21
جڏھن ھن پاڻ کي لوھي سنگھرن، پيرڪڙن ۽ ڪاٺ جي ڊگھي مُھري ۾ ٻڌل، ڪنھن اونداھي تُھخاني ۾ ڏٺو ھو، تڏھن ھن کي ھري ھري ٿي، سڀ ڳالھيون ياد اچڻ لڳيون، ۽ ھن کي پاڻ کان نفرت ٿيڻ لڳي. ھن ھڪڙي ترخان امير تي اعتبار ڪري، سانوڻ جي اعتماد کي ڇيھو رسايو ھو، ۽ سڀ کان وڏي ڳالھه ته نُوريءَ کي آزاد ڪرائڻ کان پوءِ وري ترخانن يا مغلن جي حرمسرائن ۾ يا بنديخانن جي بيداد نگريءَ ۾ اُماڻي ڇڏيو ھو. نُوريءَ جو خيال ايندي ئي ھن کي پاڻ مان بُڇان اچڻ لڳي. ڇا ھو ايترو انڌو ٿي ويو ھو جو قيصر بيگ جي اکين ۾ مڪاري ۽ دغابازي به پڙھي نه سگھيو. ھن جي اکين ۾ نوريءَ لاءِ ھَوس کي به محسوس نه ڪري سگھيو. ڇا سوچيندي ھوندي نوري به؟ ھڪڙو سنڌي ھن جو واھرو ٿي آيو، پر آخر ۾ وري به ويري ثابت ٿيو. ھڪڙي ترخان امير جي بنديخاني مان ڪڍي ٻئي ترخان امير جي حرمسراءِ ۾ پھچائي آيو! شرمساريءَ جي لُڙڪن کان ھن جون اکيون پوسرڻ لڳيون. نوري، جنھن ايترو ظلم سَٺو ھو، سا وري نِت نئين ظلم جو شڪار ٿي رھي ھوندي. اوڏيءَ مھل، پاسي واري بنديخاني مان ڪا انساني دانھن اُٿي، ھن جي روح کي ڏڪائي ويئي. ھيءَ دانھن پڪ ئي پڪ نوريءَ جي ھوندي. شايد ھنن نوريءَ کي به چيچلائڻ لاءِ ھن تھخاني ۾ رکيو آھي. ھن کي قيصر بيگ جا لفظ ياد اچڻ لڳا، جيڪي ھن انگوريءَ جي آخري جام پيئندي، تَتل شيھي وانگر پنھنجي ڪنن ۾ اوتجندا ٻڌا ھئا، ۽ ويھن ئي ننھن جو زور لڳائن جي باوجود ننڊ ھن کي بيھوشيءَ جي ڪُن ۾ نھوڙي ويئي ھئي..... نوري، شھنشاھه جھانگير جي حرم ۾ داخل ٿيندي، ۽ قيصر بيگ کي توشيخاني جي عملداري وري حاصل ٿي ويندي! ھن کي وَرَ وَرَ ڪري نوريءَ جو معصوم مُک ياد اچڻ لڳو. ھن کي نوريءَ جي ڳچيءَ تي رتايل گھاءُ به ياد آيو. اھو ياد ايندي ئي ھن جي دل جي رفتار، بنان ارادي، ايتري تکي ٿي ويئي جو ھن سمجھيو ته اجھا ٿي سندس ڇاتيءَ جا بند ٽوڙي ٻاھر نڪري. سنڌ جو سمورو حسن اُن مُکَ، اُن گھاوَ ۾ اوتجي آيو ھو، ڄڻ انسان جو ڪو حَسين جذبو ضربجي پيو، ڄڻ فرشتن جھڙو ڪو معصوم احساس ڌڪجي پيو ھو. ھن کان ٿڌو شوڪارو نڪري ويو. اُن وقت ھن کي پنھنجي بدن جا سمورا گھاوَ ۽ ايذاءَ وِسري ويا. نيئرن ھن جي ٻانھن ۽ پيرن جي مُرين ۾ ڦَٽَ ڪري وڌا ھئا. ڪاٺ جي مُھريءَ ھن جي ڇاتيءَ جا ڇوڏا لاھي ڇڏيا ھئا. اُڃ کان ھن جا چپ پنھنجي ئي ڏندن کي ڀڪوڙي اُڀامي پيا ھئا ۽ مٿن ڇلر ڄمي ويا ھئا. ھن جو سَنڌ سَنڌ سور کان ڪرڪڻ لڳو ھو، پر نوريءَ جي ياد ايندي ئي ڄڻ ته ھن جي زخمن تي ڪنھن پَھو رکي ڇڏيو.
