ماڻڪ جي ناول ”ساھ مٺ ۾“ جو تنقيدي جائزو : ڪنعيو گيانچنداڻي
انڊيا ۾ ھي ناول الائجي ڪڏھن ڇپيو ان جي ڄاڻ ڪتاب منجهان نه پئي، باقي سنڌ ۾ ھي ڪتاب 92 ۾ ڇپيو آھي . . .
جيتريقدر تنقيد جو سوال آھي ته ان سلسلي ۾ ڏٺو ويو آھي ته سنڌ ۾ Objective تنقيد جو رواج ڪونھي، ھا باقي جي سنگتي آھي ته ان کي گهٽ ۾ گهٽ ستين آسمان تي کڻي وڃبو، چاھي ادبي/ تخليقي لحاظ کان ٿرڊ ريٽ ڇو نه ھجي. وري جي اديب پنھنجي چوياريءَ مان ناھي ته، ان جا اھڙا ته ڇوڏا ٿا لاھجن، جو اڳلو مورڳو لکڻ کان ئي توبھه ڪريو ڇڏي. جيتوڻيڪ ھڪ لحاظ کان منھنجي لاءِ تنقيد جي صنف مڪمل نئين آھي پر جيستائين ماڻڪ جو سوال آھي ته مان چوندس ته ماڻڪ نه رڳو ھڪ دؤر جو نالو آھي، پر ھو عام انساني ماپن ۽ ماڻن کان ڪجھه ڳرو ھو، ماڻڪ منھنجي دوستن مان تمام گهٽ ڳالھائو ھو. پر لکت ۾ ھن کي ڀرڀور اظھار جو ڏانءُ ايندو ھو. ھو اندر ٻاھر ھڪ جھڙو ھو.
ڪي به نظرياتي پابنديون ۽ فني ڏانو کيس سچ لکڻ کان روڪي نه سگهيا. مون کي چٽي طرح ياد آئي ته 1972 ۾ جڏھن مون کي L.M.C ۾ داخلا ملي ته اھو منھنجو روز جو نيم ٿي ويو ته ”جارج ھوٽل ۾ سنگت سان ڪچھرو لڳي. سنگت ساٿ واري ان محفل ۾ ماڻڪ کان سواءِ شوڪت شورو، مشتاق شورو، عبدالحق عالماڻي، مدد علي سنڌي، علي بابا، ظفر حسين ۽ ڪڏھن ڪڏھن نبي بخش کوسو، حليم بروھي، ولي رام ولڀ ۽ ٻيا شامل ٿيندا رھندا ھئا. مون کي انھن ڪچھرين ۾ ماڻڪ کي تمام ويجھو ڏسڻ جو موقعو مليو پوءِ به ھتي آئون دعوى نه ڪندس ته، سندس سوچڻ جي انداز مون کي مڪمل طور تي پرکي ورتو – ڇو جو ھو پنھنجي ذات، داخليت پسند (Introvert) قسم جو ماڻھو ھو. سندس مزاج ۾ اڪثر خاموشي ۾ ورلي ورلي تمام سڀاويڪ نموني ھڪ اڌ لفظ يا جملو ڳالھائڻ شامل ھو. شايد 71ع ۾ سندس ناولٽ ”لڙھندڙ نسل“ شايع ٿيو، جيڪو مون ماڻڪ سان ملاقات کان اڳ ئي پڙھيو ھو. ھيءُ ھڪ تمام متاثر ڪندڙ ناولٽ ھو جنھن ۾ ھن سنڌين ۽ سنڌ جي ان وقت جي حالتن کي اھڙو ته ڀرڀور نموني سان قلم بند ڪيو ھئو. جو اھو ڄڻ فلم وانگر عڪاسي ڪندو ھجي – مون کي چٽي طرح ياد آھي بابا اھو ڪتاب پڙھي مونکي چيو ته ”ماڻڪ کي چئج، جي پاڻ ايترو مايوس (Pessimist) آھين ته توکي اھو ته حق نه ٿو پھچي ته تون ”لڙھندڙ نسل“ جھڙا ناولٽ لکي سنڌين جي پڙھيل لکيل طبقي کي به مايوسين جي ڌٻڻ ۾ ڌڪي ڇڏين.