29
ساموئيءَ جي ميدان ۾ به مغل ڇانوڻين ۾ بنھه ماٺ ھئي. ايئن ٿي ڀانيو ڄڻ ته ھو دل مَن ھڻي رھيا ھئا ته سنڌين کي صلح جي آڇ ڪجي يا نه. سندن ايترو نقصان ٿيو ھو، جو وڌيڪ ماڻھو مارائڻ به اجايو ھو. ڳالھه رڳو اھا ھئي ته جيڪڏھن لشڪر پوئتي موٽ کاڌي ته سنڌي ٺٽي تائين کين لُڻندا ويندا. ھنن ھڪ ٻه ڀيرو ايلچي موڪلي خبر چار وٺڻ جي ڪوشش ڪئي ھئي ته سنڌي ڪھڙن شرطن تي صلح ڪندا. اُتان فقط ھڪڙو جواب ٿي آيو. ” مغل سنڌ ڇڏي وڃن. رستم بيگ مغل سلطنت پاران آڻ مڃي ۽ شڪست کي تسليم ڪري! “
سانوڻ ھڪ ڀيرو وري سموري ميدان جو چڪر ھڻي آيو. ھن جي ڏاڙھي وڌي ويئي ھئي: ھن کي سونھاري ڏاڍي ٿي ٺھي. ھمراھن کي ساڻس رڳو اھا شڪايت ھئي ته ھن کي ھفتا ٿي ويا آھن پر آرام نٿي ڪيائين، نه ئي ھڪ ھنڌ ٽِڪي ڪي ٻه گرھه ٿي کاڌائين. ھڪڙي ڇيڙي کان ٻئي ڇيڙي تائين ويندو ايندو رھي ٿو.
” يار، ايئن ته تون پاڻ کي اگھو ڪري وجھندين! “ يارل کيس منٿ ڪندي چيو ھو.
” ادل، ھاڻ اگھائيءَ جو وقت ويو: ھاڻ ته سنڌ سَگھي ٿي آھي، سو آءٌ ڪٿي ٿو اگھو ٿيان! “ ھن کِلي ڳالھه ٽاري ٿي ڇڏي.
اڄ به جڏھن سنگت گڏ ٿي، ته پھرين سڀني اھائي ڳالھه کنئي. پر ھو وري به لنوائي ويو. ” اڄ ته سنڌ جي ڳالھه ڪريون. سڀاڻي ڏٺو ويندو! منھنجي صلاح آھي ته ھاڻ مغلن ۾ دم نه رھيو آھي. يڪو نغارو وڄائي، مٿن حملو ڪريون ۽ آخري فيصلو ٿي وڃي! “
سڀني جي اھا راءِ ھئي، ۽ فيصلو اھو بيٺو ته ٽاڪ منجھند جو جڏھن سج نيزي تي اچي، تڏھن نوبت وڄائجي. اڳيان سانوڻ جو جٿو ھوندو، جنھن ۾ ھزار کن ھمراھه ھوندا. کاٻي ساڄي کان ٻيا جٿا ھوندا. پر پُٺ خالي نه ڇڏبي. اتي وارا ھمراھه سامھون تيار رھندا متان..... متان ترخان ڪا حرڪت ڪن.
ھو اڃا اٿڻ تي ھئا ته گھوڙي جي ٽاٻڙ ڪنن تي پين. سندن ئي خابرو ھو.
” جيئي سنڌ! “
” سدا جيئي! “
” جيئندا، ڏي خبر! “
” سانوڻ، ڳالھه سمجھه ۾ نٿي اچي پر مرزا عيسى ترخان ثاني لشڪر سان پيو اچي. اڌو اڌ ترخان آھن، ٻيو اڌ مغلن جو آھي. ترخان سيوھڻ کان لٿا آھن. مغل بکر جا ٿا ڏسجن! “ جيئندي ھٻڪندي چيو.
” انھيءَ ۾ سمجھه ۾ نه اچڻ واري ڪھڙي ڳالھه آھي. ترخانن سمجھيو آھي ته مغل پورا ٿيا پيا آھن. سنڌين ۾ شايد وڙھڻ جو دم ڪونه رھيو ھوندو، سو موقعو اھوئي آھي ته سنڌ تي وري قبضو ڪريون! “
” سو ته برابر، پر..... “ جيئندو وري به منجھي پيو.
” پَـرَ ڇا؟.....“ سانوڻ ٿورو ورچي چيو.
” جھنڊو اڇو ڦڙڪائيندا اچن، حافظ بلال گڏ اٿن! “ جيئندي کي اڃا به پنھنجي ڳالھه تي يقين نٿي آيو.