ھن کي اھو منظر ياد آيو، جڏھن ھنن جو قافلو ٺٽي مان ڪوچ ڪرڻ تي ھو. ھن کي نيئرن ۽ سنگھرن سان جھنجھي ڇڏيو ھئائون. ڪاٺ جي ٿلھي مُھري کي ھن جي بغلن ۾ ڏيئي، ھن کي ايترو سوگھو ڪيو ھئائون جو ھن ٿورو به ڪنڌ مٿي ڪرڻ جي ڪوشش ٿي ڪئي ته سندس ڪُلھن جون ٻئي ڦڻيون ۽ پاسراٽيون ٽڙڪڻ ٿي لڳيون. ھڪڙي سنگھر جو ھڪڙو ڇيڙو سندس ڳچيءَ مان ٿيندو، ھَني ۾ ٻڌل ھو ته ٻيو ڇيڙو ٻنھي رڪابن ۾ ويڙھيل ھو. جيڪڏھن گھوڙي رڳو ھڻڪاريو ٿي، تڏھن به ھن کي پنھنجو ڪنڌ مروڙبو ٿي ڀانيو. قافلو ڪنھن جي اچڻ جي اوسيئڙي ۾ سيڙيو بيٺو ھو. مغل لشڪري ھڪ ٻئي سان چرچا گھٻا ڪندي، ڪنھن سنڌي ڪنيز جي اچڻ جي ڳالھه ڪري رھيا ھئا. ۽ پوءِ مغل لشڪري اوچتو ماٺ ٿي ويا. ھن جيئن تيئن ڪري ڪنڌ کي ٿورو موڙي، ڏسڻ جي ڪوشش ڪئي. قافلي جو مھندار چئن لشڪرين سان گڏ پي آيو، ۽ ھن جي پويان ٻن مغل ٻانھين سان گڏ نُوري ھئي. ھن جي اکين ۾ ڄڻ وري ھڪ ڀيرو کنوڻ جو تجلو لھي آيو. ھن جي دل ايئن محسوس ڪيو ته ڄڻ ڀونءِ پڻ بسم الله ٿي ڪئي.
نوري ھن جي ڀرسان لنگھي، ۽ گھڙيءَ لاءِ بت بڻجي بيھي رھي. پوءِ ھن جي ڪَنن ھڪ سڏڪو ٻڌو: ” گھوڙا مُٺيس! مُئن کي شل قھر پوي.....! “
ھوءَ اُمالڪ، لوھهَ پائي ھن تائين پھچي ويئي. گھوڙي جي تَلَ ۾ ٻئي ھٿ وجھي، ھن وريام جي اکين ۾ نھاريو ھو. وريام ايئن ڀانيو ڄڻ صدين جو پراڻو درد انھن اکين ۾ لھي آيو ھو: اھو درد ڪنھن اھڙي گھاوَ جو اولڙو ھو، جيڪو فقط ھڪڙو مظلوم، بيوس ۽ بي واھو انسان ئي محسوس ڪري سگھيو ٿي. ھن جي اکين ۾ لُڙڪ ايئن ٿي جرڪيا، جيئن ڪنھن آرسيءَ تي پاڻيءَ – ڦوٽا جرڪندا آھن. انھن اکين ۾ نھاريندي، وريام کي پھريون ڀيرو محسوس ٿيو ته ان ڪَرب ۾ ھڪ ذاتي درد به ھو، جيڪو ذاتي طرح ھن لاءِ ھو. اھو محسوس ڪندي ئي ھن جون پنھنجون پيڙائون، پنھنجا ايذاءَ، پنھنجا درد ھن کي بنھه وسري ويا. دل ئي دل ۾ ھن دعا گھري: ” يا الله، انھن اکين کي ڪو ڏک نه ڏجانءِ. ھن جي حصي جا سمورا ڏُک سور منھنجي بِلي ڪري ڇڏ! “
” مُئن ناس ٿين، ھي اوھان سان ايڏو قھر ڇو ڪيو آھي؟ ڪھڙو ڏوھه ڪيو آھي اسان سندن...!“ نوري جي سڏڪن ۾ اھڙي بيوسي ھئي، جو وريام جي دل چيو ته ھو پنھنجا نيئر ٽوڙي، کيس ڳراٽڙي پائي، دلداري ڏي.