“ اھو درحقيقت ھڪڙي جهوني بالشيوڪ ساٿيءَ جو پنھنجي ھڪ نئين باليشوڪ ساٿي لاءِ پيغام ھو. پوءِ جڏھن مون اھو نياپو کيس رسايو ھو ته ماڻڪ اھو Remark ٻُڌي ٿورو مشڪي وراڻيو ھو ته: ھا، ڪامريڊ جي اھا ڳالھه صحيح آھي، پر مون سچ کي لڪايو ناھي، رھندو ان کي نروار ڪيو اٿم . اسان سنڌين جي حالت اھائي آھي، آءُ رڳو ان تصوير جو مُصور آھيان.” جيئن ھن دؤر ۾ سندس ڪتاب تي سندس ساٿين ئي اعتراض واريا ھئا تئين ھيءُ ڪتاب “ساھ مٺ ۾” واقعي جيڪڏھن ان وقت ڇپجي ھا ته مٿس پابندي پئي ھا، ۽ ماڻڪ پڻ ڏچي ۾ اچي ھا، ڇو ته ماڻڪ ۽ منير احمد جي ھڪ ھجڻ جي پوليس کي خبر پئجي چڪي ھئي.
ھتي اھو به عرض ڪندو ھلان ته ماڻڪ سوشلزم ڏانھن لاڙو رکندڙ ھڪ جانبدار ۽ ارپيل (Committed)لکاري ھُئو. معتبر ذريعن موجب ھو ڪميونسٽ پارٽي آف پاڪستان ۽ ڪُل وقتي ڪارڪن ٿيڻ جو پڻ خيال ھئس. پر پوءِ ھڪ بزرگ شخصيت جي مشوري تي اھڙو خيال لاھي ڇڏيائين. پر ساڳئي وقت اھو ذھن ۾ ضرور آڻڻ کپي ته جانبدار ھوندي به ماڻڪ اظھار جي آزاد استعارن جو حامي ھو، کيس تنگ نظر قومپرست ڪنھن به طريقي سان نه ٿو چئي سگهجي. ھن جي سوچ ۾ تخيل جو canvas پوري دنيا جو گولو آھي. پنھنجي خيال ۾ سندسCPP سان ٽڪراءُ ۽ سندس وجود جي ٿڪل ھُئڻ جو سبب اھو ھُئو ته قومپرستي ۽ قومن جي Sovereignty ۾ يقين رکندڙ ماڻڪ متعصب ۽ ڪٽر اردودان ڪميونسٽن سان نه پئي ھلي سگهيو، جيڪي پنھنجي نادانيءَ جي ڪري يا ڄاڻي واڻي قومن جي حقن جي باري ۾ Dichotomy جو شڪار رھيا آھن. ھو ايترو ته سگهارو فنڪار ۽ دانشور ھو، جو انھن جي حڪمن جي طابع گهڻو وقت نه ٿي رھي سگهيو. اھو ھُئو ھلڪو پس منظر ماڻڪ جي نظرياتي جنگ جو ۽ ھاڻي ناول تي ٿا اچون. ھڪڙي دؤر ھي ناول ”ساھ مٺ ۾” سياسي حوالي سان ٻن دؤرن تي لاڳاپيل آھن. ھڪ ٻولي جي مسئلي(language) واري، ڀٽي جو دؤر ۽ ٻيو ضياءَ جي مارشل لائي اقتدار وارو دور جنھن جو خاتمو ماڻڪ جيئري نه ڏسي سگهيو، پر ماڻڪ انھي ٻنھي ڌرين يعني ڀٽي ۽ ضياءَ کي ساڳي قطار ۾ بيھاري انھي سلسلي ۾ گڏيل Remarks رمارڪس ڏيندي ھُن چيو ھئو: ”گوئرنگ ته موت ڏٺو ھئو، جنھن ۾ ھڪ وقت ۾ ڇوٽڪارو ھُئو ۽ اڄ جو گوئرنگ، ھڪ ئي وقت موت نه ٿو ڏئي، اھو ھٿ ٺوڪيل قانون جي بنياد تي اڏيل ڪوٽ اندر ٻوساٽي ماري ٿو، پوءِ ھڪ ڀرڀور خواھش بنجيو وڃي.”
