ماڻڪ انساني آدرشن جو ليکڪ : غفور ميمڻ
ماڻڪ انھي دؤر جي پيدائش آھي جڏھن سنڌي ادب ۾ نئين ھل چل متل ھئي، ادب ۾ جوش، جذبو، نعريبازي، قومي مزاحمت شامل ھئي پر ماڻڪ بلڪل ھڪ نئين انداز ۽ اسلوب سان نروار ٿيو ھو. ھو نه اجايو اميد پرست optimist ٿيو نه وري ھن جوش جذبي کان ڪم ورتو، نه وري ڏکن کي رومانوي انداز سان پيش ڪيو اٿس.
ھو ڪٿي به رومانٽڪ انقلابي ڪردار تخليق نٿو ڪري نه وري منافقي يا ٻھروپي سان ادب کي اخلاقي قدرن جي بخمل ۾ ويڙھي پيش ٿو ڪري. پر ھن زندگي جيئن آھي، سماج ۾ ماڻھو جيئن محسوس ڪري ٿو، جھڙن ڏکن ۽ اذيتن سان ھن جو واسطو پوي ٿو، انھن کي جيئن جو تيئن پيش ڪيو. خاص طور سان وچئين طبقي جو مشاھدو وٽس تيز آھي. ھو ھڪ دؤر جي پيداور ھو، پر زندگي جي باري ۾ سندس اٿاريل سوال ان سان لاڳاپيل اخلاقي قدرن وارا مونجهارا ۽ ڪردارن جي مزاحمت ھميشه پرُڪشش رھندي.
سندس پھرين مجموعي ”حويلي جا راز“ (منير احمد جي نالي سان) ۾ حويلي جا راز ھڪ اھڙي ڪھاڻي آھي، جيڪا جاگيرداري سماج جي فرسوده رسمن تي ھڪ ڪاري ضرب آھي. جنھن لاءِ ممتاز مھر چيو ھو ته: ”حويلي جا راز ھڪ اھڙي ڪھاڻي آھي جيڪا ھاڻي ڇا پر ھر دؤر ۾ ڪشش رکندي رھندي.“
ھن ڪھاڻي ۾ خاص ڳالھه اھا آھي ته ھو حويلي ۾ موجود ڪلچر ۽ رسمن رواجن جي ڳالھه ڪري ٿو جنھن ۾ نياڻي کي قرآن سان شادي ڪرائي وڃي ٿي. پر ھو ڪردارن کي سخت مزاحمتي ڏيکاري ٿو، حويلي جي ڪوٽ ۾ موجود ڇوڪريون ڪئين مورج قدرن کان باغي ٿي وڃن ٿيون جو ھو سماج جي ڪنھن به اخلاق کي پنھنجي جبلي ضرورتن آڏو تڇ سمجهن ٿيون، اھڙي ئي جبلي ضرورت جي ڪھاڻي ”ٻاھر ٻاڦ نه نڪري“ آھي، ھڪ عورت جواني ۾ بيواھ ٿي وڃڻ کان پوءِ مسلسل جنسي خيالن ۾ گم رھي ٿي، نماز پڙھندي گهر جو ڪم ڪار ڪندي سندس ڌيان سندس اندر ۾ اٿندڙ جوش ڏانھن وڃي ٿو. ساڳئي وقت ان عورت جي نفسيات کي ڪھاڻي ۾چڱي طرح بيان ڪيو ويو آھي، جديديت جي لاڙي ۾ ھي ڪھاڻي ھڪ اھم جاءِ والاري ٿي جو صرف فرد جي ڀڃ ڊاھ ۽ اندر جي بي چيني جو اظھار نه اٿس پر فرد جو عام روايتن کان باغي پڻ ٿيڻ آھي، جو ڪردار وجود کي معنى ڏيڻ ۾ روايتن کي ٽوڙين ٿا، موضو ئي حوالي سان ھي ڪھاڻي نئين آھي. ماڻڪ جي اھا خوبي بي مثال آھي ته ھو ماڻھن جي نفسيات کي ايتري ويجهڙائي کان ڄاڻي ٿو ڄڻ ته انھي ڪردار جو ڏک پاڻ ڀوڳيو اٿس. اھڙي قسم جي ڪھاڻي”حقيقت ۽ دوکو“آھي ھن ڪھاڻي ۾ ھڪ ڊاڪٽر پنھنجي فيصلي کي انساني ۽ سائنسي قدرن مطابق ثابت ڪري ٿو ته ھن صحيح ڪيو، ھو جاگيرداري نظام جي شڪار ھڪ ناري سان جنسي رابطو ڪري ٿو، جيڪا سندس مريض آھي ۽ ھيسٽريا جي شڪار آھي، ڊاڪٽر سندس ضرورت کي محسوس ڪري ٿو ۽ پنھنجي فعل لاءِ پاڻ کي ڏوھي نٿو سمجهي، ھڪ جڳھه تي ڪردار چوي ٿو :
