سنڌيت جي اندروني ايڪسري : موھن ڪلپنا
ڄام ساقي 1977ع ۾ چيو: مان ٽيھن سالن کان پاڪستاني آھيان. مان چوڏھن سؤ سالن کان مسلمان آھيان، مگر مان پنجن ھزار سالن کان سنڌي آھيان.
منير احمد ماڻڪ لکي ٿو: سنڌي رسالا بند ٿي ويا. ھڪڙن کي عھدا مليا، ٻين کي جيل. طارق اشرف ابراھيم منشي آرٽسٽ فتاح . . . ۽ ان کان اڳ لکي ٿو. . . نالي وارو سنڌي شاعر کيس وھم ٿي ويو ته کيس ماريو ويندو ( ان ڪري ھن عھدو ورتو)
وائيس چانسلر جو عھدو وٺڻ بعد پھرين تقرير ۾ شيخ اياز چيو: مان جنم کان مسلمان، شعور کان پاڪستاني۽ زبان کان سنڌي آھيان!
ماڻڪ جو ھي ناول پاڪستاني آمريت، پرماريت ۽ غدار وڏيرا شاھيءَ جي پس منظر ۾ سنڌ جي سنڌين جي تباھي جو مختصر مھاڀارت آھي. ”ساھ مٺ ۾“ سنڌي زبان جو پھريون جديد ناول آھي. اُن ۾ وجوديت ۽ بعيدالعقلي فٽ ڪيل نه آھي. اھا پاڻ خود مرادو ماحول مان اُڀري ٿي. مکيه ڪردار جي مجبوري بڻجڻ شخصي نه آھي: مگر ان نظام مان ڦٽيل آھي، جنھن موجب ھر شخص کي فقط ٻن ڪاساين ۾ چونڊ ڪرڻي آھي ته ڪھڙو کيس ”گهٽ سڀيه“ طريقي سان ماريندو. ھن لاءِ اليڪشن فراڊ آھي، اھو فراڊ سنڌ دشمن۽ وڏيرن ڪيو آھي.
ماڻڪ پاڪستان ۾ ٻن قسمن جا ماڻھو ڏسي ٿو، ھڪڙا جن کي پنھنجي زمين ۾ الڳ سڃاڻپ آھي. اھي ماڻھو ۽ سندن سڃاڻپ ختم ڪئي ٿي وڃي. ٻيا اتي آيل ماڻھو آھن، جن کي زمين ڪونھي. ھو اڳلن کي ھٽائي ان زمين جا والي ٿيڻ چاھين ٿا، ڇو ته ھنن وڏيون قربانيون ڪري، جان جوکي ۾ وجهي پاڪستان ھٿ ڪيو آھي. جيئن ماڻڪ لکي ٿو، جيئن ڌاڙيل، جان جوکي ۾ وجهي ٻين جو مال لُٽيندا آھن.
جڏھن الف محترمه ب سان شادي ڪيل آھي، ھو ريسرچ جي ڪم ۾ لڳل آھي، کوجنا جو موضوع آھي: سنڌين جي نسل ڪشي (قومي آپگهات) ھو ڪنھن به سياسي پارٽي جو ميمبر ڪونھي. نه ميڙن ۽ جلوسن ۾ وڃي ٿو، مگر ٿي سگهي ٿو ته ھن جي کوجنا ماڻھن کي ٻڌائي ته:
(1) سنڌي ڪافر آھن (ھندو خواھ مسلمان). سنڌي ڏاھر جو اولاد آھن. سندن وفاداري سنڌ ڌرتي ۽ ماڻھن مان آھي.
(2) (برٽش) ھندستان (۽ ان ڪري پاڪستان به) جي مسلمانن جون بنيادي وفاداريون ڌرتيءَ کان وڌيڪ فاتح ملڪن سان آھن. افغان، مغل، ايراني، عرب.
(3) سنڌين کي مسلمان بڻائڻ جي سازش آھي ۽ ھر اھو سنڌي مسلمان آھي، جو پھريون پاڪستاني پوءِ سنڌي آھي! سنڌي وڏيرن اھو اصول مڃي ڇڏيو آھي. ذوالفقار ڀٽو به، پر پس پيش جو سنڌي آھي ڦاسي کائي ٿو – ھڪ رٿائتي ڪوشش ته سنڌين کي غيرسنڌي بڻايو وڃي. ( ڊي – سنڌيائيزد)
(4) ۽ ڪوشش اھا ته ھندستان جا سنڌي اتي جذب ٿين ۽ ھتي جا سنڌي پنھنجا مفاد گهڻائيءَ جي مفادن ۾ درج ڪن.