موھن ڪلپنا ڪتاب جي مھاڳ ۾ ھن ناول کي سنڌي زبان جو پھريون جديد ناول قرار ڏنو آھي. انھيءَ سلسلي ۾ آئون ڪجھه Reservation رکندي به اصولي طور تي ان راءِ سان سھمت آھيان جڏھن ته ڪيترائي دانشور ۽ اديب ھن ناول کي سياسي ليڪچر جو نالو ڏيندا. سندن انھن راين کي ذھن ۾ رکندي آئون اھو چوندس ته اديب ۽ دانشور سماج کان ڪٽجي ته ھوا ۾ تير نه ٿو ھڻي سگهي. اھو بلڪل سڀاويڪ آھي ته ليکڪ پنھنجي آس پاس واري ماحول ۾ ٿيندڙ ھر حرڪت جو ڳوڙھو مشاھدو ڪندي، عملي يا ذھني طور تي سياست ۾ نظرين کان ڪناره ڪش نه ٿو ٿي سگهي.
ماڻڪ چواڻي : ”سنڌين جي وچولي طبقي جو ھر فرد، جيڪو پنھنجي سنڌي ھجڻ جو احساس رکي ٿو. اھو ڪنھن نه ڪنھن روپ ۾ سياست ۾ بھرو وٺي ٿو، خاص طرح تي پڙھيل لکيل فرد.“
ماڻڪ کي جيڪڏھن ويجهڙائي سان پڙھبو ته محسوس ٿيندو ته ھو ھن گهٽ ۽ ٻوسٽ جي ماريل بدبودار سماج مان تنگ به آھي ته ڊنل به. ھن جي خيال ۾ رياستي ڏاڍ State Terrorism ماڻھو کي نامرد ٿو بڻائي. ناول جي ناٽڪ ايترو ته ذھني مونجھاري Mental turmoil جو شڪار آھي. جو پنھنجي گهر واري سان حق شرع ڪندي ٿڌو ٿيو وڃي ۽ پاڻ تي لعنت ملامت ۽ بھانا (Escapes) جا ڳولڻ؟
ناول جي سگهه ان جو لامتناھي(Endless) ھجڻ آھي.
ماڻڪ جن حالتن کي چٽيو ) (Portray آھي. اڄوڪي اڄ به ان کان ڪو گهڻو مختلف نه آھي. شھري وچولي ڪلاس جي سنڌيءَ کي ھر وقت اڄ به دھشتگردن جو ڊيڄوڙو آھي. ماڻڪ خود ڪلامي(Inter Personal Communication) جي ذريعي ۽ Dialogueجي ذريعي، پنھنجي ڪارج جو پيغام پھچائڻ ۾ مڪمل طور تي سڦل ويو آھي. ھُن پناھگيرن جي حوالي سان ٿيل اسان جي شھرن جي سنڌيءَ حالتن جو نھايت ئي باڪمال ۽ ڳنڀير مشاھدو، خوبصورت نموني سان بيان ڪيو آھي.
ڊپ / احتياط / اونو / ڌڙڪو / غير محفوظ ھئڻ جي احساس سان گڏ ھن ناول جي خصوصيت ان جي سڌي رسائي(Direct Approach) آھي، ابھام ڪونھي، غلط سلط ۽ اُبتي سنڌي لکي جديديت جو پرچار ڪونھي.