” اسين سنڌي جو آھيون..... “ وريام کي به ڄڻ ساڳي بيوسيءَ جو جواز ڳولڻو پيو.
” سنڌي ھجڻ ڪھڙي مذھب ۾ گناھه آھي؟ نه نه،....ھي مون ندوري نانگيءَ جي ڪارڻ ٿيو آھي.... منھنجو نصيب ته ازل کان ڦٽل آھي: منھنجي مٺي امڙ به مون ڪارڻ ويرين جي بڙڇين جو بَکُ ٿي وئي.... ۽ ھاڻ، منھنجي ڪري اوھان .....! “ نوريءَ اوڇنگار ڏيندي، پنھنجو منھن گھوڙي جي بُشڪن ۾ لڪائي ڇڏيو. ھن جو سمورو بدن سڏڪن جي ڪري پئي لرزيـو. وريام جي دل ۾ وَڍَ پوڻ لڳا. ھن جي سموري بدن ۾ اھڙو سور سٽون ڏيڻ لڳو جنھن ۾ ھن جي روح جو ايذاءُ شامل ٿي ويو.
پوءِ ھن چيو: ” منھنجي ھڪڙي ڳالھه مڃينديئن؟ “
نوريءَ پنھنجو منھن مٿي کڻي، وريام جي اکين ۾ ايئن نھاريو، جيئن ڪو چئيوان ٻار، پنھنجي ڪنھن سگھاري مائٽ جو چيو ٻڌڻ لاءِ آتو ھوندو آھي. ھن جي اکين ۾ اڃا به لڙڪ ھئا. ھن جي ڳلن تان ڳوڙھا ٽِمي، ھن جي پھراڻ ۾ جذب ٿي رھيا ھئا. وريام ۾ ھاڻ انھن اکين ۾ لڙڪ ڏسڻ جي سھپ نه ھئي.
” آءٌ ته اوھان جي گولي آھيان....! “ نوريءَ جي اکين ۾ اھي لفظ چوندي مھل ھڪ اھڙو احساس ظاھر ٿيو، جنھن جو ھو ڇيد ڪري نه سگھيو.
