وڌندڙ آدمشماري ــ ملڪ لاءِ ھڪ وڏو چيلينج
ھن مختصر مضمون ۾اسان دنيا جي آباديءَ ۽ پاڪستان جي آباديءَ جو مجموعي طور جائزو وٺنداسين ۽ انھيءَ کانپوءِ وڌندڙ آباديءَ جا مختلف سبب پڻ بحث هيٺ آڻينداسين ۽ آخر ۾ اھو پڻ بحث ڪنداسين، ته ان مسئلي تي ضابطو ڪيئن آڻجي؟ ۽ ان ڏس ۾ حلَ ڪهڙا آهن.
دنيا جي آبادي:
1950ع ۾ دنيا جي آبادي،لڳ ڀڳ اڍائي ارب ھئي ۽ 1960ع ۾ اھا 3 اربن تي وڃي پھتي. 1970ع ۾ اھا 3.6 اربن تي وڃي پھتي ۽ اھا 1985ع ۾ 4.9 ارب (ذري گهٽ 5 ارب) ٿي، جيڪا 2000ع ۾ 6.3 اربن تي پھتي. اھڙيءَ طرح پاڻ ڏسون ٿا ته 1950ع کان 1985ع تائين دنيا جي آباديءَ ۾ 60 سيڪڙو واڌ ٿي آھي، جيڪا تمام ڳڻتيءَ جوڳي صورتحال آھي. صحت جي عالمي اداري (ورلڊ ھيلٿ آرگنائيزيشن) جي انگن اکرن موجب، وڌندڙ آباديءَ جو مسئلو رڳو غريب ملڪن سان آھي، جتي تعليم ۽ شعور جي کوٽ آھي ۽ نتيجي ۾ اھي ملڪ انيڪ مسئلن ۾ ڦاٿل آھن. اسان جو پيارو پاڪستان به انھن ئي ملڪن مان ھڪ آھي.
پاڪستان جي آبادي:
1950ع ۾ پاڪستان، آباديءَ جي لحاظ کان دنيا جو چوڏھون وڏو ملڪ ھو، جڏهن ته 2035ع ۾ پاڪستان، آباديءَ جي لحاظ کان ڀارت کان به ٻئي نمبر تي ھوندو. ھر سال پاڪستان ۾ آباديءَ جي واڌ جي ڪري، البانيا يا نيوزيلينڊ جھڙو ھڪ ننڍو ملڪ ٺھِي ان ۾ شامل ٿو، جيڪا انتھائي فڪر جوڳي حد آھي. ھندستان کان الڳ ٿيڻ وقت پاڪستان جي آبادي 3 ڪروڙ 24 لک ھئي، جيڪا ھن وقت 15ڪروڙن کان به مٿي وڃي پهتي آھي. توھان کي اھو پڙھي تعجب ٿيندو، ته پاڪستان ۾ ھر منٽ ۾ 8 ٻار جنم وٺن ٿا ۽ ھر ٻن منٽن کان پوءِ ھڪڙو ماڻھو جھان ڇڏي ٿو. مطلب ھر ٻن منٽن تي ھڪڙو ماڻھو گھٽ ٿئي ٿو ۽ 15 ماڻھو وڌن ٿا. 1978ع ۾ پاڪستان ۾ هڪ ڪروڙ85 لک ماڻھو روزگار سان لڳل ھئا ۽ 2001ع ۾ پاڪستان ۾ بيروزگاريءَ ۾ ڇَھُوڻ تي واڌ آئي آھي. اسان وٽ ھر ڪلاڪ کانپوءِ ڪا نه ڪا ماءُ،هڪ ٻار کي جنم ڏيندَي ھي جھان ڇڏي ٿي. آباديءَ ۾ واڌ جي ڪري تيل جون قيمتون وڌن ٿيون ۽ مھانگائيءَ جو راڪاس رقص ڪندو رھي ٿو. جيڪڏھن آباديءَ ۾ واڌ جي شرح ساڳئي رھي، ته 2010ع تائين کاڄرو تيل، پيٽرول ۽ ان جُون مختلف جنسون (مصنوعات) 123 سيڪڙو مھانگيون ٿي وينديون.