جيتوڻيڪ ھي ناول شعور جي وھڪ (Stream of consciousness)واري طريقي ۾ لکيل آھي. اڄ شھرن ۾ رھندڙ ھر سنڌي بلڪل انھن ئي حالتن جو شڪار آھي، جيئن ناول جو نائڪ جيڪو چوي ٿو : ”ڄائي به مون ڪجھه نه ڪيو آھي – ڏوھ! مون ڪو ڏوھ نه ڪيو آھي. نيڪ نيتيءَ ۾ صفائيءَ سان پورو ويساھ اٿم. ۽ منھنجي زندگي جي مختصر سرگرمي پوءِ به ڏوھي ھجڻ جو، عتاب ھيٺ اچڻ جو ڇتو احساس، يا ڪجھه نه ڪجھه اوچتو ٿيڻ جو، جيڪو ڀؤ وارو، انھي احساس ھيٺ ان جي ڇڪتاڻ ۾ ذھني ۽ جسماني ڇيڙ ڇاڙ، جنھن ۾ سؤکا ۽ ڪونئرا امنگ مروٽجي ويل، انتھائي بي رحميءَ سان.”
وري استعماري قوتن سان پنھنجي نفرت جو اظھار ھئين ٿو ڪري
“ڪُئا قطارن ۾، ڪُئن جو رنگ خاڪي
خاڪيءَ وردي ۾ پريڊ
قطارن ۾ پريڊ
لڪ – لڪ لڪ لڪ لڪ
بوٽن جا ڳرا آواز
ڪئا پليگ آڻيندا آھن
ڌپ
ماڻھن جا لاش
ٿلھا ڪُوئا پڇن سان
ڊنل ھراسيل موڳا ماڻھو
ڪئن جون قطارون.”
ماڻڪ حساس ۽ پڙھيل لکيل ماڻھو جي ڪيفيت کي بيان ڪندي لکي ٿو: ”خوف ۽ انديشا – جنھن ۾ اسين سڀ ورتل، شڪليون ڌار پر روح ساڳيون.“
“سپريشن / اِنسڪيورٽي،
علاج؛ ٽرنڪولائيزرس.”
تنگ نظري ۽ پاڪستان جي ٻچاپڙائپ واري قومي نظرئي جي پاڙ اکيڙيندي چوي ٿو: “جڏھن ڪنھن ھنڌ جو فڪري پڻ بنياد، تلاءُ جي بيٺل بانس واري پاڻيءَ وانگر، اصول تي ھجي يا نطرئي تي ھجي، اتي ظاھر آھي ته کوجنا جا پٿر ڪئين ٿا سھي سگهجن؟”
سنڌين ۽ سنڌ جي ويرين جو وروڌ ڪندي ٻُڌائي ٿو: ۽ ھا چئي سگهجي ٿو؛ سنڌيڻي / سنڌي ھجڻ جو احساس، جيڪو ھتي اڻ وڻندڙ آھي ۽ اڻ ٺھڪندڙ ھڪ ڏوھ! اسين اڻ وڻندڙ آھيون اھو سمجهون ٿا ۽ اھڙي سرت رکون ٿا. اھا سرت ئي اسانکي ڏوھي ھجڻ جو احساس کان آگاھ ڪري ٿي.”