جناب الف پٺيان ڪڏھن به ختم نه ٿيندڙ پيڇي جو مسلسل احساس نه ھو، پنھنجي رياست مان غداري جي ڏوھ ۾ جهلبو ۽ ماريو ويندو ۽ سندس اھو عقيدو ته ڌرتيءَ سان وفاداري، اھا ”غداري” سندس حق آھي، جو ھو ڇڏي نٿو سگهي. سندس ھر چرپر تي اک آھي. جا بنياد پرستن اھڙن الفن کي جاچڻ لاءِ جتي ڪٿي لڳائي آھي. چؤطرف جاسوس. ھو ڪيڏانھن وڃي؟ ڊڪي؟ ڊڪي ڪيڏانھن وڃي؟ يا کيس وھم آھي؟ ۽ کيس ٽرئنڪولائيزرس وٺڻ گهرجن جو اسين نيو راسر ايج جا رھواسي آھيون؟ مگر ڪٿان جاڳيو؟ ڇو؟
حراس، خوف، گھٻراھٽ! زال جا ڪپڙا لاھڻ کان پوءِ ٿڌو ٿيو وڃي ۽ ننڊ جون گوريون وٺي.
محترمه ”ب“ جو خيال آھي ته شھر ڇڏي ڳوٺ ھلون. يا شھر ۾ رھي سنڌي ڳالھائڻ ڇڏيون. اجرڪ نه پايون.
ٻوليوار فساد. سنڌين جون لئبرريون جلائڻ، کين مارڻ – ٻَڌڻ گم ڪرڻ. ون يونٽ ۾ سنڌ گم. ۽ ان تاريخي ماحول ۾ ڪي ويچار:
الف: گوئرنگ جي چوڻي: جڏھن به ڪو شخص مون سان دانشمنديءَ جي ڳالھه ڪندو آھي، مان ھڪدم کيسي مان پستول ڪڍندو آھيان.
ب: ملاوٽ؟ بابي ٿي چيو: ھندن جي وقت ائين ڪونه ھو!
ب: بصر؟ ڪيئن نه مھانگا ٿيندا. پاڪستان، بصر ۽ عورتون عرب ملڪن ڏانھن روانا ڪري ٿو.
پ: رياست پنھنجي دھشت انگيزي اسانکي نپوسنڪ ٿي بڻائي(اسٽيٽ ٽيررزم)
ت: اسان وٽ ڪوٽا سسٽم آھي. ان ڪري شاھ لطيف پاڪستان جو علائقائي شاعر آھي.
ٺ: جي ھندو ھجن ھا ته ائين ٿئي ھا؟ شھرن جا ھندو ڳوٺن جي سنڌين تي تيزاب ڦٽو ڪن ھا؟ کين ڇرا ھڻن ھا – سندن گهرن کي باھيون ڏين ھا؟ . . . ٺيڪ آھي. اسان کي ماري ڇڏين ھا مگر سنڌ کي نه مارين ھا!
ٽ: سامھون واري گهر ۾ پوليس آئي. ڪاليجي ڇوڪرو نه ملين، صوبيدار گاريون ڏيندي چيو ته جي ڇوڪرو ٿاڻي تي پيش نه ڪيو ته سڀ رنون ٿاڻي تي گھلي وينداسين.
ث: (اسان جي سنڌ جي حالت ته ڇا ٿو ٿئي؟ ڏسو) عورتن جي شرم گاھن ۾ اوٻاريل بيضا ۽ ميڻ بتيون! . . .
ٿ: اسان سنڌين جي ڪمزوري آھي پٺتي ھٽندي خاموشي اختيار ڪرڻ، ھڪ قومي خصلت؛ درويشائي.
چوطرف ھزارين ڪوئا پليگ آڻيندڙ. ھڪ ھڪ ماڻھو جو وجود ٽڪيندڙ مڪڙ. خاتمي جو سلسلو جاري. سڀ ھڪ ڇپ جي بار ھيٺان دٻيل.
اڄ مون ھي ڪتاب پڙھيو . . . ليٽي شروعات ڪيم، پوءِ ڀت تي ٽيڪ ڏنم ۽ گهڻو وقت ڪرسيءَ تي ٿي ويٺس. مونکي لڳو، مونکي رت جي اُلٽي ايندي. مونکي لڳو، ماڻڪ نه مُئو آھي، ماڻڪ سان گڏ، اڄ، منھنجي اندر جو به، ھڪ حصو مري ويو آھي. مونکي لڳو ته ماڻڪ جيڪڏھن ھي ناول نه لکي ھا ته ماڻڪ ايترو جلد نه مري ھا. مونکي لڳو ته ھيءُ ڪتاب شاھد آھي ته ماڻڪ جي جواني ۾ موت جو ڪارڻ ھن ڪتاب جي رچنا آھي. مگر ھيءُ ڪتاب ماڻڪ جي جيئري ڇپجي ھا ته اھو سندس موت جي اڳڪٿي جو اعلان بڻجي ھا.