”ھن مخصوص حالتن ۾. . . ھا سائين ھن مخصوص حالتن ۾، منھنجو اھو فعل قانوني ڏوھ نه آھي، نه بداخلاق، نه ويساه گهاتي، ھڪ انساني زندگي جي اھميت کي آڏو رکي مون ھڪ فرض سمجهي ئي ھن جي ھڪ اھم فطري ضرورت کي سمجهي ئي . . . ”
ماڻڪ جي ھر ڪھاڻي ۾ انساني وجودي ضرورت اھم آھي پوءِ اھا جنسي ھجي، بک يا بدحالي جي ڳالھه ھجي پر ماڻڪ انسان کي آزاد ڏسڻ چاھي ٿو. اھا آزادي جيڪا وجوديت جي اھم نڪتي منجهان آھي ته انسان آزاد آھي، ھن جي مٿان ڪو به اصول نظريو نٿو مڙھي سگهجي، انھي صورت ۾ سماج يا ٻئي ماڻھو جو وجود آزادي جي راھ ۾ رڪاوٽ آھي، پر ھتي سماج جون رسمون جاگيرداري جا قدر ئي ماڻھو جي جيئڻ ۾ رڪاوٽ آھن، ماڻڪ پابندي واري ھر عمل کي رجعت پسند چوي ٿو، پنھنجي ھڪ انٽرويو ۾ چوي ٿو:
”جيڪي انساني زندگيءَ کي انساني ناتن کي، وھنوار کي، انساني آزادي کي ۽ ان جي مثبت چرپر کي، سوچ کي، ڪن به اصولن، نظرين عقيدن پٽاندڙ پابند ۽ قيد ڪرڻ چاھين ٿا، سي منھنجي آڏو رجعتي آھن.”
ھن ڳالھه مان ظاھر ٿئي ٿو ته ماڻڪ تي وجوديت جو گهرو اثر ھو، ڇو ته وجوديت ۾ ڪوبه نظريو، عقيدو، اصول انساني زندگيءَ جو متحمل ٿي نٿو سگهي، انسان پنھنجي چونڊ ۽ اختيار ۾ آزاد آھي. وجوديت مطابق انسان پنھنجي آزاديءَ جو ٻوجھه نٿو سھي سگهي، ھو خود فريبي جو شڪار ٿي، مسلسل سھارن جي تلاش ڪري ٿو، پر ڪوبه سندس سھارو ناھي، تنھن ڪري مسلسل اذيت، ڏک ۽ ڪرب سان وابسته آھي. پر ماڻڪ ھتي فريب جو شڪار نٿو ٿئي. ھو انسان جي بنيادي ضرورتن کي حاصل ڪرڻ جي آزادي چاھي ٿو. جنھن تي ڪي پابنديون نه ھجن، ساڳئي وقت انسان مٿان مڙھيل پابندين خلاف مزاحمت ئي انسان کي معنى ڏئي ٿي، ماڻڪ به اھڙي چونڊ خود پنھنجي وجود لاءِ ڪئي آھي ھن چيو ھو ته:
“ٻه واٽي تي بيٺل
يا باغي ٿي اڀران
يا ته جڏھن صبح جو سج اڀري ٿو، منھنجو مئل اڻ ساھو
وجود کٽ تي پيل ھجي / ڪنھن ايڪسيڊنٽ ۾ ختم ٿي وڃان”
ماڻڪ پنھنجين ڪھاڻين ۾ ڪردارن کان بغاوت ڪرائي پر پاڻ باغي نه ٿي سگهيو ۽ موت قبوليائين.
