15
ھو روز درٻار رڳو ان ڪري ويندو ھو ته من پائندہ بيگ يا مظفر بيگ کان ڪا خوشخبري ٻڌي. پر اُتي ته روز ڪاريءَ وارا ڪک بيان ٿيندا ھئا. ” يا الله، ھنن کي زمين ڳھي ويئي يا آسمان ۾ غائب ٿي ويا منھنجا شھزادا؟ “ ھن مرزا شاھه رخ جي ڳالھه اڃا تائين ان ڪري ڪانه ڪئي ھئي جو ھڪڙو ته رستم بيگ اصل ڳالھه جي خبر پوندي ئي جيئري سندس کل لھرائڻ ۾ ويرم نه ڪندو، ۽ ٻيو ته شاھه رخ سندس پٽن کي ڪُھندي ذرو به قياس نه ڪندو. ھو اھڙين ٻن باھين جي وچ ۾ ڀسم ٿي رھيو ھو، جنھن مان جند آزاد ڪرائڻ ھن جي وس کان ٻاھر ھو. رکي رکي ھن کي اھو خيال ايندو ھو ته الله سائين کيس سندس گناھن جي ھيءَ سزا ڏيئي رھيو ھو. ھن کي اھي سمورا قتل، ڌاڙا ۽ ڪِيس ياد آيا، جيڪي ھن سنڌين سان ڪيا ھئا، ۽ خاص طرح ھن کي نوريءَ جي گھر وارو ڌاڙو ياد آيو جنھن ۾ نوريءَ جي ماءُ قتل ٿي ھئي، ۽ نوري ھن جي ھٿ چڙھي ھئي. ڪيڏيون نه دل ڏاريندڙ رڙيون ڪيون ھئائون. ان وقت ھن کي اھو قياس ڪونه پيو ته سنڌي به آخر انسان آھن، جن ڪڏھن ڪنھن کي ڏکويو ڪونه ھو. ھو ويچارا ته جيت جناور کي مارڻ کان پيا ڪيٻائيندا ھئا. وھٽن کي ” امان “، ” ابو “ ڪري سڏيندا ھئا. ڪنھن جيت تي، اوچتو ۽ اڄاتو، پير اچي وين ته پيا توباھون ڪندا، جانا ڀريندا ۽ پاڻ کي گنھگار سمجھندا. اھڙا نھٺا ۽ نئڙت وارا جو ظلم ٻيا ڪندا ھئا ته شرمندا پاڻ پيا ٿيندا. شروع شروع ۾ ارغونن ۽ ترخانن سنڌين تي جيڪي ظلم ڪيا، ته ان تي ڪي ايڪڙ ٻيڪڙ ارغون ۽ ترخان شرمسار ٿيندا ھئا. ان جي برعڪس جڏھن مغلن، ارغونن ۽ ترخانن سان ڏاڍايون ڪيون، ۽ ھو ٺٽو ڇڏي لڏڻ لڳا تڏھن سوين سنڌين ھنن کي پناھون ڏنيون، سندن سامون جھليون، کين پنھنجن ڳوٺن ۾ آڻي وھاريائون. ڪن ته کين وھٽ ڏنا، ته جيڪڏھن سيوھڻ، بکر يا ٻئي پاسي وڃڻ گھرن ته پنھنجي عيال سان حفاظت سان نڪري وڃن. ڪن سنڌين کين مھينن جا مھينا ويھي کارايو. سندن لاڏ ڪيو جو ھو سندن مھمان ھئا. جيڪي ڳالھيون سنڌين لاءِ ھونئن قبول ڪرڻ محال ھو، اھي به ھنن برداشت ڪيون. ڪنيزن ۽ غلامن سان سندن ورتاءُ سندن کي ھرگز نٿي آئڙيو، ھنن ته انھن ڪنيزن ۽ غلامن کي به اھڙي ئي ماني کارائي جيڪا پاڻ کائيندا ھئا. کين سڏي پاڻ سان وھاري کارائيندا ھئا متان ھو اھو سمجھن ته سنڌي به کين غلام يا ڪنيزون ٿا سمجھن.
