1
” آءٌ مسافر آھيان، رات جا چار پھر گذاري ھليو ويندس؛ پريان باھڙي ڏٺم ته لڙي آيس. پنڌ پري اٿم ۽ ٻڌو اٿم ته ھن ٻيلي ۾ رات وڳڙي لنگھڻ جوکم کان خالي ڪونھي. “
سانوڻ کان پوءِ به رھيو ڪونه ٿيو، ۽ رکائيءَ مان چيائين: ” ڪير مڙس آھين ۽ ھت ڪيئن آيو آھين؟ “
مسافر پھرين ته ڪو جواب نه ڏنو، پر پوءِ ڄڻ ته ھن کي پنھنجي پاڻ تي ڪاوڙ اچڻ لڳي ۽ ھن ڀڙڪو کاڌو:
” چيم نه ته آءٌ مسافر آھيان: رات جا چار پھر گذاري ھليو ويندس. ڀلا جي اوھان کي ڪو اعتراض ھجي ته پوءِ وري ڇڪيان پنڌ کي! “ ائين چئي مسافر وڃڻ لاءِ مڙڻ لڳو.
پيرسن وري به ڌيرج سان چيو: ” ابا، اسان وٽ گھر آئي مھمان تي ڪنھن کي به اعتراض نه ھوندو آھي، ۽ رات جو وڳڙو آھي. تو پاڻ چيو ته ھن ٻيلي مان رات جو مسافري جوکم واري آھي. ھمراھه ته توکان رڳو سڃاڻپ ٿي ڪرائي؟ پر ڀانئجي ٿو ته توکي سڃاڻپ تي به اعتراض آھي! “
مسافر گھڙيءَ لاءِ چپ ٿي ويو. ھن پنھنجي آس پاس تي نظر وڌي: ڏھاڪو مڙسن جو، ڪانڀون ٻڌيو، باھه جي چوڌاري، گول دائري ۾ ويٺو ھو. ٽانڊن جي ھلڪي جوت ۾ سندن منھن به ٽانڊاڻن جيان ڳاڙھا ٿي لڳا. رکي رکي وڻن جي جُھنڊ منجھان ھوا جا سوساٽ ٿي آيا، ۽ ٽانڊاڻن جي جوت جھڪي ٿيڻ ٿي لڳي، ۽ ماڻھن بدران پاڇولا نچڻ ٿي لڳا. ھن کي اھا ڳالھه به ياد آئي ته جڏھن ھو ٻيلي ۾ داخل ٿيو ھو ته چٻري چيٽ ڪئي ھئي. وري جڏھن باھه جو دئو ڏٺو ھئائين تڏھن به چٻري جي چيٽ جو آواز ڪنن تي پيو ھئس. ۽ جڏھن ھو ويجھو پھتو ھو، تڏھن به ويٺل ماڻھن مان ڪوبه اُٿي نه بيٺو. ان جو ھڪڙو ئي مطلب ٿي ٿو سگھي ته ھنن ھمراھن کي اڳي ئي چِتاءُ ھو ته ڪو اوپرو ماڻھو ٻيلي ۾ داخل ٿيو ھو: اھي سموريون ڳالھيون کن پل ۾ مسافر جي دماغ ۾ گھمي ويون. ھي ڪي عام رواجي ماڻھو نه ھئا. لاشڪ ھي ئي ٻيلي جا شاھينگ ھئا، جن ملڪ ۾ ٿرٿلو وجھي ڇڏيو ھو ۽ ڏکڻ کي اتر کان ڌار ڪري ڇڏيو ھو.........پر ھي مُٺ جيترا ماڻھو شاھي لشڪر کان ڪيئن بچي سگھيا ھئا، جن ٻيلي جي وڻ وڻ جي سار لڌي ھئي......... متان ھي به واقعي مسافر ھجن، پر چٻري جي چيٽ.........