اسان وٽ آباديءَ جي وڌڻ جا سبب ڪهڙا آهن؟
1 ـ تعليم جي گهٽتائي:
گھٽ تعليم، مردمشماريءَ ۾ واڌ جو سڀ کان پھريون سبب آھي، ڇو ته جيستائين تعليم ۽ شعور اسان جي سماج ۾ نه ايندو، تيستائين اھي مسئلا عروج تي هوندا. انھيءَ ڪري انھن مامرنجي نزاڪت توڙي نقصانن کي سمجھڻ لاءِ عوام ۾ تعليم جو ھجڻ تمام ضروري آھي.
2 ـ گرم موسم:
موسم جا به ماڻھوءَ جي صحت ۽ ورتاءَ تي ڪافي اثر پون ٿا. انھيءَ ڪري اھو عام طور تي ڏٺو ويو آھي،ته جن به علائقن جي موسم گرم آھي، اتي آبادي وڌيڪ آھي. پاڪستان به مجموعي آبهوا جي لحاظ کان هڪ گرم ملڪ آھي. انھيءَ ڪري پاڪستان جي آبادي چوٽ چڙھيل آھي ۽ ان ۾ تيزيءَ سان واڌارو پڻ ٿي رهيو آهي.
3 ـ ننڍيءَ عمر ۾ ڪرايل شاديون:
اسان وٽ عام طور تي پوري ملڪ ۾ ۽ خاص طور تي ٻھراڙيءَ جي علائقن ۾ ننڍيءَ عمر ۾ شاديون ڪرايون وينديون آھن، جنهنڪري انھن جوڙن جي ٻار پيدا ڪرڻ وارو عرصو وڌي وڃي ٿو ۽ نتيجي ۾ ھر جوڙو 15 کان 16 ٻار پيدا ڪري ٿو.
4 ـ علاج ۾ بھتري:
علاج ۾ بھتريءَ مان مراد اها آهي،ته ھاڻي کوڙ سارين خطرناڪ بيمارين جو علاج نڪري پيو آھي. اڳي انھن بيمارين ۾ ماڻھو مري ويندا ھئا، پر ھاڻي علاج جي ڪري جلدي نٿا مرن ۽ ايئن آباديءَ ۾ واڌ ٿئي ٿي.
5 ـ وبائن ۽ آفتن تي ضابطو:
ھاڻي سائنس ۽ ٽيڪنالاجيءَ جي بدؤلت، وبائن ۽ آفتن تي به گهڻيءَ حد تائين ضابطو آيو آھي. اڳي جتي انھن آفتن ۾ ھزارين ماڻھو مري ويندا ھئا، ھاڻي انھن مان اڪثريت انسانذات بچي وڃي ٿي. ايئن به ناھي ته ھاڻي آفتون آھن ئي ڪونه۽ ماڻھو مرن نٿا، پر انهن جي شدّت توڙي نقصانن ۾ واضح حد تائين ضابطوآيو آھي.
6 ـ پُٽ پيدا ڪرڻ جي خواھش:
اسان جي سماج ۾ ڇوڪرين کي اڃا تائين گهٽ حيثيت واري فرد جِينظر سان ڏٺو ويندو آھي ۽ انھيءَ کي خاص اھميت ناهي ڏني ويندي. عام ماڻھوءَ جي سوچ مُوجب، ڇوڪريءَ جي پيدائش کي اڃا به گهڻين جاين تي’نڀاڳ‘جي نشاني سمجهيو ويندو آھي، جڏهن ته ڇوڪرو پيدا ٿيو ته ان کي سڀاڳ سمجهيو ويندو آھي. پوءِ پٽن جي خواھشن ۾ ماڻهُو ويندا آھن، نياڻيون پيدا ڪندا! جيڪي ويچاريون سُورن ۾ ھونديون آھن.اڄ به اسان جهڙن سماجن جا ڪافي مردَ، نياڻين کي جنم ڏيڻ تي پنهنجين عورتن تي ظلم ڪندا آھن.
7 ـ جاگيرداراڻو نظام:
جاگيرداڻي سوچ ۽ وڏيرڪَي نظامَ، اسان جي معاشري کي جيترو نقصان ڏنو آھي، اوترو شايد ٻئي ڪنھن کي بهمنفي عنصر نه ڏنو آھي. ھنن جي سوچ ئي اھا آھي، ته ماڻھو جاھل ئي رھن ۽ منجهن ڪوبه شعور نه اچي. انهن ۾ شعور آيو ته اھي سڀ ڳالھايون سمجھي ويندا.