۽ انھن ئي ترخانن، جڏھن مغلن سان ٺاھه ڪيو ۽ حڪومت جي ڪاروبار ۾ ساڻن ڀائيوار ٿيا يا وري پنھنجيءَ وارا ٿيا ته سنڏين جو مڏيون ضبط ڪرايائون، سنڌين جي ملڪيتن تي قبضا ڪيائون، سنڌين کي بيگناھه ڪوڙن الزامن ۾ گرفتار ڪرائي ڀُنگ ۽ آنڪيون ڀرائيندا ھئا. جن محلن ۾ سنڌي ٿورا ھئا، انھن جي گھرن ۾ گھڙي، ھنن جي ننگن ۾ اکيون وڌائون ۽ جڏھن سنڌي پنھنجن ننگن خاطر مرڻ مارڻ لاءِ تيار ٿيا ته مغل لشڪرين کي اھي دانھون ڏنائون ته سنڌين اسان سان ڏاڍائي ڪئي آھي. سوين سنڌين تي چغليون ھڻي کين بغاوت جي ڏوھه ۾ ٽياس تي ٽنگائي ڇڏيائون. ائين سنڌين جي زندگيءَ کي عذاب بڻائڻ ۾ ھنن ڪا ڪسر ڪانه ڇڏي، ۽ جڏھن قيصر بيگ جھڙن ڌاڙا ھڻڻ ۽ راتاھا ڏيڻ شروع ڪيا ته سندن نشانو فقط سنڌين جا محلا ھئا يا ننڍا واھڻ ۽ وسيون، ھنن ۾ نه قياس ھو، نه ڪا ٿي ڪھل پين ......
۽ اڄ جڏھن ھن سان پاڻ ظلم ٿيو ھو ته قيصر بيگ کي اھي سمورا ظلم ۽ اتياچار اچي ياد پيا ھئا. ھن کي سندس زال به اھو ٻڌايو ھو ته جڏھن سندس گھر تي ڌاڙو لڳو، ۽ مغل سپاھين جي ويس ۾ ترخان ڪاٽڪو سندن الھه تلھه لٽي ويا، تڏھن ھڪڙي سنڌيءَ جيڪو سنڌي ڪنيز جي ڳولا ۾ آيو ھو، تنھن کيس آٿت ڏنو ھو، دلداري ڏني ھئي ته زندگي ۽ موت الله جي وس ۾ آھي، مرزا شاھه رخ جي وس ۾ ڪونھي، ۽ جي حياتي رھي ته ھو کيس سندس معصوم ٻچڙا ڳولي ڏياريندو! قيصر بيگ ڌاڙي کانپوءِ جڏھن خبر چار لڌي تڏھن خبر پيس ته اھو سنڌي سانوڻ ھو، جنھن کان سردار خان جي نالي، ارغون ۽ ترخان ته ڇا، خود مغل به ائين ٽھندا ھئا، ڄڻ ته ڪو خوفائتو خواب ڏٺو ھئائون. قيصر بيگ کي پڪ ھئي ته سنڌي پنھنجو وچن ضرور پاڙيندو. پر وري به پڪ ڪرڻ لاءِ ھن پنھنجي ھٿيڪي ۽ خاص ماڻھوءَ کي پيغام ڏئي سانوڻ ڏي موڪليو ھو ته جيڪڏھن سانوڻ ھن جا پٽ موٽارائي ڏئي ته ھو ھن جو اھو احسان زندگيءَ ڀر ڪونه وساريندو ۽ ان جي عيوض ھو جيڪو به گھرندو، سو ھو اکين سان پھچائيندو. پر ان کي به ايترا ڏينھن ٿي ويا ھئا .....
اوچتو حويليءَ جي ڏيڍيءَ ۾ تيز تيز قدمن ۽ اٻھرن جملن جو آواز ڪن تي پيس. الائي، وري ڪھڙي نئين آفت آئي آھي، قيصر بيگ سوچيو. پر سندس خاص خدمت گار خواجه سرا محمود خان تڪڙو اندر ھليو آيو.
” آقا، مبارڪون ھجنوَ. اوھان جا شھزادا- ۽ سنڌي ڪنيز خير سان واپس اچي ويا آھن. ھڪڙو سنڌي ساڻن گڏ آھي ....! “
جيسين قيصر بيگ حيرت ۽ خوشيءَ جو اظھار ڪري، تنھن کان اڳ ھن جي زال چرين وانگر، مردانخانو ٽپي، ڏيڍيءَ ڏانھن ڀڳي، ۽ قيصر بيگ جو به لحاظ ڪونه ڪيائين. پنھنجي ٻنھي پٽن کي، ھڪ ئي وقت ۾، ڀاڪر ۾ ڀيڙي، چرين وانگر کين ائين چمڻ لڳي، جو مرڳو نينگرن جو ساھه منجھڻ لڳو، ۽ ھو روئڻھارڪا ٿي ويا. نينگرن جڏھن قيصر بيگ کي ايندو ڏٺو ته پنھنجي ماءُ جي ڀاڪر مان نڪرڻ لاءِ جتن ڪرڻ لڳا.
