24
سانوڻ ھڪڙي نظر ساموئيءَ جي آسمان تي وڌي، ۽ ٻي نظر ھن پنھنجن ھمراھن ۽ ساٿين جي لشڪر تي وڌي، جيڪي ھڪڙي ئي سڏ تي ڪٿان ڪٿان ڪَھي پھتا ھئا: سندن جسم تازن معارڪن ۽ راتاھن ۾ مليل گھاوَن سان سينگاريل ھئا، ۽ سندن روح ھڪ ئي عبادت لاءِ سجدہ ريز ھئا: سنڌ لاءِ سر ڏيڻ جي عبادت، سنڌ کي آزادي ڏيارڻ جي عبادت! تنبو ۽ خيما ھئا جي آسمان جي ھڪڙي ڪنڊ کان ٻي ڪنڊ تائين، سنڌ جي ٿَر جي ڀٽن وانگر، سمنڊ سمان ٿي ڀانيا. ھن ايئن ڀانيو ته ڄڻ سنڌ جو آسمان به ھنن جي آجيان ۽ مانَ ۾ مٿن سلامي ھو. ھو اڃا انھن خيالن ۾ ھو ته پري کان گھوڙن جي ٽاٻڙ ٽاٻڙ جو گھُٻيل آواز ھن جي ڪن تي پيو. ھاڻ ھن جا ڪن اھڙا ھِري ويا ھئا جو ھن کي اڳي ئي پَرون پئجي ويندا ھئا ته نياپو آڻيندڙ پنھنجا ھئا يا اوپرا ۽ سندن نياپو خير جو ھو يا نه. ھن جي خابرو جٿن اصل نياپي کان گھڻو اڳ کيس ان نياپي بابت چتائي ٿي ڇڏيو.
” جيئي سنڌ! “ ايندڙ ھمراھن وٽس پھچي سلام ورايو.
” سدا جيئي! “ سانوڻ ڀڻڪيو.
” سنگھار پاتڻيءَ جا سلام پھچن.....! “ ھڪڙي نوجوان اڳتي وڌندي چيو.
” ادل، تون تماچي ته ڪين آھين، شيرل جو نينگر! “ سانوڻ ٻه قدم اڳتي ايندي چيو، ۽ پوءِ ھن کي سڃاڻيندي، کيس ڀاڪر ۾ ڀري ڇڏيائين.
” اھو ساڳيو.....! “
سانوڻ سڀني سان ڀاڪر پائي مليو، ۽ خوش خير عافيت کان پوءِ چيائين: ” ڀلا ڪريو خبرون چارون.....! “
خبرون مڙئي خير. مغلن جا ويھارو بتيلا، ھٿيارن سان ۽ توپن جي گولن سوڌا اسان واري پتڻ تائين پھتا ھئا. ڪل چار سو کن لشڪري ھئا. اسان جي ھمراھن سنڌوءَ جي پيٽ ۾ ھنن لاءِ جاءِ پيدا ڪري وڌي. البت ٻن توپن ۽ سو کن ڀالن ۽ ترارين کان سواءِ ٻيو ھٿيار بچائي ڪونه سگھياسون. توپون ۽ گولا ڪاھي آيا آھيون. چاچي سنگھار ٿي چيو ته اھي ھٿيڪا ڪري پھچايو: مڙئي ڪم اچي ويندا. ٻيو مڙئي خير! “
سانوڻ ڪا گھڙي ھن نوجوان کي گھوريندو رھيو. ھن جي دل ۾ ھن لاءِ اٿاھه پيار اچي ويو، ۽ ھن وري وڌي کڻي کيس ڀاڪر وڌو.
” شيردل جي اولاد مان مون کي اھائي اُميد ھئي! “ ھن کيس مٺي ڏيندي چيو.
” چڱو ھاڻ موڪلاڻي ڪانھي! “ تماچي ھن پيار کان مرڳو ششدر ٿيڻ لڳو. ھنن اڃا ته ڪا اھڙي ڳالھه ڪانه ڪئي ھئي، جنھن تي سانوڻ جھڙو سرواڻ ھن جي واکاڻ ڪري.