” ھان! سو وري ڪيئن؟ “ سڀني کان دانھن نڪري ويئي.
” ٻيلي، ڳالھه ته ڏاڍي ڳري ٿي. پر خير، نورل پويون محاذ مضبوط رکجو. اڳئين محاذ مان به پنج ھزار کن ھمراھه پوئين محاذ تي موڪلجو. اصل ڪنھن به قيمت تي، عيسى ترخان جا ماڻھو پنھنجو سَنڌو نه ٽپن: جيڪو ٽپي، سو وري جيئرو نه موٽي! “ سانوڻ سختيءَ سان چيو.
ھو به مُنجھي پيو. حافظ بلال تي شڪ ڪرڻ تي ھن جي دل اصل مڃي ئي نه. پر حقيقت اکين ۾ پئي گھوريو. ھن نئڙي سنڌ جي مٽيءَ مان ٻُڪ ڀري، کيس چُمي، پنھنجي وارن ۾ وھائي ڇڏيو. ” الله سائين، منھنجي مٺيءَ سنڌ کي امانَ ۾ رکجانءِ! “
ٿوري دير به ڪانه گذري ته حافظ بلال به اچي لٿو. سانوڻ ڪا گھڙي سندس اکين ۾ نھاريندو رھيو. سندس اکين مان اعتبار ھليو ويو ھو. ھو اڳتي نه وڌيو ته حافظ بلال جي دل روئي ڏنو.
” سانوڻ، ڀائو، مون ۾ ٿو شڪ آڻين؟ “ حافظ جي روح مان رڙ نڪري ويئي.
” حافظ، معاف ڪجانءِ، پر ھاڻ اسين اُتي پھتا آھيون، جتي ٿوري چُڪ به سنڌ کي وري غلام بڻائي ڇڏيندي! سو ڀلائي ڪري، ٻڌاءِ ته تون مغلن ۽ ترخانن سان ڪيئن؟ سانوڻ ڪوشش ڪئي ته رُکو نه ٿئي. پر رُکائيءَ کي روڪي نه سگھيو.
” آفرين آھي توتي، سانوڻ! آءٌ توکي ميار ڏيان ته شل ڪِنوٿي مران..... تنھنجو شڪ بجا به آھي، ۽ ضروري به آھي.....! پر..... “
پوءِ ھن سڄي سَٿ کي سربستي ڳالھه ڪري ٻڌائي.
” عيسى خان رڳو مرزا رستم بيگ کان سنڌ اسان جي حوالي ڪرائڻ جو پروانو لکائي ڏيندو. لشڪر ھن ان ڪري آندو آھي ته متان مغل شھنشاھه خلاف بغاوت ڪن جئن قنڌار ۾ ٿيو ھو! “
اڌو اڌ ماڻھن اٿي حافظ کي ڀاڪر وڌا، پر الائي ڇو سانوڻ جي ڀاڪر ۾ اھا گرمجوشي ڪانه ھئي.
” تون چئين ٿو ته پوءِ اعتبار ڪرڻو ٿو پوي! “ سانوڻ اڃا به بي دليو ٿي چيو.
صلاح اھا بيٺي ته ڏھاڪو ھمراھه سانوڻ ۽ حافظ بلال سان گڏجي، اڌ پنڌ تي رستم بيگ ۽ مظفر خان وارن سان گڏجاڻي ڪندا. عيسى خان ترخان جي اڳيان رستم بيگ سنڌ جو پروانو لکي ڏيندو. پوءِ مغل لاھور وڃڻ جون تياريون ڪندا ۽ عيسى خان ترخان مغلن سان گڏجي موٽي ويندو. سانوڻ پنھنجا ھمراھه چونڊي، ڍورو ٽپي مٿي آيو ته ھڪڙي پاسي کان رستم بيگ ۽ مظفر خان ٿي آيا ته ٻئي طرفان عيسى خان پنھنجي جھندي سان ڪجھه ماڻھن سان پئي آيو.
سلام دعا کان پوءِ ڳالھيون ھليون. سانوڻ جو چوڻ ھو ته مغل ٺٽي موٽي نه وڃن. رستم بيگ جو چوڻ ھو ته مغلن جا مال ملڪيتون ٺٽي ۾ ھيون، انھن کان سواءِ ھنن جو حويليون به ھيون، سندن حرم ۽ ڪنيزون ھيون، تن کي پويان ڪونه ڇڏيندا. ڳالھه ته برابر جائز ھئي، پر سانوڻ اصل نه مڙيو. نيٺ عيسى خان وچ جو رستو ڪڍيو ته مغلن جا فقط ٻه دستا ٺتي ويندا، ۽ عيسى خان جا لشڪري کين قافلن ٺاھڻ ۾ مدد ڪندا.