ننڍو نينگر ته پيءُ جي ٽنگن ۾ چنبڙي پيو. قيصر بيگ کيس ٻانھن ۾ جھلي، سندس نرڙ تي چمي ڏني. البت وڏو نينگر ڄڻ ته بت بڻجي ويو، ڄڻ ھن کي پنھنجي محبت جي اظھار ڪرڻ جي منع ٿيل ھئي.
” سلام، ابا حضور! اسان اوھان جي حڪم مطابق ھڪڙي به نماز قضا ڪانه ڪئي! “
قيصر بيگ جي چپن تي مرڪ اچي ويئي، ۽ ھن وڌي کڻي وڏي پٽ کي ڀاڪر پاتو. ڪوشش ڪرڻ جي باوجود، ھن جي ڀاڪر ۾ به، وڏي نينگر جون ٽنگون پئي ڏڪيون، ۽ ھو وڏا وڏا ساھه کڻي رھيو ھو، ڄڻ ته پنھنجي ڊپ تي ضابطو رکڻ جي ڪوشش ڪري رھيو ھو.
” ۽ ابا حضور، ھن سنڌيءَ اسان کي دشمنن جي قيد مان آزاد ڪرايو آھي! “
قيصر بيگ کان ڄڻ ڇرڪ نڪري ويو، ۽ ھو ڄڻ آسمانن کان زمين تي موٽي آيو. زمين، جتي حقيقت جو اُگرو مھانڊو ھن جي سامھون ھو، جتي پيءُ جي شفقت ۽ محبت کان به اڳتي ڪجھه ھو.
ھن ڪڏھن سانوڻ کي ڪونه ڏٺو ھو. انڪري ھن سمجھيو ته ھيءُ ئي سانوڻ ھوندو. ھن احسانمنديءَ جي نظرن سان وريام کي ڏٺو ۽ اڳتي وڌي، ھن کڻي کيس ڳراٽيءَ لاتو.
” سنڌي، اسين تنھنجو ھي ٿورو ڪڏھن به لاھي نه سگھنداسون! “
وريام، ھر ٻئي سنڌيءَ وانگر، ٿورن مڃڻ تي ڄڻ ککو وکو ٿي ويو، ۽ ڦڪي کل کلندي چيائين: ” حياتي ته الله جي وس آھي، مرزا شاھه رخ جي وس ۾ ته ڪانھي. اسان وٽ سنڌيءَ ۾ چوندا آھن ته ويريءَ کان واھرو وڌيڪ ويجھو ھوندو آھي. سو اوھان جي ڇوڪرن جي حياتي، مون نه پر ھِن بچائي آھي! “
وريام نوريءَ ڏانھن اشارو ڪندي چيو. قيصر بيگ جو ڌيان ھيستائين سنڌي ڪنيز، نوريءَ ڏانھن ويوئي ڪونه ھو. ھن جڏھن نوريءَ ڏانھن ڏٺو، تڏھن ڄڻ ھن جو ماضي موٽي آيو. نوري، قيصر بيگ جي زال ۽ سندس ٻانھين جي وچ ۾ گھيريل ھئي. ھڪڙي ڪنيز ته کيس ڀاڪر ۾ جھليو بيٺي ھئي، پر سندس منھن جو ھڪڙو پاسو پاڇولي جيان قيصر بيگ جي نظرن ۾ کپي ويو. ” ھي حسن ته ھن دنيا جو حسن ئي ڪونھي! “ قيصر بيگ سوچيو.
” ھا، ابا حضور، سنڌي ڪنيز، اسان جي جان بچائي، اوھان جي انعام جي مستحق ٿي آھي! “ قيصر بيگ جي وڏي نينگر اھڙي انداز سان اھي لفظ چيا ڄڻ ته ھو ڪنھن درٻاري امير وانگر ٺٽي جي عامل اڳيان ڳالھائي رھيو ھو.