” ايئن ڪيئن ٿيندو؟ مانيءَ ٽڪر کائو، پوءِ وري ڪچھري ڪبي..... نورل، ھمراھن کي لنگر تي وٺي وڃ ته جيئن ھنيانءُ سڄو ڪن. وھٽن کي به داڻو ڏيو! “
” ڪچھريون پيون ٿينديون، پر ڪنھن پکيءَ ٿي ٻوليو ته ڪجھه ٻيڙا ٻيا به لھوارا پيا اچن، سو انھن جو به ڪو بِلو ڪرڻو آھي! “ تماچيءَ سانوڻ جي اکين کان بچندي چيو.
” سنگھار پاڻھي انھن جو بِلو ڪندو. توھان کي ٿَڪ ڀڃڻ کان سواءِ وڃڻ جي موڪل ڪانھي. پنھنجن وٽان بکيو موٽڻ ھونئن ئي سٺو سوڻ ڪونه ٿيندو آھي! “
تماچي ۽ سندس ھمراھه لاچار نورل سان گڏجي لنگر ڏي روانا ٿيا. ٻه ھمراھه سندن گھوڙن کي داڻو ڏيڻ لاءِ ڪاھي ويا. سانوڻ ھنن کي ويندو ڏسي، دل ئي دل ۾ دعا ڪئي ته الله سائين، ھھڙا سرويچ شل سلامت رھن ته پوءِ ٻيڙا ئي پار آھن. گذريل ٻن ڏينھن کان ھن کي جتان ڪٿان اھي خبرون پھتيون. نه رڳو دريا مغلن جو قبرستان بڻجي ويو ھو، پر سنڌ ۾ جيڪي به لَڪ ۽ لنگھه ھئا، اُتان ھن کي اھي ئي خبرون مليون ته اھي به مغلن جا مقام بڻجي رھيا ھئا.
لاکن ۽ مھرن ملتان کان ايندڙ مغل فوج تي راتاھا ڏيئي سندن سمورا گھَٽ بند ڪري ڇڏيا ھئا. بکر ۾ مورچي بند مغل لشڪر جڏھن ھيٺ لٿو ته چاچڙن ۽ سھتن ھنن کي پوئتي موٽائي ڇڏيو. جيڪي گھَٽ بدلائي ھيٺ لٿا ته کين شورن ۽ سومرن اھڙو سوگھو ڪيو جو قرآن ميڙ ڪري پنھنجي جان بچائي پوئين پير ويا. خود ٺٽي جي آس پاس مغلن جي ڇانوڻين تي جوکين، جتن، سمن ۽ پليجن سڌا سنوان حملا ڪري، باھيون ڏيئي، اکوڙي ڇڏيو، ۽ ھو ٽولا ٽولا ٿي اچي ٺٽي سھڙيا ھئا. جڏھن مغل چئن ئي پاسن کان ھن شورش کان سراپجي ٺٽي پھتا، تڏھن پھريون ڀيرو رستم بيگ کي اھو احساس ٿيو ته ھيل سنڌي کين ڪڍڻ کان سواءِ ڪونه مڙندا. ھن لاھور قاصد موڪليا، ۽ پاڻ سمورو لشڪر تيار ڪري سانوڻ سان سڌو منھن مقابل ٿيڻ جو تياريون ڪرڻ لڳو. جنگ جي نوبت وڳي ته سنڌي به مورچي بند ٿي ويھي رھيا.
