اسان جي مادرعلمين کي تحقيق تي بـ ڌيان ڏيڻ گھرجي
اسان وٽ ڪجھ ڏينھن اڳ حيدرآباد امتحاني بورڊ سميت ٻيا بورڊ بـ انٽر ڪلاس جا امتحاني نتيجا پڌرا ڪري چڪا آھن. انھي جو اھو مطلب تـ سنڌ ۾ ھر سال وانگر ھن سال بـ يونيورسٽين ۾ داخلائون شروع ٿيڻ واريون آھن. جن لاءِ مختلف يونيورسٽين ۾ داخلا لاءِ پري انٽري امتحان ٿي ويا آھن ۽ ڪن يونيورسٽين ۾ ھاڻي اھي ٽيسٽون ٿيڻ واريون آھن.
شاگرد ھن وقت يونيورسٽين جا فارم جمح ڪرائڻ ۾ مصروف آھن. يقينن انھن مان چونڊجي آيل شاگردن جا ايندڙ جنوري کان يونيورسٽي جا ڪلاسز ھلڻ شروع ٿي ويندا. ھاڻي ان موقعي تي ھر سال وانگر منھنجي ذھن ۾ ڪجھ سوال اٿن ٿا. دل چوي ٿي تـ ھن ليک ذريعي انھن سوالن کي اسان جي باشعور دوستن جي بـ اڳيان رکجي.
پھرين ڳالھ تـ اسان جون يونيورسٽيون ھر سال بي انتھا داخلائون ڪن ٿيون. جتي ڪلاس ۾ گنجائش ۽ سھولتون 50 شاگردن جيتريون آھن، اتي اسان وٽ ھر شعبي جي ھر بئچ ۾ 200 جي لڳ ڀڳ داخلائون ڪيون وڃن ٿيون. ان ۾ بـ وري ڪافي شعبن ۾ شام جو بـ ڪلاسز ھلن ٿا. ان جو مطلب تـ ھر سال ھر شعبي ۾ تمام گھڻا شاگرد ڊگريون وٺي نڪرن ٿا. ھاڻي سوال اھو ٿو پيدا ٿئي تـ ايتريون داخلائون ڇو ٿيون ڪيون وڃن؟ ان جو مقصد معاشري کي پڙھيا لکيا فرد ڏيڻ آھي يا رڳو پئسا ڪمائڻ آھي؟ ڇا يونيورسٽيون پنھنجي انھن سڀني شاگردن کي سھولتون ڏيڻ ۾ ڪامياب وڃن ٿيون؟ ڇا ايترا سارا ڊگريون وٺي نڪرندڙ شاگرد پنھنجيون معاشي ضرورتون پوريون ڪرڻ لاءَ انھن ڊگرين جي بنياد تي نوڪريون حاصل ڪري سگھندا آھن؟ ڇا يونيورسٽين مان تعليم پرائي نڪرندڙ شاگرد سماج لاءَ ڪارگر فرد ثابت ٿين ٿا؟ ڇا يونيورسٽين ۾ ايتري تعداد م داخل ٿيندڙ شاگردن کي تحقيق ڪرائي ۽ سمجھائي ٿي وڃي؟
يقينن ان جھڙا ٻيا بـ ڪافي سوال ٿي سگھن ٿا. منھنجي خيال م مٿي ذڪر ڪيل سوالن جو جواب نـ ۾ ئي آھي. ڇو تـ يونيورسٽيون حد کان وڏيڪ داخلائون ڪري رڳو پئسا ٿيون ڪمائين. نتيجي ۾ اھي شاگردن کي گھربل سھولتون مھيا ڪرڻ جي قابل ئي ناھن. ان جو مثال گذريل سال شاگردن ۽ خاص طور شاگردياڻين کي ھاسٽل ۾ جڳھ جو نـ ملڻ آھي. ھاڻي جڏھن يونيورسٽي جي ھاسٽل ۾ شاگردن لاءِ رھڻ جو ئي بندوبست ناھي تـ داخلا ڏئي ماڻھن کي ڇو پريشان ڪيو ويندو آھي؟
وري جن کي ھاسٽلن ۾ داخلا ملي بـ ٿي تـ انھن کي بـ سھولتن جي اڻھوند کي منھن ڏيڻو ٿو پوي. اھڙي حالتن ۾ ڪو شاگرد تعليم حاصل ڪيئن ٿو ڪري سگھي؟ توھان پاڻ اندازو لڳائي سگھو ٿا.