ماڻڪ جون ٻيون ڪھاڻيون جھڙوڪ، ھڪ ڪھاڻي سواءِ سري جي، پلاند، ڪاري، ڇھه آنا ڪھاڻيون، انھي سلسلي جون ڪھاڻيون آھن، جن ۾ ڪردار مڪمل طور باغي آھي. ھو سماجي قدرن، ريتن رسمن، ۽ وجود تي مڙھيل سڀني پابندين کان باغي ٿي مزاحمت ڪن ٿا. ماڻڪ جو انھن ڪھاڻين ۾ فڪري پھلو ڏاڍو سگهارو آھي ھڪ ته ھو انسانيت پسندي کي اوليت ڏئي ٿو، ٻيو سائنسي انداز سان مسئلن جو حل چاھي ٿو. وجوديت جو اھو پاسو ڏاڍو مثبت آھي.
ماڻڪ جو ٻيو رخ اسان جي سامھون سندس ناوليٽ ”رڃ ۽ پڙاڏا“، ”لڙھندڙ نسل“ ۽ ناول ”ساھ مُٺ ۾“ اچي ٿو. ھن تخليق ۾ ماڻڪ وجوديت جون سموريون داخلي وارداتون کڻي اسان جي سامھون اچي ٿو، خاص طور سان جيئن اڳ ۾ بيان ٿي چڪو آھي ته سنڌي نوجوان جاگيرداريءَ مان نڪري شھر ۾ اچي ٿو، سوين سپنا کڻي ھو جيئي ٿو پر شھر جو اجنبي ماحول، ملڪ جو سياسي وايو منڊل سندس حق ۾ نه ھئڻ ڪري ھو سخت مايوسي ۽ ويڳاڻپ جو شڪار ٿئي ٿو ”رڃ ۽ پڙاڏا” اھڙو ئي ناوليٽ آھي جنھن ۾ ماڻڪ سماج جي کوکلن قدرن ويڳاڻن رشتن ناتن ۽ ڪمزور لاڳاپن کي ايترو ته داخلي انداز سان پيش ڪيو آھي جو بار بار وٽس زندگيءَ جي بي معنيت ۽ بي مقصديت جو سوال ڪر موڙي اٿي ٿو ۽ بار بار اھو ورجائي ٿو ته :
”زندگي جو ھي سفر به ڪيڏو ڀوائتو آھي.”
”زندگي جو سفر اڪيلو، اڪيلو، ڪيڏو اڻانگو خاموش.”
“زندگي جو احساس، ڪيڏو نه پيڙا ڀريو، اذيت ناڪ آھي.”
ھن ناول جو اسلوب شعوري وھڪري وارو آھي جنھن ۾ ڪھاڻي خود ڪلاميMonologueواري انداز ۾ بيان ڪيل آھي، ھن ناوليٽ جو اھم ڪردار ھڪ عام رواجي زندگي گذاريندڙ ماڻھو آھي، ھو ڀڳل ٽٽل وجود کي کڻي ڀٽڪي رھيو آھي، داخلي پيڙا ۽ ڏک ۾ ايترو ته ورتل آھي جو سندس رويو سماج ڏانھن، مسئلن ڏانھن بي حسي جو شڪار آھي، پنھنجو پاڻ کي سماج کان ڪٽيل ۽ ڌاريو ويڳاڻو محسوس ڪري ٿو، پنھنجي جوان ڀيڻ جي ڀڄي وڃڻ واري عمل تي ڪوبه اخلاقي يا سماجي عمل نٿو ظاھر ڪري وجودي داخليت ۾ ايترو ورتل آھي جو کيس ھر وقت ڀؤ، ڊپ خوف آھي موت سندس مٿان ھر وقت پاڇي وانگر بيٺو آھي.
”اوچتو موت جو ڊپ سڄي وجود کي وڪوڙي ويندڙ جڏھن موت اٽل آھي ته پوءِ ڊپ . . . ”
”جيڪڏھن مان ھينئر مري وڃان ؟”
ڪردار مڪمل طور وجودي وارداتن ۾ وڪوڙيل آھي.
”مثال ھڪ مرد لاءِ زال جو ھجڻ لازمي ضرورت؟ زال مڙس لاڳاپا، امان ته بابا جي زال اڻ سھندڙ، عجيب عجيب لڳندڙ! چرپر ڪندڙ ٻه اگهاڙا وجود اڻ وڻندڙ ويساه ۾ نه ايندڙ، ڪراھت.”