ھڪ ھنڌ ڪردار کان ھيٺينءَ ريت چورائي ٿو: “ دوست جڏھن ٽرنڪولائيزرس به پنھنجي اثر ڇڏي ڏين ته پوءِ پاڻ لڳڻ ئي ڪامياب ۽ اثرائتو ٽرنڪولائيزر آھي. اھا اسان جي ھڪ ضرورت آھي، مجبوري، ان کي سماجي سطح تي پاڻ ٺھڪائڻ به چئي سگهون ٿا.” بالادست، اقتدار جي مالڪين جو، سوچ ۽ سمجھه تي به پھرا ڏسي ۽ انسانيت کي مجروح ٿيندو ڏسي ماڻڪ تڙپي اٿي ٿو “جيڪڏھن سچائي ڪا ايسرڊ شيءَ ناھي ۽ ان جي سڃاڻپ لاءِ بھرحال ڪن تصورن، نظرين يا ڪنھن ٽرمينالاجي جو سھارو وٺڻو ٿو پوي، ته اھو ضروري ناھي ته، ڏنڊي جي آزار تي ڪو تصور، نظريو ھروڀرو سچائي ڪري مڙھيو وڃي.”
ڀٽي صاحب لاءِ اردو دانن جي رايي ۽ انھي جي جواب ۾ سنڌي جي سوچ سنڌ جي ھندوءَ ڏانھن پناھگيرن جو رويو آھي، ۽ ھڪ پڙھيل لکيل سنڌي ھندوءَ جي سوچ کي، سندن سوچ سان ٽڪراءَ کي ھيٺين پيرائي ۾ ٿو بيان ڪري؛
”سنڌيون ڪي حڪومت ھئي اس ليئي ايڪ بنيا ڀي اتني جرئت سي بات ڪر سڪتا ھي. مين سڀ سمجھتا ھون.”
وري ھڪ پڙھيل لکيل قومپرست سنڌي ھندوءَ جو منھن ٽوڙ جواب:
“نھين جناب! سنڌيون ڪي نھين پاڪستانيون ڪي حڪومت ھُئي، ڀٽو صاحب ايڪ ڪٽر پاڪستاني ھَئين، يه ايڪ بدنصيبي ھَئه ڪه وه سنڌ ۾ پيدا ھُئي، چناچه حد سي زياده اور پاڪستان ڪي ناقابل فراموش خدمت ڪرني ڪي باوجود ڀي وه آپ ڪي ليئي ناقابل برداشت ھئه.”
اردو دانن سنڌ سان جيڪا جُٺ ڪئي آھي. ان تي ماڻڪ کان دل جي گھرائن مان ھڪڙي آھ نڪري ٿي: ”ابو! ھي ڪھڙا مڪڙ آھن، جيئن جيئن ڳڙڪائيندا ٿا وڃن، رت ڦڙو به ڪونه ٿا ڪيرائين، واردات ئي مٽايو ڇڏين.”
ماڻڪ جي فلاسافي ھيٺ ڏنل ھڪڙي جملي ۾ ئي سموٽجي وڃي ٿي : ”ايذاءُ ئي ته زندگي جي پساھ جي علامت آھي.”
پاڪستان ۾ جمھوريت جي نالي ۾ جيڪي بدمعاشيون ڪيون ٿيون وڃن انھن کي ريٽيندي، مارڪس جي جمھوريت جي باري ۾ Remarks کان پوءِ وري ماڻڪ جو ئي ڪمال آھي جو ھن خوبصورت پيرائي ۾ ھٿ ٺوڪي جمھوريت جي لاک لاٿي آھي.
”اڄ ڪا سائين، جمھوريت جي شاندار روايت ھلندي، ذبح ٿيندڙ ٻڪرين کي پنھنجي پسند جي ڪاسائين جي چونڊ جو حق ڏنو آھي.” پاڪستان جي سياسي ثقافت Political Culture ۽ بالادست رياستي ادارن طرفان عوام تي ٿيندڙ ذھني ۽ جسماني تشدد تي ماڻڪ ڪاوڙجي انھي سڄي مانڊاڻ جي مٽي پليت ڪندي چوي ٿو ”پيءُ جي آڏو ڌيءُ کي مسجد شريف ۾، مخالف پوڙھن مٿان ڏنڊا مُٽا قيدي چاڙھڻ، عورتن جي پيشاب دانين ۾ اوٻاريل بيضا ۽ ميڻ بتيون ۽ راتو رات گم ٿيڻ، پيشاپ پيئارڻ ۽ سياسي ڪارڪنن جي زاعفائن، ڀينرن، مٽن مائٽن کي ٿاڻي تي گھلي ۽ اتي . . . .؟”
واقعي، ماڻڪ ڪابه شيءَ وڌائي نه لکي آ، ڀٽي جي آپيشاھيءَ واري دؤر ۾ سوشلزم ۽ جمھوريت جي آڙ ۾ ھڪ آڙيڪاپ ۽ اذيت پرست وڏيري جي انداز ۾ بادشاھي ڪندڙ ڀٽي، پاڪستان ۾ عوام ۽ خاص طور تي سنڌي سياسي ڪارڪنن سان اھي حالتون ڪرائي، ھن ملڪ اندر ڪرڀ جھڙي اذيت جي پروش ڪرائي.