ان کان پوءَ ڪلاسن ۾ پڙھائي لاء اڃا تائين بليڪ بورڊ پيو استعمال ٿئي. اڄ کان 30 سال اڳ وارو سيليبس پيو پڙھايو وڃي. اڪثر استادن جي پڙھائڻ جا طريقا بـ 30 سال اڳ وارا ئي آھن، اڄ بـ تحقيق ڪرائڻ ۽ شاگردن جي رھنمائي ڪرائڻ بجاءِ رڳو شاگردن کي اسائينميٽون ڏيڻ تي زور آھي، جن مان سکڻ لاءِ ڪجھ بـ نٿو ملي. ھئڻ تـ ائين گھرجي جو سماج ۾ موجود مختلف مسئلن تي يونيورسٽين ۾ باقائدي تحقيق ٿيڻ گھرجي. يونيورسٽيون اھڙا گريجيوئيٽ پيدا ڪن جيڪي سماج ۾ عملي طور پنھنجو مثبت ڪردار ادا ڪري سگھن.
يونيورسٽين جي امتحاني سسٽم تي بـ سوال اٿندا رھيا آھن تـ من پسند شاگردن کي يا وري سفارشي شاگردن کي مارڪون ملن ٿيون يا وري اھي ئي پاس ٿي ڊگريون وٺن ٿا. باقي جنھن شاگرد جي ڪا سفارش ناھي تـ ان کي مختلف طريقن سان رلايو ٿو وڃي. يونيورسٽين ۾ نوڪريون بـ اڪثر من پسند ماڻھن کي ٿيون ملن جڏھن تـ عام ماڻھو لاءِ ڪا بـ گنجائش
ناھي.
اھڙي حالت ۾ يونيورسٽين مان ڊگريون وٺي نڪرندڙ شاگردن جي اڪثريت کي پنھنجي شعبي جي ڄاڻ ئي ناھي ھوندي. مڙئي ڊگري حاصل ڪرڻ جھڙوڪر سماجي فرض ٿي پيو آھي. ان جي نتيجي ۾ اڪثر نوجوان بيروزگاري ۾ زندگي گذارين ٿا ۽ ڪنھن بـ ڪم جا نٿا رھن. يونيورسٽين کي ھر سال ڪريئر ڪائوسلنگ جا ورڪشاپس ڪرائڻ گھرجن، جن ۾ مختلف اسڪولن ۽ ڪاليجن جا شاگرد شريڪ ٿين تـ يونيورسٽي ۾ داخلا وٺڻ کان پھرين سندن دماغ ۾ موجود سوالن جا جواب کين ملي وڃن. ان سان اھو ٿيندو تـ ھو پنھنجي پسند جي شعبي م داخلا حاصل ڪرڻ جي ڪوشش شروع ڪري ڇڏيندا.
استادن کي بـ گھرجي تـ ھو شاگردن جي بھتر رھنمائي ڪن ۽ کين تحقيق طرف متوجـھ ڪن. ان سان اھو فائدو ٿيندو تـ اسان جون يونيورسٽيون رڳو ڊگريون ڏيڻ جا دڪان ۽ جاھلن جون فوجون تيار ڪرڻ واري تعارف مان بدلجي تحقيق جا مرڪز ٿي وينديون، جتان پڙھي لکي ڪو بـ فرد ڪارگر سماجي فرد ٿي نڪرندو.. جيڪو سماج جي مسئلن کي پنھنجي تحقيق ۽ سائنسي سوچ ذريعي حل ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو. اھڙو فرد شخصي فائدي کان سڄي سماج جي فائدي کي اھميت ڏيندو ۽ انسان دوست ثابت ٿيندو.
ھاڻي اھو وقت اچي ويو آھي جو اسان جي يونيورسٽين جي انتظاميا کي ان طرف سنجيدگي سان سوچڻو پوندو. ان سان گڏوگڏ اسان جي يونيورسٽين جي معزز استادن کي بـ پنھنجي ذاتي فائدن، عھدن ۽ مراعتن کان مٿانھون ٿي پوري معاشري جي بھتري لاءَ سوچڻو پوندو. نـ رڳو سوچڻو پوندو پر ان تي عمل بـ ڪرڻو پوندو. باقي نـ تـ اسان دنيا ۾ تـ تعليم ۽ شعورجي کوٽ ھئڻ ڪري اڳ ئي خوار ۽ خراب ٿيون پيا. ھن ليک ذريعي مان اھا اميد ٿو ڪيان تـ اسان جون يونيورسٽيون ۽ ان سان لاڳاپيل فرد، پوءِ اھي چاھي انتظامي عملدار ھجن يا استاد ھجن، شاگرد ھجن يا انھن جا والدين ھجن، اديب ۽ باشعور ماڻھو ھجن يا عام عوام ھجي. اھي سڀ ان طرف ڌيان ڏيندا. ڇو تـ اھو اسان سڀني جو گڏيل فرض آھي.
(ھي ليک سنڌ ايڪسپريس اخبار جي سنڊي ميگ ۾ 7 آڪٽوبر 2018 تي شايع ٿيو.)