داخلي طور وجود ۾ ڪراھت ڀرجي ويل آھي جو ھر شيءَ جو منفي انداز ۽ گندگي وارو پاسو ذھن ۾ اچي ٿو .مثال ”ڪاڪوس ۾ گندي پاڻي جو دٻو، دٻي ۾ رھندڙ ڪيئان.”
ھن ناول ۾ ماڻڪ جي وڏي خوبي اھا آھي ته ھڪ اھڙي انساني نفسيات کي ظاھر ڪيو آھي جيڪا موجوده سماج ۾ اڻ ٺھڪندڙ آھي ۽ مسلسل دٻاءُ جو شڪار آھي. اھو ڪردار ڇا محسوس ڪري ۽ ڪيئن سوچي ٿو اھو جيئن جو تيئن ماڻڪ پيش ڪيو آھي، اھو زندگي جو ھڪ رُخ آھي، ھو اھڙي ڪردار جي وارتا کي اسان جي سامھون رومانٽڪ انداز سان نٿو آڻي نه وري سماج سڌارڪ بنجي تبليغ ڪري ٿو، نه وري ڪٿي نظرياتي بنياد تي زندگي کي بدلائڻ جي ڳالھه ڪري ٿو، بلڪه ھو ته زندگي جيئن آھي تيئن پيش ڪري ٿو ۽ اھا زندگي اسان جي سماج جي جيئري جاڳندي حقيقت آھي. ھڪ استحصالي ڏاڍ، ظلم، اڻبرابري جي بنياد تي قائم ٿيندڙ سماج ۾ اھڙا ڪردار عام آھن، جيڪي ويڳاڻا، اڪيلا، بک ۾ ورتل، بي معنى بي مقصد وجود جو لاش کڻي ڀٽڪن ٿا، ھنن کي ڪي به خوبصورت نظارا فطرت جا حسين رنگ نٿا وڻن. ھو بي حس آھن يا وري داخلي طور پيڙا ۾ ورتل آھن، جبلي ضرورتن کان جوش ۾ ورتل، ھر نظارو سندن داخلي ضرورتن جو ھڪ فرياد بنجي وڃي ٿو، اھڙو ئي اظھار اردو جي جديد شاعر زاھد ڊار ھن ريت ڪيو آھي:
“سنھري گيت مين جب دھوپ کي لھرين بکھرتي ھين
تون يون احساس ھوتا ھي ميري دل مين
ڪي جيسي خوبصورت لڙڪيان مل ڪر
نھاتي ھون کسي تالاب کي شفاف پاني مين
ھوا ۾ اڙتي پنڇي ڪو ديکھون يا سمندر مين ڪسي مڇلھي ڪو بل کھاتي
مري آنکون مين ننگي لڙڪيان تير جاتي ھين”
ماڻڪ وٽ به ھن ناوليٽ ۾ اھو الميو آھي ته ھڪ طرف زندگي ڏھاڙي جو عام وھنوار آھي، سمت ڦرڻي وانگي ڦرندڙ ھڪ ئي محدود دائري ۾ پر ٻئي طرف زندگي جي جبلي خواھش عذاب بڻيل آھي.
سندس ھڪ ٻئي ناول ”لڙھندڙ نسل” ۾ عام سنڌي نوجوان جي ڪٿا موجود آھي، جيڪو پنھنجي زندگي کي معنى ڏيڻ چاھي ٿو، پنھنجي وجود جو اظھار ڪرڻ چاھي ٿو، ھي اھو دؤر آھي جڏھن يحيى خان مارشلا لڳائي ھئي، ھڪ طرف سنڌي ون يونٽ خلاف جدوجھد ھلائي رھيا ھئا، ٻئي طرف بنگالي پنھنجي وجود کي مڃرائي رھيا ھئا. سنڌ جي غريب طبقي جو فرد پھريون دفعو يونيورسٽيءَ ۾ پڙھڻ سانگي شھرن ۾ اچي ٿو، اھو شھر جي ماحول کي ڪيئن محسوس ڪري ٿو ۽ پنھنجي جواني کي ان وقت اکين سان ضايع ٿيندي ڏسي ٿو ۽ ساڳئي وقت سياسي طور جدوجھد به ڪري ٿو، ھن جي ذھن ۾ بيشمار سوال زير بحث اچن ٿا. ھنن وٽ مايوسي به آھي ٿڪ به آھي ساڳئي وقت بي مقصديت جو به احساس آھي. بيچيني ڀيانڪ انجام جي ڀيانڪ انديشي ۾ بي مقصد زندگي جي وڍيندڙ احساس ھيٺ ڀوڳيندڙ پنھنجو وجود.