حڪمران طبقن جي من مستين کي لفظن جو روپ ڏيندي ماڻڪ ڏسي ٿو: ”اھو سڀ ڪجھه ڪرڻ ۽ ائين سڀ ڪجھه ڪرڻ، ھتي جي ھر حڪمران ۽ انھن جي ڪارندن ۽ سندن مشينري يا ائين کڻي چئجي ته نظرياتي بنيادن جو جُز آھي. ”اھم جز” انسان کي ذليل ڪرڻ سندن وندر آھي ۽ سدن جيون شڪتيءَ لاءِ روحاني غذا نيٺ ھنن کي وڏن ٽھڪن لاءِ ائين ئي ڪرڻو پوي ٿو جيئن سندن ڦڦڙ تازي ھوا جهٽين.”
”ھتي رياستي سطح تي ٿيندڙ ھر تبديلي تاريخ جي عمل کان پوئتي ڌڪڻ ايندي آھي. حرامي کان وڌيڪ حرامي.”
ماڻڪ سنڌ جي قومپرست سياستدانن جي مفاد پرستيءَ کي اگهاڙو ڪندي ناول جي نائڪ کان چورائي ٿو : ”مون کي ھي چوڻ ۾ بلڪل ھٻڪ ڪانھي ته، سنڌ جا قومي ٺپي ھيٺ سڏجندڙ اڳواڻ، قومپرست، پنھنجو پاڻ لاءِ آھن. قوم لاءِ نه – قومي مسئلن کي سوچيندي، ويچاريندي ۽ عمل ڪندي، سندن ذات ئي محور ھوندي آھي، نه ڪي قوم/ سنڌ – سندن پنھنجي ئي ذات، ھا!”
ساڳئي وقت ماڻڪ نالي وارن ۽ نام نھاد سوشلسٽس ۽ ڪميونسٽن کي به ڪونه ٿو بخشي، مثلن : ته سوشلسٽ، وڏيرن جي کيسي ۾ پيل آھن، انڪري، ڇا انڪري ھنن جو ووٽ به انھن جي کيسي ۾ پيل آھي نيٺ ٿيندو ڇا؟“
”اسلام جيئرو ٿيندو، ڇاڪاڻ ته ھر ڪربلا کان پوءِ ئي اسلام جيئرو ٿيندو آھي، ھا، ڪربلا، قتلام بي رحميءَ سان ھڪٻئي جون بکون اڃون ۽ لاشا.“
سنڌ مان لڏي ويل ھندن کي ساريندي، پنھنجي منطق جي ڪسوٽيءَ تي انھن جي مھاجرن سان ڀيٽ ڪندي ٻُڌائي ٿو: ”جيڪڏھن ھندو ھجن ھا، ته به ائين ٿئي ھا؟ ھندو مسلم ڇڪتاڻ ھجي ھا، پر ائين نه، جئين آھي، Enmity رات جا اڃايل ڇا شھرن جا ھندو، گهٽين ۾ سنڌي مسلمانن تي ائين تيزاب ڦٽو ڪن ھا، جيئن ھي ڪن ٿا – يا گهرن کي باھيون ڏين ھا، ۽ ڇرا بالا ھڻن ھا، ۽سنڌي مسلمانن جي ھستي / وجود جي خاتمي لاءِ ائين ڪن ھا؟ جيئن ھي ڪن ٿا پر جيڪڏھن نسلي تضاد (Communal Conflict) ھجي ھا، فرض ڪري وٺجي ٿو، ممڪن ھو، پر سنڌ جي قومي وجود کي اڏوھي نه، ٻين لفظن ۾ De-sindhialization نه ٿئي ھا، جيئن اڄ وڏي واڪ ٿئي پيو. ھل، فرض ڪر وڏو ذليل ھُئو ته ھندو ماري ڇڏين ھا. ھا، ٺيڪ آھي ماري ڇڏين ھا پر سنڌ کي ته نه مارن ھا. ھا، سنڌ کي. جنھن جو ھڪ ٺوس وجود آھي. جاگرافي، تاريخ، سڀيتا ۽ ڪاڪا ڀيرومل ھجن ھا، جيڪي سنڌ جي تاريخ ۽ سڀيتا تي کوجنا ڪري کيس جيئرو جاڳندو ۽ نئون اتساھ ۽ نئون روح.”
آمر ضياءَ جي دؤر ۾ چوري جي سزا ھٿ وڍڻ جي صورت ۾ رائج ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي جنھن تي اُنھي شديد ساڄي ڌُر پرستي (Ultra rights) ۽ اسلامي بنياد پرستيءَ (Islamic Fundamentalism) جو مذاق اڏائيندي احتجاج ڪري ٿو: ”ھٿ وڍيل کي ھينئر اسپتال داخل ڪيو ويو ھوندو، اھا انسان دوستي آھي ۽ مقدس فرض جي پوئواري، ھڪ ڏوھاريءَ کي سزا ڏيڻ کان پوءِ اڻ وڻندڙ ايذاءَ وارن نتيجن کان بچائڻ واسطي اسپتال ۾ داخل ڪرڻ، ھون به چون پيا ته (بيھوش) ڪري ئي ھٿ وڍيو ويندو. اھا انسان دوستي آھي ۽ مذھبي رحمدلي سائنسي کوجنا جو انسان جي چڱڀلائي لاءِ استعمال، جيئن ھو سک ۽ آرام سان مليل ايذاءَ کي . . . ”
ناول جي آخر ۾ به ليکڪ نراشا جي بجاءِ آشائن جي ديپن جو پيامبر ٿي اچي ٿو.
”نيٺ سنڌي احساس جي ڀوڳيندڙ سطح کان اڀري، تنظيم جي روپ ۾ ڇو ڪونه نمايان ٿي بيٺا آھن؟. ھڪ اثرائتي، منظم سگهه جي حيثيت سان؟ اڃان تائين واجهائيندڙ، وائڙا، آسائتا، ان ڪري ويساھ گهاتين جا ماريل ون يونٽ ٺاھيندڙ گهڙي کي سڃاڻي ورتوسين ۽ ساڳيو ڪم مڪمل ڪندڙ ٻھروپئي ڀٽي کي سمجهي نه سگهياسين. حالتون، وقت ۾ انجون گهرجون پاڻمرادو سنڌي ليڊرشپ پيدا ڪندي، جيڪا ظاھر آھي ته نئين رت مان ھوندي، سنڌ جو نئون رت، محروم ۽ مايوس پنھنجي واٽ گهڙيندو.”
ھن ادبي ماٺار واري ماحول ۾ ماڻڪ جو ھي ڪتاب ”ساھ مٺ ۾” رڳو جِنتَ ناھي جيڪا بيٺل تلاءَ ۾ ھلچل ٿي مچائي، بلڪه پوري سر وھائي ڪڍي اٿائين جنھن پري پري تائين اثر ڇڏيا آھن.
(ماھوار سارس: اپريل _ مئي 1993ع)