سانوڻ ھڪ نظر پنھنجي ساٿ تي وڌي. ٺٽي کان ساموئيءَ واري پنڌ ۾ ھن کي اھا پڪ ھئي مغل ڍورا ڪونه ٽپندا جيسين کين ٻاھران ڪمڪ نه پھچي. ڍوري جي مٿئين ڪپ تي مغلن پوري ساز سامان سان صف بندي ڪئي ھئي. سانوڻ پنھنجي سموري ساٿ کي چئن حصن ۾ ورھايو ھو. ٻه حصا اھڙي طرح مورچي بند ھئا، جو جيڪڏھن پٺيان حملو ٿئي ته اُن لاءِ به ھو تيار رھن. اڳيان ٻه حصا ھن اھڙي طرح ورھايا ھئا جو جڏھن ويڙھه شروع ٿئي ته مغلن کي وچ ۾ ڪري وڙھجي. ھن لاءِ وقت ڄڻ ھڪ ئي ھنڌ بيھي رھيو ھو. ھن کي ڪنھن به سُتل ڪونه ڏٺو ھو. ڏينھن رات جو فرق مٽجي ويو ھو. ھن کي گرھه کائڻ جي به واندڪائي ڪانه ھئي. ھڪڙي ڇيڙي کان ٻئي ڇيڙي تائين ھن جي ڪُميت ايئن ٿي آئي ويئي ڄڻ ھن جو ساھه انھن ٻن ڇيڙن ۾ ورھايل ھو. ساڄي کاٻي، ڏکڻ اتر، اولھه اوڀر جا سنڌا ميسارجي ويا ھئا: ھن کي ھر وقت اھا اڻ تڻ ھئي ته ھر جٿي جا مھندار الائجي پنھنجي ھمراھن جي کاڌي پيتي ۽ آرام جو خيال رکن ٿا يا نه. ھو پاڻ مختلف لنگرن تي وڃي بيھندو ھو ۽ ھمراھن کان کاڌي خوراڪ جون پڇائون ڪندو ھو. ھمراھه کِلي چوندا ھئس: ڀانئجي ٿو ته سانوڻ جي پنھنجي لنگر ۾ ھڏو ڀت رڌوئي ڪونھي، جو ھيڏانھن ھوڏانھن جھوتون پيو ڏئي! “
جڏھن مغلن پھريون حملو ڪيو، تڏھن ايئن ٿي ڀانيو، ڄڻ ته ڌرتي ڌُٻڻ لڳي ھئي. ھزارين گھوڙا، جڏھن مظفر خان جي اڳواڻيءَ ۾ ڪنھن سمنڊ جي وِير وانگي چڙھي آيا، تڏھن گھڙيءَ لاءِ سانوڻ جي دل ھڄندي ويئي: ھن تربيت يافته مغل گھوڙي سوارن جي دستي جي اڳيان الائجي ڪيترا لشڪر ھيبت کان ئي ھار مڃي پيش پيا ھئا. گھوڙن جي سُنبن جي ٽاٻڙ ٽاٻڙ اھڙي ترتيب ۽ منظم نموني سان ھڪ خوفناڪ گجگوڙ بڻجي ويئي، جو ايئن ٿي ڀانيو ڄڻ ته ڌرتيءَ جو ھنيانءُ ڦاٽڻ تي ھو. رکي رکي مغلن ھڪ آواز ٿي نعرو ٿي ھنيو، ڄڻ ته فتح اڳي ئي ھنن جي تقدير ۾ لکيل ھئي. سانوڻ جي ڪميت جا ڪَن به انھيءَ آواز تي، ڪنھن کاٻي ته ڪڏُھن ساڄي پئي ڦريا، ۽ سندس بدن ۾ ھڪ عجيب ھلچل ۽ اُڇل کي سانوڻ محسوس ڪندي، سندس ڳچيءَ تي ٿڦڪيون ھڻي، ماٺو ڪرڻ جي ڪوشش ٿي ڪئي، پر ڪُميت کي سُک نه پئي آيو.