” بيشڪ بيشڪ! يقيناً اسين ھن کي انعامن اڪرامن سان نوازينداسون. ھي نوجوان به اسان جي انعام اڪرام جو مستحق آھي! “ قيصر بيگ ۾ ترخان امير موٽي آيو.
وريام کي ھن گفتگوءَ منجھائي وڌو. ھن جي تصور ۾ به اھو نه ٿي آيو ته ڪو پٽ ۽ پيءُ، ايڏي وڇوڙي کانپوءِ، ائين بناوٽي انداز ۾ ھڪ ٻئي سان ڳالھائي ٿي سگھيا. ھن رڳو ان مونجھاري کان بچڻ لاءِ چيو: ” ڇڏيو انعامن اڪرامن جون ڳالھيون. ھاڻي اسين اجازت گھرنداسون .....! “
نه چاھيندي به ھن جي نظر نوريءَ ڏانھن کڄي ويئي. نوري، جيڪا قيصر بيگ جي زال ۽ سندس ڪنيزن جي وچ ۾، ڄڻ ته چوڏھينءَ جي چنڊ وانگر پئي ٻھڪي. اھي سموريون زائفائون سندس اڳيان سچ پچ ته ٻانھيون ٿي لڳيون.
” ائين وري ڪيئن ٿيندو؟ اوھان اسان تي ايڏو احسان ڪيو آھي، سو گھٽ ۾ گھٽ اسان سان ٻه گرھه ته گڏ کائڻا پوندا، اوھان کي ...... محمود خان، مردانخاني ۾ طعام جو انتظام ھڪدم ٿيڻ گھرجي .....! “ قيصر بيگ جي اندر جو ترخان امير ھاڻ پنھنجي اصلوڪي صورت ۾ ڳالھائڻ لڳو.
” نه نه، حجاب ڪونھي، اوھان جي وڏي مھرباني .... “ ۽ پوءِ ھن نوريءَ ڏانھن منھن ڪري چيو: ” ھاڻي ھلو ته ھلون اڳيان به وڏو پنڌ آھي! “
جيسين نوري ڪو جواب ڏئي، تنھن کان اڳ محمود خان وڏي سڏ چيو: ” آقا، مردانخاني ۾ سمورو انتظام حاضر آھي! “
وريام وري منجھي پيو. ھن جي دل ھت ھڪ گھڙي به گذارڻ نٿي گھريو. ڪا ڳالھه ھئي، جنھن ھن کي منجھائي وڌو ھو، ڪا ڳالھه ھئي، جنھن ھن جي دل جي ڪنھن ڪنڊ ۾ گمان ۽ شڪ جي صورت ۾ چھنڊڙي پئي ھنئين. ھن کي ھي سڄو مانڊاڻ ائين لڳو، جنھن ۾ سچ لاءِ ڪا گنجائش ئي ڪانه ھئي، جنھن ۾ ڪنھن سنڌيءَ جي جاءِ نه ھئي. ھن بيوسيءَ مان ھڪ ڀيرو وري نوريءَ ڏانھن نھاريو. عين ان وقت نوريءَ جي نظر به ھن جي اکين سان مھاڏو اٽڪائي بيھي رھي. ٻنھي جون اکيون، ھڪ ٻئي کي سمجھندي سمجھائيندي به ، ڪو فيصلو ڪري نه سگھيون. نوري، ھڪ نئين ڊپ کي سانڍيندي، ٻين ڪنيزن سان گڏ زنانخاني ڏانھن ھلي ويئي، ۽ وريام ھن کي ويندو ڏسندي، قيصر بيگ سان گڏجي مردانخاني ڏانھن ھليو آيو.
ڪنھن ھڪڙي ترخان يا مغل امير جو مھمان خانو، مَردانخانو يا خوابگاھه ڏسڻ سان ڄڻ ته سمورن ترخان ۽ مغل اميرن جا مھمان خانا، مردانخانا يا خوابگاھون ڏسڻ جي برابر آھي. تڏھن به وريام، ھن مھمانخاني ۾ جيڪي ڏٺو، تنھن ھن کي وري اھي ڳالھيون ياد ڏياري ڇڏيون ته ھي سڀڪجھه سنڌ جي رت پونءِ مان ٺھيو آھي. ترخانن سنڌين کي جيترو لٽيو ڦريو، سو ھنن جي عشرتخانن ۾ قالين ريشم ۽ ڪيمخواب، ۽ بلوري صراحين ۽ جامن مان جھلڪي رھيو ھو. ھن جي دل چاھيو ته ڇا به ٿي پوي، ھن کي عشرتخاني مان ھڪدم ٻاھر نڪري سنڌ جي آزاد ھوا ۾ ساھه کڻڻ گھرجي، نه ته گھُٽ ۽ ٻوسٽ کان ھو مڄاڻ ڪو اھڙو قدم کڻي ويھي، جيڪو سنڌين جي شان وٽان نه ھجي!
