه اڄ نوجوان جو الميو آھي. منير جي شروعات ھڪ نظرياتي ليکڪ سان ٿي، ھن ۽ اسان گڏجي ڪم ڪيو؛ پر پوءِ ھو سڀني کان ڇڄي الڳ ٿي ويو. ھن سماج جي مختلف ڪردارن کي پنھنجي ذات جي لاڳاپن سان ڏسڻ شروع ڪيو ۽ مختلف ڪردارن جي معروضي ڪردار نگاري ڪندي ڪندي، جڏھن سبجيڪٽو ڪردار نگاري ڪرڻ لڳو، ته ڪيترن دوستن ساڻس ناراضگي ڏيکاري.
ماڻڪ ھر دور جو ليکڪ ھو ۽ ھر دور جو ليکڪ آھي. ھو سمجهندو ھو ته اسان جي Subject Feeling متاثر ٿئي ٿي، اسان جي وايو منڊل Social Circumstances کان. اسين ۽ اسان جو ذھن بذات ته ڪجهه ڪونھي. (جيتوڻيڪ سڀ ڪجهه آھي) جيڪي ڪجهه آھي، نتيجو آھي، ڦل آھي اسان جي ماحول جو.
”لڙھندڙ نسل“ جا ڪردار اڄ ھتي اسان جي سامھون ويٺا آھن ۽ سماج جي سڀني طبقن ۾ موجود آھن. جي اھي سڀ ڳالھيون صحيح آھن، ته پوءِ ڏوھ ڪنھن کي ڏجي؟ نئين نسل جي لڙھندڙ Moral کي يا ليکڪ کي! اھي سڀيئي ڳالھيون جيئن مون مٿي چيو آھي ماڻھن کي ڇرڪايو وجهن، پر نه ماڻڪ ڇرڪندڙ ماڻھن مان ڪونه ھو، ھن نواڻ کي ۽ نون تجربن کي قبول ڪيو.
جتي ماڻڪ اقتصادي، سياسي، سماجي ۽ ديسي غلامي جي بدترين انساني پستيءَ جا بخيا اڍيڙيا، اتي لڙھندڙ نسل جي حالت ڏسي ان ماحول کان وٺجي، پنھنجي وجود ۾ پنھنجيون ۽ پرايون ويرانيون سموئي ھڪ وڏي بحران جو شڪار ٿي ويو. انھيءَ بحران جي ڪري ھن کي ھڪ نئين تجربي مان گذرڻو پيو. ھي تجربو اجنبيت Alienation جو تجربو ھو. اھا اجنبيت نتيجو ھئي خارج جي Observation کان پوءِ داخلي حقيقتن ۾ ذات جي گهري ۽ گهاٽي Evolvement جو. ھونئن داخلي ۽ خارجي حقيقتن جو جتي پاڻ ۾ تضاد Contradiction ٿئي ٿو، اھو تضاد سماجي ناتي سان ذاتي شعور جي وھڪري کي اڃا تيز ڪيو ڇڏي ۽ اديب کي ڪرڪيگارد، ڪافڪا، دوسو وسڪي، چيخوف، سارتري ۽ سلويا پاٿ جي سطح تي آڻيو بيھاري. جڏھن شخص خارجي دنيا جي جبر، ڏاڍ ۽ اڏول بيرحميءَ اڳيان پاڻ کي بي وس ٿو محسوس ڪري ته پوءِ ھو پنھنجي سڃاڻ Identity وڃايو ويھي ۽ پنھنجي سڃاڻپ وڃائي ويھڻ واري ڪيفيت کيس Alienation جي اوڙاھ ۾ ڌڪيو ڇڏي. پوءِ اھو اوڙاھ، ڪڏھن ماياڪو وسڪي، ڪڏھن ھيمنگوي ڪڏھن سلويا پاٿ ڪڏھن ايناسيڪٽسن ڪڏھن بيريٽين ۽ ڪڏھن ماٺيڻي جھڙا پيارا انسان اسان کان کسيو وٺي، ته وري ڪڏھن جواني ۾ ئي شيلي، عالماڻي، حفيظ، ثميره، ماڻڪ ۽ ٻين کي اسان کان ڇنيو ڇڏي.
ھونئن به Alienation، فراريت، Escapism، ناڪاريت Nihilism ۽ مزاحمت Resistance جي صورت ۾ ئي جُلھه ڪندي آھي ۽ ائين اسان جو دوست پھريائين فراريت، پوءِ ناڪاريت جو شڪار ٿي مزاحمت ڪندي ڪندي ٿڪجي اسان کان الڳ ٿي ويو ۽ ويندي ويندي چوندو ويو:
وڃڻ ڏي
محبوب مونکي وڃڻ ڏي
ويندس ھليو ويندس
ويندس اڏري ويندس
بڻجي ڪونج، ڪري ڪرڙاٽ اڏري ويندس
وري نه ورندس
وري نه موٽي تنھنجي ديس ايندس
ويران وسندين ۾ اچي نه آباد ٿيندس
ايڏو ڪر ايثار
وڃڻ ڏي، محبوب مونکي وڃڻ ڏي . . .
(ھي مضمون ”مُئل ماڻھو جيئري پيڙا“ تان کنيل آھن، جنھن کي ماڻڪ جي وفات کان پوءِ امداد حسينيءَ ۽ سحر امداد سھيڙيو ھو.)