جڏھن مغل ڍوري جي مٿئين ڪَپَ تان اڌو اڌ ورھائجي ھيٺ لھڻ لڳا، تڏھن سانوڻ ھٿ مٿي کڻي ڪو اشارو ڪيو. ھن جو ھٿ اڃا مٿي ئي ھو ته کانڀاڻين جي پَٽِ، پَٽِ جا ھزارين آواز ايئن اٿيا ڄڻ ته سِرڻين جي شاھي لشڪر ھڪ ئي وقت ڀڙڪو کائي اُڏام لاءِ پنھنجون کنڀڙاٽيون وڄائڻ شروع ڪيون ھيون. کانڀاڻين مان ڳوڙھن جو مِينھن مغل گھوڙيسوارن تي وسيو، تڏھن نه مغل لشڪري نڪي سندن گھوڙا انھيءَ لاءِ تيار ھئا. سوين مغل اُڇل کائي جئن ئي گھوڙن جي دُنب طرف ٿڙيا، تئين سندن گھوڙا به ڳوڙھن جي ڌڪ کان، اڳيان سُنب مٿي کڻي اُڀا ٿي ويا: پونين ٽَنگن سندن ساٿ نه ڏنو، ۽ ھڪ ڊگھي ڊنل ھڻڪار سان، پنھنجي سوار کي ھيٺ اڇلائيندي، پاڻ سنڀاليندي جئن ڀڙڪو کاڌائون ته پنھنجي ئي سوار کي چچريندا ويا. مغلن جي دانھن ۽ گھوڙن جي ھڻڪار آسمان ۾ پڙاڏا وجھي ڇڏيا.
سانوڻ جي ٻئي اشاري تي، ٻه ٻه سو سنڌي گھوڙيسوار انھيءَ گھمسان ۾ ٻنھي پاسن کان لھي پيا: ھنن جي ھٿ ۾ فقط ڀالا ھئا. ڪريل مغل اُٿن، تنھن کان اڳ ڀالا سندن نڙگھٽن، ڇاتين يا پٺين کي ڏاريندا ويا. چچرجي نڪرندڙ انساني دانھن جا نوان پڙاڏا زخمي گھوڙن جي ھڻڪارن سان ملي سموري مغل فوج کي اھو چتاءُ ڏيندا ويا ته ھيلوڪي ويڙھاند سندن آخري ويڙھاند ھئي، ۽ ھو وري سنڌين سان ڪڏھن مد مقابل ڪونه ٿيندا! مظفر خان پنھنجي بھترين تربيت يافته گھوڙيسوارن جي ھن شاھي دستي جي اِن شامت جي امڪان تي به ڪونه سوچيو ھو. ھن جيڪي به جنگيون وڙھيون ھيون، تن ۾ ھن جي انھيءَ دستي جو ڏھڪاءُ ئي ڪافي ثابت ٿيو ھو. پر ھيءَ شڪست ھن جي سپھه سالاريءَ جي سموري ساک ٻُھاري ويئي. ڪاوڙ ۽ شرمساريءَ مان ھٿ مھٽيندي، ھن پنھنجي مُک پيادل دستي کي اشارو ڪيو.
ان دستي جو ھر مغل سپاھي پنھنجي خونخواري ۽ بھادريءَ لاءِ مشھور ھو. ھر ھڪ سپاھي زرھه پوش ھو: ھڪڙي ھٿ ۾ ڍال ۽ ٻئي ھٿ ۾ ترار کڻي، ھر سپاھي ٻئي سپاھيءَ سان ايئن قدم ملائي اڳتي وڌيو ڄڻ سڄي دستي جو ھڪڙو ئي جسم ھو، جنھن ھڪڙي ئي وقت تي ھڪ ئي ٻرانگھه ٿي کنئي. سؤ سؤ سپاھين جي اڳيان سندن مھندار ھو، جنھن کي ڍال ته ساڳي ھئي، پر سندس ھٿ ۾ ترار جي بدران ڀالو ھو.
مغل چئن صفن ۾ اڳتي وڌيا: ھر صف ۾ سؤ سؤ سپاھين جا چار جٿا ھئا. رکي رکي ھنن ھڪ ئي وقت نعرو ٿي ھنيو: تيز ترڪ گامزن! تيز ترڪ گامزن! مغلن جي انھيءَ صف بنديءَ کان راجپوت، روھيلا ۽ پٺاڻ ايترو ھيسيل ھوندا ھئا جو انھن دستن کي ڏسندي ئي ھو قلعن جا دروازا بند ڪري پنھنجو پاڻ محاصرو ڪرائي ويھندا ھئا. سانوڻ ھڪڙي نظر انھن صفن تي وڌي، ۽ دل ئي دل ۾ ھڪ آرزو تري آيس ته جيڪڏھن سنڌي اھا صف بندي سکي پون ته ھنن کي غلام بڻائن جي ڪنھن کي به ھمت ڪانه ٿيندي.