8 ـ ٻارن ۾ مؤت جي شرح جو گھٽ هجڻ:
هاڻي ٻارن جي گهڻين بيمارين تي ضابطي جون دوائون ۽ ويڪسين نڪري، عام طور واپرائجڻ لڳيون آھن. انھيءَ ڪري ٻارن ۾ مؤت جي شرح ۾ واضح طورگھٽتائي آئي آھي. انھيءَ ڪري آبادي وڌندي پئي وڃي ۽ ٻار ويچارا گهٽ سهولتن ۽ غير معياري پرورش جي ڪري آزار ۾ آھن.
9 ـ ٻھراڙين ۾ وڌيڪ ٻار پيدا ڪرڻ جي سوچ:
سنڌ ۾ قبيلائي جھيڙا ۽ فساد عروج تي آھن. ان ڪري عام ماڻھوءَ جي سوچ اها ھوندي آھي، تهوڌيڪ ٻار ڄڻيون، جيڪي اڳتي ھلي ھنن جھيڙن ۾ اسان جو سھارو بڻجن. جيترواولاد وڌيڪ هوندو، اوتري طاقت وڌيڪ سمجهي ويندي! تنهنڪري انھيءَ سوچ به اسان جي سماج کي وڌيڪ ڇيهو رسايو آهي.
10 ـ سياسي سھارو:
سياست سان وابسته گھڻن ماڻھن جي وري اھا سوچ به هوندي آھي، ته سندن جيترا جهجها ٻار ھوندا، اھي سندن ذاتي سهاري بڻجڻ سان گڏوگڏ، سياسي سھارو به بڻبا ۽ خانداني سياست کي اڳتي وڌائيندا. ان طرح سان اهي روايتي مُدي خارج موروثي سياست کي ھٿي ڏيندا ۽ قائم ۽ دائم رکندا.
11 ـ خانداني منصوبه بنديءَ تي عمل نه ڪرڻ:
اسان وٽ عوام جو تمام ٿورو ڀاڱو، خانداني منصوبه بنديءَ (فيملي پلاننگ) تي عمل پيرا آھي، انڪري به اسان جي آدمشماري ايڏي تيزيءَ سان وڌي ٿي.
اچو ته اهو به ڏسون، تهان وڌندڙ آباديءَجا سماج تي ڪهڙا منفي اثر پون ٿا:
1 ـ وسِيلن جو زيان:
اھا ڳالھ پڌري پٽ پئي آھي، ته جتي ماڻھو گھڻا ھوندا، اتي وسيلن جو زيان به اوترو وڌيڪ ٿيندو. ماڻھن جو تعداد وڌي پيو ۽ وسيلن جو تعداد گھٽجي پيو. تنهنڪري اهو هڪ مسئلو ٻين انيڪ مسئلن کي جنم ڏئي رھيو آھي ۽ اھو ھڪڙو ڄار آھي يا زنجير آھي، جنھن جون کوڙ ساريُون ڪڙيون هڪٻئي سان جُڙيل آھن.
2 ـ بيروزگاري:
ھن وقت بيروزگاري، اسان جي سماج جو وڏو مسئلو آھي، جنھن ماڻھن جو جيئڻ جنجال ڪري ڇڏيو آھي. روزگار جا وسيلا گھٽجن پيا ۽ ماڻھو وڌن پيا. بيروزگارن جي هڪ فؤج پئي تيار ٿئي! جنھن جي روزگار لاءِ حڪومت وٽ ڪا به جوڳي رٿا بندي ڪانھي.
3 ـ ماحولياتي بگاڙ:
ماڻھن جي وڌڻ ڪري آڪسيجن جي مسلسل ڪمي ٿي رھي رھي آھي ۽ ماحول ۾ زھريليون گئسون وڌي رھيون آھن. ڪم علميءَ ۽ ڄاڻ جي اڻاٺ سبب ماڻھو، ماحول کي حد درجي تائين گدلو ڪريرهيا آهن. ماڻھن ۾ وڻن پوکڻجي عادت به ناهي، ويتر جيڪي وڻ اڳي ئي موجود آھن، انھن کي به تيزيءَ سان وڍيو پيو وڃي.