انھن حالتن ۾ ٽي رستا سندس سامھون اچن ٿا.
ھڪ جنھن حالتن ۾ ڦٽو ڪيو ويو آھي انھن سان سمجھوتو ڪري پاڻ ھيرائي ڇڏي، يا ته ھيروئن جي حالت ۾ ڀوڳيندو رھي ۽ موت جو انتظار ڪري. ٻيو ته خودڪشي ڪري ٽيون ته بغاوت ڪري ڪنھن به شڪل ۾.
ڇو ته ماڻڪ وٽ بنيادي سوال ئي آھي ته ”مان آھيان” منھنجو ھئڻ ٺوس حقيقت آھي، انھي کان فراريت ناممڪن آھي، پر ھن ناوليٽ جو ھيرو ڪا به وقتي چونڊ نه ڪري سگهيو آھي. ڪنھن به رومانس جو سھارو نه وٺي سگهيو آھي، ڇو ته وجود جو بي پناھ احساس ۽ آزادي جو وجدان ڪنھن مقصد، ڪنھن چونڊ (پوءِ اھا فريب ئي سھي) ۾ ختم ڪري سگهجي ٿو، اھا ھڪ قسم جي فراريت به آھي ته پناھ به آھي. پر ڪردار ايترو ٿڪل آھي ۽ بي مقصديت محسوس ڪري ٿو جو ھو صرف زندگي جا لمحا کپائڻ چاھي ٿو.
”تلڪ چاڙھي وڃي رھيو آھي ھيٺ آھستي آھستي، ذھن خالي احساس نپوڙيل؛ امنگ مئل چاھت مروٽيل، مليل زندگي جي گهڙين کي کپائڻ Consume ڪرڻ لاءِ.”
ھڪ طرف انھي دور جي تصوير اسان کي ترقي پسند ادب ۽ مزاحمتي ادب ۾ ملي ٿي، ٻيو رخ ھن ناوليٽ ۾ملي ٿو جنھن ۾ اسان ڏٺو ته ڪردار زياده خوش فھمي جو شڪار ناھي، ھو صرف داخلي طور پنھنجي وجود ۾ اٿندڙ بي شمار بي معنى سوال کڻي انھن کي معنى ڏيڻ چاھي ٿو.
ماڻڪ جو ٻيو اھم ناول ”پاتال ۾ بغاوت“ آھي.
ھن ناوليٽ ۾ انساني زندگي جي اھم مسئلن کي ماڻڪ فلسفياتي سطح تي کنيو آھي، ھن ناوليٽ ۾ جيڪا اھم ڳالھه آھي اھا ھي ته مزاحمت ھن ناول ۾ موجود آھي بلڪه ائين کڻي چئجي ته ماڻڪ جي ھر ادبي تخليق ۾ مزاحمت بنيادي جوھر آھي. ھن ناول ۾ يوناني ڏند ڪٿا جو سھارو ورتو ويو آھي، خاص طور سان يونان جا ٻه ڪردار جيڪي انسان دوست مشھور آھن 1 پروميٿس 2 سيفيس، ٻئي زيورس ديوتا جي عذاب ھيٺ آھن، سسيفس جو ڪردار يونان جي ڏند ڪٿا مان ڳولڻ وارو شخص البرٽ ڪاميو آھي ھن پنھنجي مشھور ڪتاب Myth of Sisphus ۾ انھي ڪردار کي پيش ڪيو ۽ پنھنجي فلسفي جي تصديق لاءِ جيئن اسان وٽ شاھ لطيف لوڪ داستانن جا ڪردار کنيا بلڪه اھڙي طرح ڪاميو به پنھنجي فڪر کي ڪردار ۽ ڪھاڻي ڏيڻ لاءِ سسيفس جو ڪردار کنيو، ھن ڪردار جي خصوصيت ھي آھي ته ھي نه ختم ٿيندڙ ڀوڳنا ۽ عذاب ۾ ڏيکاريو ويو آھي.
زيورس طرفان کيس پاتال (جھنم) ۾ اڇلايو ويو آھي، سندس ڏوھ اھو آھي ته ھن انسان جي ڀلائي چاھي، انسانيت پسندي زيوس وٽ ھڪ جرم آھي ۽ کيس سزا ڏني ويئي ته ھڪ ڳرو پٿر پاتال ۾ کڻي ڌڪي مٿي اچي ۽ ٻيھر انھي پٿر کي ڌڪو ڏنو وڃي ٿو اھو عمل صدين کان ورجاءَ وڃي ٿو.