جڏھن مغلن ۽ سنڌين جي وچ ۾ ٽي سؤ کن وِکن جو مفاصلو رھجي ويو، تڏھن مغلن جي رفتار ۾ تيزي اچي ويئي، ۽ ھو اڳتي وڌڻ لاءِ ڊُڪڻ لڳا. سانوڻ ڌڙڪندڙ دل سان مغلن کي ڪنھن باز وانگر نظر ۾ رکندو آيو، ۽ عين اُن گھڙيءَ، جڏھن مغلن سندس مقرر ڪيل سَنڌو ٽپيو، تڏھن ھن ھٿ مٿي کڻي اشارو ڪيو. ميدان جي ٻنھي ڇيڙن تي بيٺل سنڌي شُھسوارن ھڪ ئي وقت پنھنجن گھوڙن کي ھڪل ڪئي. گھوڙن جي پُڇن ۾ ڊگھا رسا ٻڌل ھئا. جئن پوءِ تئن گھوڙن جي رفتار تيز ٿيندي ويئي، ۽ پوءِ مغلن کي ايئن محسوس ٿيو ڄڻ ته زمين ھنن جي پيرن ھيٺان کسڪندي ٿي ويئي. ڊگھيون شاھي تؤنريون ھنن جي پيرن ھيٺان ڇڪجنديون ويون، ۽ مغل جيسين پاڻ سنڀالين ۽ سمجھن ته زمين ڪيئن سندن پيرن ھيٺان کسڪڻ لڳي ھئي، تنھن کان اڳ ھو چئن پنجن پُرھين جيڏين کاھين ۾ ڪرندا ويا. کاھين جي تري ۾ تيرن کان به تِکا سَرَ ڀالن جيان ٽُنبيل ھئا: اھي سَرَ ڪرندڙ مغلن جي سٿرن ، چَڏن، چيلھين، ۽ پاسراٽين ۾ کُپندا ويا. سندن دانھون ۽ چِيٽون انھن کاھين مان ايئن اُٿيون ڄڻ ته قبرن ۾ مڙدا جاڳي رڙيون ڪرڻ لڳا ھئا. عين اُن وقت سنڌي گھوڙيسوارن جا دستا کاھين ۾ ڪرڻ کان بچي ويل مغلن تي وڄ جيان اچي ڪڙڪيا. مغلن جا ھوش اھڙا خطا ٿي ويا ھئا، جو پنھنجي بچاءَ ۾ وڙھڻ بدران، ھنن پوئتي موٽ کاڌي، ۽ پنھنجون سموريون روايتون وساري کڻي کُڙين تي زور رکيو. انھيءَ ڀاڄ ۾ ھنن پوئتي نھاريو به ڪين. نڪي سنڌين کين ڪا اھڙي مھلت ڏني. مغل لاباري جي سَنگن جيان ڪرندا ويا. سمورو ميدان مغلن جي مڙھن ۽ لاشن سان اَٽجي ويو، ۽ جڏھن آخري مغل ڪِريو، يا سنڌين جي مقرر ڪيل سَنڌي کي ٽپي ويو، تڏھن سنڌين به پنھنجن گھوڙن جي واڳ ورائي، پوئتي موٽ کاڌي.
ھڪڙي ھڪڙي مُھندار سانوڻ کي پنھنجي پنھنجي دستي بابت حال احوال ڏنو.
” منھنجا ويھارو کن ھمراھه ڪري پيا، ڪجھه ڦٽجي پيا آھن.....! “ ھڪڙي مُھندار پنھنجي واري تي ڏکارو ٿي چيو.
” ادل، ڀانيان ٿو ته تنھنجا ساٿي ڪجھه اُٻھرا ھئا: پر خير، سنڌ تان صدقو ٿيا.....! “ ٻئي ھمراھه ھن سان ھمدردي ڪندي چيو.