مسافر ڪجھه سوچي جواب ڏنو: ” سڃاڻپ وطن سان ٿيندي آھي: منھنجو ڪو وطن ڪونھي! “
ھيءُ جواب نه ھو، ڄڻ ته چھبڪ ھو، جنھن جي شپڪي جو آواز ڪافي دير ھوا ۾ ٽنگجي بيھي رھيو. انھيءَ چھبڪ جو ڏنگ سڀني محسوس ڪيو، پر سانوڻ ائين ڀانيو ڄڻ ته چھبڪ سندس دل کي ڏنگي ويو ھو. ھو اٿي بيھي رھيو، ۽ مسافر کي ڀاڪر پائي، وڏي سڏ چيائين:
” ادا، مون کي بخش ڪجانءِ! منھنجو مطلب توکي رنجائڻ نه ھو! “
” ڀائو، آءٌ رنج ڪونه ٿيو آھيان......... پر جيئن اوھان ويساھه وڃائي ويٺا آھيو، تيئن آءٌ به ويساھه وڃايل آھيان! “
سڀني سان کيڪر ڪري، مسافر به ڪانڀ ٻڌي ويھي رھيو. سانوڻ به ساڻس گڏ ويھي رھيو. مسافر خود ئي ڳالھه چوري: ” ڀائو، نالو دلاور اٿم، ذات جو پنوھر آھيان. وينجھرڪي وسينءَ جو ويٺل آھيان. دريا جي ڪپ تي پنھنجو ٻنيءَ جو ٽڪر ھئم: سکيو ٽڪر ته نصيب ڪون ھو: ھر لاباري تي مغل اچي پنھنجو اڌ کڻي ويندا ھئا. جيڪي بچندو ھو، تنھن مان ڏکيا سکيا ڏينھن پيا گذرندا ھئا. دين دنيا ۾ ھڪڙي نياڻي ھيم، جنھن کي ڏسي پيا جيئندا ھئاسون.....“
مسافر جي ڳچيءَ ۾ ڄڻ ڳنڍ پئجي وئي. سڀني محسوس ڪيو ته مسافر پنھنجي دل کي ڪوري چچري پيو ڳالھائي. ٿڌو شوڪارو ڀريندي مسافر پنھنجي ڳالھه اڳتي وڌائي: گذريل سانوڻ ۾ اسان جي ڳوٺ ڌاڙو لڳو، آءٌ ٺٽي ويل ھئس. موٽي آيس ته گھر ۾ ڪاريءَ وارا ڪک ھئا. منھنجي گھر واري ڀالَن جو بک ٿي ويئي، ۽ منھنجي نياڻيءَ کي شاھينگ پاڻ سان گڏ زوريءَ کڻي ويا. منھنجي ته دنيا ئي اوندھه ٿي وئي. عامل وٽ دانھين ٿي ويس. عامل خط ڏيئي ٺٽي موڪليو. امير وٽ دانھن پھچائڻ ۾ ئي مھينو لڳي ويو. پوءِ ھلي تفتيش: ڳوٺ وارن مان ڪن چيو ھو، ” شاھينگن جون ٻُٽون ٻڌل ھيون، انڪري پڪ نه ھئي ته ڌاڙي ۾ اصل جوابدار ڪير ھئا: پر ھنن وڃڻ مھل ٺٽي جي امير جو نالو اھڙي نموني ورتو ھو جنھن مان گمان ھو ته ڪي مغل سپاھي ھئا!
” آخر تفتيش کان پوءِ مون کي چيائون ته ڌاڙو سانوڻ جي ٽولي ھنيو ھو. شاھي لشڪر اڳي ئي سندن ڪڍ ھو، ۽ جڏھن ٽولو جھليو، تڏھن منھنجي نياڻي مونکي پھچائي ڏيندا! “
سانوڻ جو منھن ٽامڻي ھڻي ويو. ڪا گھڙي ڪنھن ڪونه ڳالھايو. پوءِ سانوڻ چيو: ” مغل ڪميڻا ڪوڙ ٿا ڳالھائين، سانوڻ جي ٽولي ۾ اڃا ڪو اھڙو بي غيرت نه ٿيو آھي جو پنھنجي ئي نياڻين ۾ ھٿ وجھي! “ سانوڻ جي لفظن ۾ باھه جون ڄڀيون اُلر ڪري آيون، ۽ سڀني کي انھن جو سيڪ ٽانڊاڻن کان به وڌيڪ محسوس ٿيو. دلاور کي به ھڪ اڄاتو ڊپ ويڙھي ويو. مڄاڻ ھي به ڪي سانوڻ جا ساٿي ھجن، پوءِ ته ھن جي پنھنجي سر جو به خير ڪونه ھو. ھن سانوڻ ۽ سندس ساٿين بابت ٺٽي ۾ جيڪي ڳالھيون ٻڌيون ھيون، تن کي ياد ڪري ھن جي لونءَ لونءَ ڪانڊارجي وئي. مغلن جڏھن سانوڻ جي ڳالھه ٿي ڪئي، تڏھن سندن منھن تي ڪاوڙ، نفرت ۽ ڊپ جا اھڙا آثار ٿي پيدا ٿيا، جن ھنن کي بدصورت بڻائي ٿي ڇڏيو. البت اھا عجيب ڳالھه ھئي ته ڪنھن به سنڌيءَ جي واتان ھن سانوڻ يا سندس ساٿين جي باري ۾ ڪجھه به نه ٻڌو ھو. پاڻ اھي سرگوشيون سندس ڪنن تي پيون ھيون ته ٺٽي جا مدرسا، مسجدون ۽ يتيم خانا سانوڻ ۽ سندس ساٿين جي مدد تي پئي تڳيا. ھن اھو به ٻُڌو ھو ته ٺٽي شھر ۾ ڪيترا گھر اھڙا ھئا، جن کي ھر مھيني خرچ پکو ڪي اوپرا ماڻھو ڏئي ٿي ويا، جن لاءِ چيو ٿي ويو ته اھي سانوڻ جا ماڻھو ھئا.