ماڻڪ، سوشالاجي ۾ ايم.اي ڪئي ۽ ايم.ايڊ جي ڊگري به ورتائين. ڳپل عرصو بيروزگار رھيو. وڪالت ڪيائين ته ڪنھن ميڊيڪل اسٽور ۾ به ڪم ڪيائين ۽ ھڪ دوست کي لکيائين : ٻنھي ڌنڌن ۾ ٺڳي، جيڪا مونکي نٿي اچي.
اھو اعتراف درج لائق آھي.
فنڪار بنيادي طور ھڪ سريشٽ انسان ٿئي ٿو. سندس اھا سريشٽا جڏھن رسم رواج، سياست ۽ واپارين جي دوان پيچن، وڏيرا ۽ ڪامورا شاھي، فوجي راڄ ۽ ھر طرح جي نابرائي سامھون ھڪ سختگير نظام مان ٽڪر کائي ٿو ته ان ٽڪر جي انڀومان سوچ، لوچ ۽ عڪس اندازي پيدا ٿئي ٿي؛ جنھن مان کيس تخليق جو ججهو مواد ملي ٿو.
سنڌ ون يونٽ ۾ آندي ويئي ته سنڌ ۾ ان جو سخت ردعمل پيدا ٿيو. ماڻڪ اُن دور جي پيدائش آھي. مگر ھو ان دور جي اڳواڻن خواه مارڪسواد، جنھن ۾ ويسھه رکڻ شروع ڪيو، ان مان بدذن ٿيو. اڳواڻن وٽ ڪو خاطر خواه نظريو ۽ تنظيم ٻئي نه ھئا ۽ ڪميونسٽ پارٽيءَ تي يوپيءَ جي مھاجرن جو قبضو ھو، جي پھرين مھاجر ۽ پوءِ ڪميونسٽ ھئا.
ماڻڪ لاءِ قومپرستي خود ۾ ھڪ محدود چيز ھئي، مگر سندس جديت کيس ھر چيز اٿلائي پٿلائي ڏسڻ لاء ِمجبور ڪيو ۽ ھن ڏٺو ته سندس پير پنھنجي زمين ۽ وقت ۾ پختا ھئا، ان ڪري ھو ھستيواد جي نظرئي کي انڀؤ جي جائز زبان بخشي سگهيو آھي.
ڏھ سال اڳ مونکي مشتاق احمد شورو يا مدد علي سنڌي سندس ناول ”لڙھندڙ نسل” موڪليو ته مون سندس جائز انڀؤ جي شعاع ڏٺو، البت لڳم ته. ماڻڪ ڪٿي ڪٿي ضرورت کان وڌيڪ باتفصيل ۽ ان ڪري اگهاڙو ٿيڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. ھا چيز سجھه سڀاويڪ نه، مگر روايتي ۽ ترقي پسند ادب جي ودروه ۾ آئي آھي. اھو ودروه ”ساھ مٺ ۾” موجود آھي. ان ۾ اڳيئن ضرورت کان وڌيڪ ڪنھن چيز جي اُپٽار نه آھي. ان ۾ ڪوئن ڍڪ، ماڪڙن جي ڦھل ۽ مان مري ويندس، تي خوف مان ڀريل ڪوتائون آھن.
”ساھ مٺ ۾” ھڪ شخص جي پنھنجي سڃاڻپ بچائڻ جي ڪوشش آھي، جنھن ۾ ھو باقي ٻين جيان اڪيلو، بيوس ۽ مجبور آھي، مگر انھن کان مختلف ڪونھي.
جان پال سارتر ”بينگ اينڊ نٿنگنيس“ بعد ”د مٽيريلزم ائنڊ ويو وليوٿنس“ ڪتابچو لکيو؛ جنھن ۾ به ھڪ منسٽر ئي قدرن جي بچاءُ لاءِ زندگي ۽ سماج، تاريخ ۽ روايات سان منھان منھن ٿئي ٿو. ماڻڪ ڇا ڪري جڏھن ته سنڌ جي حالتن ۾ ڪوبه صفائي ۽ جدلياتي ڦيرو نه آيو آھي؟ ھو چوي ٿو ائڪشن (ڪرم) . ان جو مطلب ته ناول اينڊ ليس آھي ۽ اھا ان جي سونھن ۽ سگهه آھي. ھي ناول ھڪ بارود آھي، جنھن جي سنڌ کي ضرورت آھي.
مان پاڻ سان به ايماندار نه ٿيندس اگر مان ماڻڪ سان ھڪ اختلاف ظاھر نه ڪندس. سنڌ ۾ ذھين ماڻھو به آھن ۽ بھادر ماڻھو به آھن. اتي فقط تنظيم نه آھي، ان ڪري زور ائڪشن بدران تنظيم تي اچڻ گهرجي. پر پوءِ به ماڻڪ ماڻڪ آھي. ھو چاھي ٿو: سنڌي ڪرم ڪن.
(”ماڻڪ مٽ سندوم“ تان ورتل)