” ڀلائي ڪري، پاڻ کي ايئن بيوس سمجھي، رڳو ڳوڙھا ڳاڙڻ بدران، ھاڻ ڪو حوصلو به ڌار! منھنجي ھن حالت کي وساري ڇڏ! اڳيان جيڪي اچڻو آھي، ان کي منھن ڏيڻ لاءِ ھمت ۽ بھادريءَ جي ضرورت آھي. ظلم جڏھن سھپ جي سرحد اورانگھيندو آھي، تڏھن سمجھه ته ظالم جا ڏينھن اچي پورا ٿيا آھن. مغلن به سنڌين جي سھپ جي سرحد اورانگھي آھي، ۽ سنڌين ھاڻ، پير جھلي ھنن سان مقابلو ڪرڻ جو حوصلو حاصل ڪري ورتو آھي. اسان وٽ ھاڻ رڳو پنھنجو ساھه آھي يا نيئر ۽ سنگھرون! جيڪڏھن رڳو رليءَ ۾ منھن وجھي ويٺا روئنداسون ته پوءِ ھي نيئر ۽ سنگھرون پاڻ وڌيڪ ويڙھجنديون وينديون. پر جي سَٽ ڏيئي، انھن کان آجو ٿيڻ جي ھمت ڪئيسون ته اھي ساڳيون سنگھرون ظالم جي ڪنڌ ۾ ھونديون. آءٌ يا مون جھڙا سوين سنڌي ان راھه ۾ صدقو ٿياسون ته سنڌ تان گھورياسون! سو منھنجي لاءِ پاڻ نه ڏکوءِ؛ پاڻ تي ٿيندڙ ظلم سان جھيڙڻ لاءِ سوچ! جي ٿي سگھئي ته مغلن تي اھو ثابت ڪجانءِ ته سنڌ جون ڄايون به مانَ مريادا لاءِ سِرُ سھسائي سگھن ٿيون....! “
نوري ھن شھزور جون ڳالھيون ٻڌندي، ھن جي اکين ۾ ٻرندڙ مچ ۾ ڪجھه ڳولڻ جي ڪوشش ڪندي رھي. ھن ايئن سمجھيو ته اھي اکر وريام جي واتان نه، پر ھن جي اندر مان پئي آيا، ڄڻ جيڪي ھن سوچيو پئي، تنھن کي اظھار جو روپ ملي ويو ھو. ھن جي دل اھو به چيو ته انھن لفظن کي چوڻ وارن گھايل گھايل چپن تي ھو پنھنجا ھٿڙا گھمائي، کين يقين ڏياري ته اھي ھن جي دل ۾ لھي ويا آھن.. ھن بنان ڪنھن ارادي، پنھنجا ھٿ وڌائي، وريام جي سنگھرن ۾ جڪڙيل ھٿن کي جھلي ورتو، ۽ پنھنجو منھن ھن ڏانھن ڪندي، ڪجھه چوڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ان مھل ٻنھي ڪنيزن لوھه ڏيئي، کيس ڇڪي ورتو، ۽ کيس ايئن ڇڪيندي، بگيءَ ڏانھن وٺي ويون.
زندان جي پرئين ڀر وري ڪنھن جي درد ڀري دانھن اُٿي، وريام کي حال ۾ موٽائي آندو. ھاڻ ھن جا ڪَنَ انھن دانھن ۽ ڪوڪن ٻڌڻ تي ھِري ويا ھئا، پر ڪا ڪا دانھن اھڙي ايندي ھئي جو ھن جو روح به ڪنبي ويندو ھو. ھو پنھنجي حواسن جي مدد سان فقط اھو اندازو لڳائي سگھيو ھو ته ھن تھخاني ۾ ڪيترائي بنديخانا ھئا. ڪن ۾ ھن وانگر نيئرن ۽ سنگھرن ۾ جڪڙيل اسير ھئا، جن کي ڪڏھن به کوليو ڪونه ويندو ھو. ڪن ۾ وري اھڙا ھئا، جن کي سندن بندن کان آزاد ڪري ٻاھر وٺي ايندا ھئا، ۽ جڏھن واپس ايندا ھئا ته اڪثر لاش ۽ مڙھه ھوندا ھئا. ڪن تھخانن ۾ وري عقوبت خانا ۽ اذيتگاھون ھيون، جتي ھر قسم جا ايذاءَ ڏيڻ جا انتطام ھئا. انھن مان رکي رکي اھڙيون ته دل ڏاريندڙ رڙيون ۽ دانھون ھن جي ڪَنن تي پھچنديون ھيون، جو ھن کي ايئن محسوس ٿيندو ھو ڄڻ ته انسانن کي گھاڻي ۾ پيڙھيو ٿي ويو، ۽ سندن عضون کي ھڪ ھڪ ڪري ڪپيو پئي ويو! مغلن جي عقوبت گاھن جون ھن ڪنئين ڳالھيون ٻڌيون ھيون، پر ھت پھچي ھن اھو ڀانيو ته اھي ٻڌل ڳالھيون ته ساڀيان جي مقابلي ۾ بنھه تڇ ھيون. سچ انھن کان وڌيڪ ھيبتناڪ ھو.