” ادل، ڀانيان ٿو ته مغل اڄوڪي رات وري اسان سان ھٿ چراند ڪونه ڪندا! “ ٻئي ھمراھه ڳالھه کي نئون موڙ ڏيئي ڇڏيو.
” مظفر خان پنھنجي ڏاڙھيءَ ۾ چَڪ وجھي، رستم بيگ جي اڳيان پنھنجي ڪوتاھين جو اعتراف ڪندو ھوندو، ۽ رستم بيگ جي وات مان گف پئي وھندي ھوندي. ھنن جو سمورو گھمنڊ ڊھي پيو آھي....! “ ھڪڙي ساٿيءَ پنھنجي راءِ ڏني.
” منھنجا مٺا، مغلن کي اڄوڪي ويڙھاند ڇرڪائي ڇڏيو آھي. ان ڪري ھو سڀاڻي وڌيڪ چالاڪيءَ ۽ نئين ترتيب سان حملو ڪندا. ڀانيان ٿو ته فجر جي ٻانگ وقت ھو ڪو نئون حملو ڪندا.....! “ سانوڻ اھڙي نموني ڳالھه ڪئي ڄڻ ھو ايندڙ حملي کي پنھنجي اکين سان ڏسي رھيو ھو.
” پوءِ ڀلا ڪھڙي صلاح آھي؟ “ ھڪڙي ھمراھه اُتساھه مان چيو. ھن جو سمورو منھن رت جي ڇنڊن سان رتائجي ويو ھو.
” يارل، تون ٻنھي گھُمرن ۾ وڙھيو آھين: تون ته ڀلائي ڪري وڃي ڪو ساھه پَٽ. فجر جو چونڪيءَ تي وري تنھنجي جٿي جو وارو به ته آھي.....! “ سانوڻ پاٻوھه مان چيو.
” ۽ ڍولڻ، تون به وڃي چيلھه سڌي ڪر: تون به ٻنھي چڪرين ۾ ھئين.....! “
” ۽ بخشا تون به.....! “
پر سانوڻ جي ڳالھه کي سڀڪو لنوائيندو ويو. ھنن کي خبر ھئي ته سندن سرواڻ راتين جون راتيون ڪونه ستو ھو. ڍولڻ کان رھيو نه ٿيو. چيائين ” سانوڻ ڀائو، اسان کي چيلھه سنئين ڪرڻ جي صلاح ته ڏئين ٿو پر پنھنجو به ڪو خيال اٿئي، ڪين نه؟ “
” مون ڪھڙي ڪوڏر ھنئي آھي؟ مٿان بيھي رڳو پئي ٽوٽي لڱن کي پرڀايم..... “ سانوڻ کلندي چيو.
” جيسين تون به گھڙي پھر آرام نه ڪندين، تيسين اسين به..... “ يارل ڪنھن ضدي ٻار وانگر چئي ڏنو.
سانوڻ ڪا گھڙي ماٺ ٿي ويو. پوءِ ھڪ ڊگھو اونھو ساھه کڻي چيائين: ” ننڊون به پيا ڪنداسون.. پر منھنجي ته مرضي آھي ته مغل فجر جو اسان ڏي اچن، اڄوڪي رات اسين سندن مھمان ٿيون.... منھنجا به سَنڌ ويٺي ويٺي سُڪي ويا آھن! “
” آءٌ به ائين ٿو چوان..... “ ڍولڻ اُڇاترو ٿي چيو.
” آءٌ به چوڻ وارو ھوس ته مغلن تي ھڪڙو وار ٻيو به ٿئي! “ يارل به سُر وٺايو.
پوءِ صلاح بيٺي ته سمھڻيءَ کان پوءِ، مغلن تي ٻن پاسن کان راتاھو ڏجي: سانوڻ مکيه ڇانوڻي جي پاسي، ۽ ڍولڻ جا دستا ان جي ٻئي پاسي جتي رسدگاھه ۽ گھوڙن جون ڪڙھيون ھيون.
” چڱو، ھاڻي وڃي ڪجھه تازا توانا ٿيو. سمھڻيءَ کان پوءِ وري گڏباسون.....! “ سانوڻ اُٿندي چيو.*