ھن ناوليٽ ۾ سسيفس خود اھو سوال اٿاري ٿو ته ”مان ھيڻو آھيان ۽ انڪاري آھيان، منھنجي ناڪار جي ابتدا سان منھنجي درگهٽنا شروع ٿئي ٿي.”
ھتي سوال اھو پيدا ٿو ٿئي ته ڪمزوري ۽ ھيڻائپ ئي وجود جو بنيادي مسئلو آھي، جو انھي ڪمزوري جو جواب ناڪار ڏئي پاڻ کي ماڻھو معنى ڏئي ٿو، اھميت جتائي ٿو، ھي سوال ممتاز مھر به پنھنجي ڪتاب ويچار ۾ اٿاريو ھو ته ڇا ھيڻائپ ڏوھ آھي؟
جديد نفسياتدان ايڊلر به پنھنجي نفسياتي جائزي ۾ انھي ڳالھه تي زور ڏنو ھو ته انساني جو بنيادي مسئلو طاقت حاصل ڪرڻ آھي.
“Adler takes the attitude that the fundamental drive in life is the desire for power”.
۽ جيڪڏھن بنيادي مسئلو طاقت ۽ ڪمزور جي وچ ۾ جهيڙو آھي ته پوءِ ماڻڪ جي ذھن ناوليٽ وانگر ھي دنيا پاتال آھي ۽ ڪمزور انسان بيگار ٿو وھي، شڪار ٿئي ٿو ۽ ڪو سسيفس بڻجي اڀري ٿو ۽ جنم جنم جي سزا ڀوڳي ٿو، پر پنھنجي وجود کي انڪار ذريعي مڃرائي ٿو. اتي ھڪ مايوسي پيدا ٿئي ٿي ته انساني اعلى قدر سري کان غائب آھن ۽ اھڙي ڪنھن نظام جي اميد اجائي آھي جيڪا مھذب انسان کي جنم ڏئي.
البرٽ ڪاميو وٽ انھي جو جواب ھو ته ”انسان جي خواھش دنيا پوري نٿي ڪري سگهي انھي ڪري دنيا ۽ انسان وچ ۾ ھلندڙ ڇڪتاڻ مان لايعنيت / نامعقوليت جو احساس پيدا ٿئي ٿو.“
۽ ڪاميو وٽ ان جو جواب خودڪشي ھو يا وري بغاوت ۽ ياد رھي ته ماڻڪ خودڪشي ڪئي ھئي، ھن انھن تمام ڪردارن جي داخلي وارتا پنھنجي اندر سموئي ڇڏي.
ماڻڪ جو ناول ”ساھ مُٺ ۾“ قابل ذڪر ناول آھي. ھي ناول ملڪ ۾ آمريت، غداري، وڏيرا شاھي، ڏھڪاءُ، رياستي جبر جي پس منظر ۾ لکيل آھي. ماڻڪ جي ھن ناول ۾ فڪري ائپروچ به وجوديت واري آھي پر ھي ناول اھڙي ٽئڪنڪ سان لکيو ويو آھي جو ھن ۾ ڪٿي به ماڻڪ جو فڪر ٿاڦيل نٿو لڳي. خودبخود ڪردارن جي مجبوري، بي وسي، خوف ۽ ڪمزوري اڀري اچي ٿي. ھن ناول جو پس منظر بنيادي طور سنڌي فڪر ۽ پاڪستاني فڪر جو تضاد وارو آھي جنھن ۾ ڪيترا سوال اڀرن ٿا، مثال طور ھن ناول ۾ چوي ٿو :
”ھندستان جي مسلمان جون بنيادي وفاداريون، ڌرتي کان ٻاھرين حملي ڪندڙ فاتح حاڪمن سان وڌيڪ رھيون آھن، منھنجو مطلب آھي افغانن، ترڪن، مغلن، ايرانين يا عربن سان، نه رڳو اھو پر ھو انھي کي پاڻ پڌائين ٿا.”