مسافر ھٻڪندي چيو: ” ادا، منھنجو مطلب سانوڻ يا سندس ساٿين جي مَٺائي ڪون ھو. مون ته رڳو اھا ڳالھه چئي، جيڪا ٺٽي جي مغلن ٿي ڪئي......“
سانوڻ کيس دلداري ڏيندي چيو: ” ڀائو، سانوڻ جي نالي کڻندڙ مغلن جا ٻه مقصد حل ٿا ٿين: ھڪڙو ته پاڻ جيڪي ڌاڙا ھڻن، ڦرون ڪن، سي کين ڦٻيو وڃن، ۽ ٻيو ته سانوڻ ۽ سندس ساٿين لاءِ سنڌين جي دل ۾ نفرت پيدا ٿئي ٿي. خير باقي رھي تنھنجي نياڻيءَ جي ڳولا ، ان جو به ڪو بلو ٿي پوندو. ھاڻ تون ڀلي آرام ڪر، سڀاڻي نئين سج، نيون ڳالھيون! “
سانوڻ جي اشاري تي ھڪڙو ماڻھو اٿي بيٺو، ۽ گھڙيءَ کانپوءِ فراسي، وھاڻو ۽ رلي کڻي آيو، ۽ اتي ئي باھه کان ٿورو پرڀرو مسافر کي وڇائي ڏنائين. مسافر ڪو وقت پريان ويٺل ھمراھن کي اوندھه مان گھوريندو رھيو. ھن کي سمجھه ۾ نه آيو ته ھي ھمراھه ڪير ھئا، ھت ٻيلي ۾ ڪٿي ٿا رھن. ضرور وٽن ڪا اھڙي جاءِ آھي جتي کاڌي پيتي کانسواءِ ھنڌ بسترا موجود آھن! ۽ ھي ھمراھه ڪير ھو، جنھن ساڻس ائين ٿي ڳالھايو ڄڻ ته ھو سندس ورھين جو ڄاڻو سڃاڻو ھو. ڪيڏي مھل سندس ڳالھائڻ ۾ تلوار واري ڌار ھئي ته، ڪيڏيءَ مھل ماکيءَ کان به مٺو ھو. ۽ سندس ساٿي سندس اڳيان ڪيئن نه سانت ۾ ھئا. متان ھي سانوڻ جا ڪي ساٿي ته نه ھئا! پر جي سانوڻ جا ساٿي ھجن ھا ته ھن کي جيئرو ڪيئن ڇڏين ھا، يا وري کيس پاڻ وٽ ڪيئن ٽڪائين ھا! ۽ اوچتو مسافر کي ڊپ ورائي ويو ته پڪ ئي پڪ سمھڻ کانپوءِ کيس ڪُھي ڇڏيندا. اھو خيال ايندي ئي ھن جي ننڊ پَر ڪري اڏامي ويئي، پر پوءِ رفته رفته جيئن جيئن رات ڀڄندي وئي، ٺرندي ويئي، تيئن تيئن ھن جون اکيون ننڊ کان ڳريون ٿينديون ويون، ۽ ھن کي الائي ڪيڏي مھل ننڊ اچي ويئي•