” اوھان جا گھڻا لشڪري ويندا ٺٽي؟ “ سانوڻ عيسى خان کان پڇيو.
عيسى خان سانوڻ جي گھور کان اکيون بچائيندي چيو: ” گھڻا نه، فقط جيترا ضروري ھوندا: اجھو ھيترا....! “ ھن ھڪ طرف اشارو ڪيو.
ھن جي اشاري تي ھزار کن گھوڙي سوار، ڀالا ھٿن ۾، برق رفتاريءَ سان ھنن ڏانھن وڌندا آيا. حافظ گھوڙن جي ٽاٻڙ ٽاٻڙ ٻڌي، اٿي بيھي رھيو ته سامھون ھڪڙي ترخان ڀالو سندس پيٽ ۾ ٽنبي ڏنو. مغل ۽ ترخان سنڌين تي ڀالا تاڻي بيھي رھيا.
” سانوڻ، پاڻ سان دولاب ڪيو اٿن..... سنڌ تي قربان ٿي وينداسون پر سنڌ کي مغلن يا ترخانن وٽ وري غلام بڻجڻ نه ڏينداسون! “ وريام رڙ ڪئي.
ھڪڙو ٻيو ڀالو عيسى خان ترخان جي نڙگھٽ ۾ کُپي ويو. سانوڻ ۽ سندس ھمراھه به ھٿيار ڪڍي پنھنجي سامھون بيٺل مغلن ۽ ترخانن سان مقابل ٿيا. مغلن سمجھيو ھو ته ترخان شھسوارن کي ڏسي سنڌي ھيسجي ويندا. پر ھيلوڪا سنڌي ھيسجڻ وارا ڪونه ھئا.
سانوڻ کي ڄڻ ته جِن پئجي ويو. ھن جو ڀالو ايئن ٿي ڪڙڪيو ڄڻ ته منجھس کِنوڻ لھي پئي ھئي. سانوڻ جا ھمراھه به مڃيل جنگجو ھئا. وريام ۽ سندس ھمراھن کي ڏسي، ھنن جي دل ٻيڻي ٿي ويئي. ترخانن جا شھسوار جيسين پھچن، تنھن کان اڳ رستم بيگ ۽ عيسى خان سان آيل سمورا مغل ۽ ترخان ڪري پيا ھئا. وريام سانوڻ جي ساٿين کي ٻيلھه چڙھڻ جو اشارو ڪري، گھوڙن کي موڙو ڏنو. ھرڪو سنڌي وريام جي ڪنھن نه ڪنھن ساٿيءَ جي گھوڙي تي ٻيلھه چڙھي پيو، ۽ پوءِ ترخان سوارن جي نظرن جي اڳيان ھو ڍورو لھي پيا.
ھو اڃا پنھنجي پاسي لٿا ته جنگ جي نوبت وڳي.
” سانوڻ، آءُ ته يڪو فيصلو ڪري وجھون. تون مغلن وارو پاسو سنڀال، اسين پوئين پاسي ترخانن کي ٿا پُڄون. ھونئن ئي لابارن جا ڏينھن ويجھا آھن! “
” بسم الله، دلبر بسم الله: جيئي سنڌ، جيئرا رھياسون ته آزاد سنڌ ۾ ساھه کڻنداسون، نه ته پرتاسون سنڌ کي! “ سانوڻ حجت ڪري چيو.
۽ پوءِ رڻ ۾ راڙو ٿيو. سنڌي ھڪ پاسي مغلن سان وڙھيا ته ٻئي پاسي ترخانن سان. سانوڻ، وريام، نورل، جکرو، جيوڻ، يارل، سنگھار، تماچي ۽ سوين ھزارين سوڍا ايئن وڙھيا ڄڻ ته اڄ نه وڙھيا ته پوءِ کِلڻھاب ٿي پوندا. مغل ۽ ترخان ايئن ٿي ڪريا ڄڻ ته منجھن لابارو پئجي ويو ھو....
۽ پوءِ سج لھڻ تي سڄو آسمان خون جو رنگ وٺي بيھي رھيو: ان شفق ۾ سنڌ جو ست رنگو انڊلٺي جھنڊو ايئن ٿي جھوليو ڄڻ ته سنڌين آسمان تي جھنڊو کوڙي ڇڏيو آھي. *
*