ھن کي اھا خبر ڪانه ھئي ته آخر ھن کي ھت ڇو ۽ ڇالاءِ رکيو ويو ھو. ھن کي رڳو اھا خبر ھئي ته ھن تي قيصر بيگ جي نينگرن ۽ نوريءَ کي کڻڻ جو الزام ھو. پر پوءِ ھن کي لاھور موڪلڻ جو ڪھڙو مقصد ٿِي ٿي سگھيو. ھن جي ان ڏوھه جي سزا ته مغل عامل، رستم بيگ به ھن کي ڏيئي ٿي سگھيو. ڪنھن سنڌيءَ کي ڦاھي چاڙھڻ، ھاٿيءَ جي پيرن ۾ لتاڙائڻ يا کيس گھاڻي ۾ پيڙائڻ رستم بيگ لاءِ عام رواجي روزاني معمول جي ڳالھه ھئي. پوءِ ھن ڀيري ھنن کيس شھنشاھه ھند اڳيان پيش ڪرڻ جو ڇو سوچيو آھي؟ ان ۾ مغل ڪھڙي سياست کيڏي رھيا ھئا؟ ھن اھو ته سمجھيو ھو، ته ھنن کيس سانوڻ سمجھيو ھو، جنھن کي ھو سنڌ ۾ بغاوتن جي منڍ مھاڙ سمجھندا ھئا. پر جيڪڏھن ھنن چواڻيءَ ھو سانوڻ کي گرفتار ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيا ته پوءِ سانوڻ کي جيئرو شھنشاھه اڳيان پيش ڪرڻ ۾ ڪھڙي سياست ھئي؟ ڇا مغل ترخانن جي سياست ۽ سازشن کان ايترو ڊڄي ويا ھئا جو ھنن سنڌين کي سانوڻ جي ذريعي ترخانن خلاف اُٿارڻ جو پئي سوچيو؟ ته ڇا رستم بيگ جي عملداريءَ جا ڏينھن اچي پورا ٿيا ھئا، ۽ ترخان امير لاھور جي درٻار ۾ ھن خلاف ڪو خلم ٻارڻ ۾ گوءِ کڻي ويا ھئا؟
۽ سنڌ جو ڇا ٿيندو؟ سنڌ ۾ ھيل جا اُٿل آئي ھئي، سابه ھميشہ جيان پاڻيءَ جو ڦوٽو ثابت ٿيندي؟ سنڌين جي سمورين اُٿلن کان ھيءَ اٿل وڌيڪ منظم، وڌيڪ وسيع ۽ وڌيڪ پائدار ٿي ڀانئين، جو اھا ھيٺين سطح کان اُٿي ھئي. شاگردن، ڪمين ڪاسبين ۽ پورھيتن مغلن کي للڪاريو ھو، ۽ اھي ئي سڀ کان اڳ ۾ ھئا. منظم ويڙھاند وڙھڻ وارا جٿا ۽ ٽوليون- سانوڻ، جيوڻ جوکئي، نوري سمي، علڻ پليجي، خيروشوري، شيرل مُھاڻي- وارا ھمراھه به ھن اٿل تي حيران ھئا، ۽ سانوڻ جي صلاح سان سڄي سنڌ ۾ ڪا ھِڪ- ھِڪاڻي ڪرڻ لاءِ رٿابندي ڪري رھيا ھئا. ھيلوڪي اٿل ٺلھي شورش ڪانه ھئي، آزاديءَ جي جنگ ھئي. سنڌ جي آزاديءَ جي جنگ جا سانڀاھا ھئا، ۽ ھُو، ھت مغلن جي بنديخاني ۾ پنھنجي عقل جي انڌائيءَ جي ڪري سنگھرن ۾ سلھاڙيل ھو! شرمساريءَ جي احساس کان ھن جي اکين ۾ لڙڪ لڙي آيا: ” منھنجي جيجل جو مانُ مٿاھون ڪرڻ جو وقت آيو، ۽ آءٌ پنھنجي عقلمنديءَ جي عيوض ھت ايئن اجايو سور چرندو مري ويندس! “ ھن ڏاڍيان چئي ڏنو.