4 ـ جھالت:
آدمشماريءَ جي بنا حساب ڪتاب جي وڌڻ جي ڪري،اسان وٽ جھالت وڌي رھي آھي ۽ هڪڙو اهڙو سماج جُڙي رھيو آھي، جيڪو جيئڻ جي قابل ناهي.
5 ـ حادثا:
ماڻھنجو تعداد جهجهو آهي، ته انھن جا ميڙ به جام آھن. اھڙيءَ طرح انھن ۾ گهڻي تعداد ۾ حادثا به پيش اچن ٿا، جن جي ڪري ماڻھو تڪليفن مان گذرن ٿا.
6 ـ نفسياتي مونجھارا:
آدمشماري وڌڻ جي ڪري ماڻھو نفسياتي مريض ٿينداپيا وڃن. جڏھن ماڻھو گهڻا ھوندا، ته انھن کي پنھنجا حق صحيح نموني سان نه ملي سگهندا، جنهن سبب ماڻھو نفسياتي مونجھارن جو شڪار ٿيندا، يا وري ٻين سماجي براين توڙي ڏوهن ۾ مُلوث ٿيندا، جن ۾ ڦرُون، ڌاڙا، چوريون، اغوا، رشوت خوري وغيره اچي وڃن ٿا. پوءِ عوام انھن ڪُڌن ڪرتوتن جي ور چڙھيو وڃي ۽ نتيجي ۾ ڪيتريون ئي جوانيون تباهه ۽ برباد ٿيو وڃن.
انھن سمورن مسئلن کي ڪنھن حد تائين گھٽ ڪري سگھجي ٿو، پر ان لاءِ شرط اھو آھي ته اسان آدمشماريءَ تي ضابطوآڻڻ لاءِ عملي اُپاءَ وٺون.ان مسئلي تي ضابطوآڻڻ لاءِ منھنجي ذھن ۾ ڪجهه تجويزون آھن، جيڪي هن ريت آهن:
1 ــ اسان آباديءَ جي مقدار کي گھٽائي، معيار کي وڌائڻ طرف سنجيدگيءَ سان ڌيان ڏيون.
2 ــ تعليم، آگاھيءَ ۽ شعور جي ڦهلاءَ طرف توجهّه ڏيون.
3 ــ اسان ايمانداريءَ سان پنھنجن ادارن جي سنڀال ڪريون.
4 ــ آبادي گھٽائڻ جو ڪم رڳو خانداني منصوبابنديءَ واري کاتي (پاپوليشن ويلفيئر ڊپارٽمينٽ) تي نه ڇڏيون،بلڪه پاڻ به ان طرف سچائيءَ سان ڌيان ڏيون ۽ مثبت ڪوششون وٺون.
5 ــعوام سان گڏ، لاڳاپيل ادارن ۽ حڪومت کي به ان طرف سنجيدگيءَ سان جامع پاليسيون جوڙي ڪم ڪرڻو پوندو.
6 ــ ماحول کي گدلاڻ کان بچايون.
7 ــ پاڻ کي هميشه مثبت ۽ تعميري ڪرت ۾ مصروف رکون.
8 ــ گھر کان ٻاھر گھمڻ ڦرڻ جا موقعا تلاش ڪريون ۽ زندگيءَ جي گهڻ رُخن مَصرفَن تي ڌيان ڏيون.
اڃا به اسان ان طرف ڌيان نه ڏنو، ته اسان پنھنجي ايندڙ نسلن کي پاڻيءَ جي بوند لاءِ به تڙپندي ڏسنداسين. کين هڪ سهولتن کان وانجهيل معاشري ۾ لُڇندي ۽ مرندي ڏسنداسين. اسان اڃا به عملي ڪوشش نه ورتي ته بُک، بيروزگاريءَ، بيمارين، ڏُکن، اهنجن کي اسان جو مقدّر بڻائڻ کان ڪوبه نٿو روڪي سگهي.
◙
(پندرنهن وار”عبرت“ ميگزين جي 16 جولاءِ2008ع واري شماري ۾ شايع ٿيل)