ھڪ طرف اھي ڪردار آھن جن جون وفاداريون رياست سان آھن، رياستي پاليسي سان آھن ۽ فڪري طور ھو ڌرتي بجاءِ ڌارين سان لاڳاپيل آھن، ٻيا اھي ڪردار آھن جيڪي رياست طرفان مڙھيل محب وطني کان باغي آھن، ھنن جو فڪر پنھنجي قوم ۽ ڌرتي سان جڙيل آھن. اھڙي صورتحال ۾ ھڪ ڪردار پاڻ کي اوپرو محسوس ڪري ٿو ۽ ھر وقت پاڻ کي چوڪسي ۽ ٻين جي نظرداري ۾ محسوس ڪري ٿو، کيس قدم قدم تي ڊپ وڪوڙي وڃي ٿو، ھر وقت ھو خوف واري حالت ۾ رھي ٿو، ته ڪڏھن به ڪجھه ٿي سگهي ٿو ۽ چوي ٿو
”ھن ملڪ ۾ ڪابه ڳالھه ناممڪن نه آھي جڏھن ته ملڪ ٺھڻ کان وٺي ھن مھل تائين ھنگامي انجيڪشن جي آڌار تي ھليو ھجي اتي ڪجھه به ممڪن ناھي.”
ھن ناول کي کڻي ھڪ شاھڪار ناول چئي سگهون ٿا جو ھن ۾ فڪري تضادن جي نتيجي ۾ ٿيندڙ سماجي نفسياتي، داخلي مسئلا اھڙي طرح سان بيان ڪيا ويا آھن جو ڪٿي به ڪا به ڳالھه ڍڪيل لڪيل نٿي رھي، سماجي پس منظر ھجي يا داخلي پيڙا پر ڪٿي به ڪا به منافقي ناھي. ھڪ فرد جي غداري کان وٺي سنڍ ٿي وڃڻ تائين مڪمل طور حقيقت جيئن آھي تيئن ماڻڪ پيش ڪئي آھي.
ھڪ طرف تخليق ڪيٿارسزم جو عمل ڪندي آھي ٻئي طرف جڏھن داخليت جي سمنڊ ۾ ٻڏي پيڙا ۽ اذيت کي تخليقي رنگ ڏبو آھي ته خود تخليقڪار تي اھا ڪيفيت طاري ٿي ويندي آھي. ماڻڪ جي زندگيءَ به ھوريان ھوريان تخليقي طور مڪمل وجودي وارداتن کي ظاھر ڪندي وڃي. ”حويلي جا راز“ کان وٺي ”ساھ مٺ ۾“ تائين ھڪ ڊگهو سفر نه صرف ماڻڪ جو ادبي سفر آھي بلڪه پيڙا ۽ ڀوڳنا جو سفر آھي، اھوئي سبب آھي جو ماڻڪ پنھنجي تخليق ۾ وجوديت ٽنبي نٿو پر خود به خود ماحول مان اڀري پوي ٿي، فڪري طور ماڻڪ البرٽ ڪاميو کان وڌيڪ متاثر لڳي ٿو ھو مزاحمتي ڪردار تخليق ڪري ٿو، جيڪي فرسوده قدرن خلاف بغاوت ڪن ٿا، ڪٿي به مايوسي ۽ واھياتپڻو فيشن طور استعمال نٿو ڪري ۽ نه وري پنھنجا آدرش مڙھي ٿو، بلڪه ڪھاڻي جي حاصل نتيجي مان انسانيت پسندي جي جهلڪ نظر اچي ٿي ھو انسان مٿان مڙھيل ھر پابندي کان انڪار ڪري ٿو، جيڪا طبقاتي سماج جي صورت ۾ ھجي. عقيدي يا نظرئي جي صورت ۾ ھجي ھو صرف انسان جي مادي توڙي روحاني آزادي جو قائل آھي.
ماڻڪ جو جديديت جي لاڙي ۾ ھڪ اعلى مقام آھي ماڻڪ فيشن طور وجودي ناھي نه وري وجوديت جي منفي لاڙي کي اڀارڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. بلڪه سندس لکڻين ۾ سنڌ جو وجودي فڪر به اڀري اچي ٿو، جنھن ۾ امن پسندي، پيار ۽ محبت لاءِ واجهائيندڙ دل ڌرتي سان محبت انسانيت پرستي شامل آھي. خاص طور سان ”ساھ مُٺ ۾“ انھي فڪر جي عڪاسي ڪري ٿو.
(ماھوار پرک: اپريل _مئي 2001ع)