ھن کي وري نوري ياد آئي: ۽ ھو پنھنجي جذبن جو ڇيد ڪرڻ لڳو. ھن جئن ٿي سوچيو، تئن سندس ڪاوڙ وڌندي ٿي ويئي، پنھنجي ڪمزوريءَ تي، پنھنجي بي عقليءَ تي، پنھنجي جذباتيت تي! جيڪڏھن ھن کي نوري نظر نه اچي ھا ته ڇا جيڪا سياست ھن جي ھن حالت جي ذميدار ھئي، سا ھن کي ڀنڀلائي سگھي ھا! سنڌ جون الائي ڪيتريون نُوريون ترخانن ۽ مغلن جي ھَوس ۽ ظلم جو شڪار ٿي ويون، ۽ سندن نالو نشان به باقي نه رھيو. پوءِ ھن ڇو اھو جوکم کنيو؟ ان ۾ ھن جا پنھنجا ذاتي احساس ۽ شخصي جذبا ته ذميدار ڪونه ھئا؟ ھن جي دل ھزار ان کان انڪار ڪرڻ جي ڪوشش ڪندي رھي، پر سندس ذھن جي ھڪڙي ڪُنڊ ۾ ميار منھن ڪڍي ھن کي چيڙائيندي رھي. ڇا نوري سنڌ کان مٿاھين ھئي، جو منھنجي ذھن مون کي ڀنڀلائي ڇڏيو.... ۽ پوءِ ھن کي وري نوريءَ جي اھا صورت ياد اچي ويئي، جيڪا ھن مرزا شاھه رخ جي حويليءَ ۾ ڏٺي ھئي! ڪائنات جو سمورو حسن، ۽ ان حسن جي پس منظر ۾ ھن جي ڳچيءَ جو رتايل ڳاڙھو ڳاڙھو زخم ھن جي اکين اڳيان نچڻ لڳو. ۽ عين ان وقت سنڌ جو تصور ھن جي روح مان نروار ٿيو. ڪائنات جو سمورو حسن به سنڌ اڳيان تڇ ھو، ڪجھه ڪين ھو. سنڌ ڇا نوريءَ کان گھٽ گھايل ھئي؟ ڇا سنڌ نوريءَ کان گھٽ مظلوم ھئي؟ ڇا سنڌ نوريءَ کان گھٽ باندي ھئي؟ پوءِ ھن جي جذبن ھن کي ڇو ڀنڀلايو؟ لڙڪ ھن جي اکين کي پوسرائيندا رھيا، ۽ ھو سڏڪا ڀري روئڻ لڳو! ھن جي روح جو ايذاءُ ھن جي لڱن جي ايذاءَ تي ڇانئجي ويو، ۽ ھن وڏي سڏ چيو: ” نه نه، ايئن ڪونھي. سنڌ تان ھزارين نُوريون قربان، سنڌ تان سوين وريام صدقي! الله سائين، مون کي ھيئن نه مارجانءِ جو آءٌ سنڌ جا وڻ به ڏسي نه سگھان! مون کي سنڌ جي مٽيءَ ۾ مرھجانءِ ته جئن پنھنجي جيجل جي جھول ۾ سڪرات سولي ٿئي! “ *