جڏھن محمود خان ھن کي انگوريءَ جو ٽيون جام ٺاھي ڏنو، تڏھن وريام ھن جي اکين ۾ جيڪي ڏٺو، تنھن ھن کي ڊيڄاري ڇڏيو. انھن اکين ۾ ھن لاءِ اھڙي دشمني ھئي، جيڪا فقط ھڪڙو غلام پنھنجي آقا جي اشاري ۽ چوڻ تي ٻين سان ڪندو آھي، ۽ جنھن دشمنيءَ ۾ سچائيءَ ھوندي به سچائي نه ھوندي آھي ..... ۽ پوءِ ھن ڄڻ خواب ۾ اھي لفظ ٻڌا، جيڪي جيتوڻيڪ قيصر بيگ جي چپن مان پئي نڪتا پر وريام سمجھيو ته محمود خان ڳالھائي رھيو ھو.
” سنڌي ڪنيز جي سودي ڪرڻ سان اسين وري توشي خاني جي عملداري حاصل ڪرڻ ۾ ضرور ڪامياب ٿينداسون. رستم بيگ جڏھن سنڌي ڪنيز کي ڏسندو، تڏھن ھن کي پائندہ بيگ يا مظفر خان جي نسبت اسان کي ترجيح ڏيڻي پوندي..... ۽ جڏھن اسين تاشي خان تي اھو راز فاش ڪنداسون ته سردار خان در اصل ھڪڙو سنڌي باغي ۽ ڌاڙيل آھي، تڏھن ھو شاھي درٻار ۾ اسان جي لاءِ ضرور ٻه اکر چڱا لکي موڪليندو. - ۽ ھڪڙو ٻيو فائدو به ٿيندو ته شاھي قيدين کي جھلڻ جو جيڪو الزام ترخانن تي آھي، سو به لھي ويندو، جڏھن اسين اھو ثابت ڪري ڏيکارينداسون ته اسان شھزادا ۽ سنڌي ڪنيز، اسان اُن سنڌي باغي سردار خان عرف سانوڻ جي قبضي مان ڇڏايا آھن. ھن وقت ترخانن کي مغلن جي قھر کان بچائڻ لاءِ اھو لازمي آھي ته رستم بيگ تي اھو واضح ڪري ڇڏجي ته اصل ڏوھاري سنڌي آھن، جن شاھي قيدين کي، ۽ اسان جي شھزادن ۽ سنڌي ڪنيز کي ان ڪري پاڻ وٽ رکيو ته جيئن مغل ۽ ترخان ھڪ ٻئي سان وڙھي پون، ۽ سنڌي ان جو فائدو وٺي، مغلن خلاف شورش ڪري، مغلن کي لوڌي ڪڍن. “
اھي لفظ، ٽانڊاڻن جيان وريام جي دماغ جي انھن ڪُنڊن ۾ ٻارڻ ٻاريندا ويا، جيڪي آھستي آھستي ھن جي پنھنجي وجود جي نفرتن ھيستائين کوليون ھيون، پر جيڪي ھاڻ ڪنھن انداھي ڪمري جيان، ان ٻارڻ جي دونھين کان وڌيڪ دونھاٽجي، اونھي غار ۾ تبديل ٿي رھيون ھيون.
” آقا، اوھان جي حڪم جي تعميل ۾ ذري جي به ڪوتاھي نه ٿي آھي. سنڌي ھاڻ اھڙي ننڊ ۾ غلطان آھي جو چار پھر ته ھن جي اک کلڻ محال آھي، ۽ تاشي خان اوھان جي حڪم موجب، ھن سنڌي ۽ سنڌي ڪنيز کي حضور مرزا رستم بيگ جي خدمت ۾ پيش ڪرڻ لاءِ پنھنجي لشڪرين جو دستو ڏياري موڪيلو آھي، جيڪو اوھان جي اجازت جو منتظر آھي! “ محمود خان ڪورنش ڪندي چيو.
” شاباس، محمود خان! اسان کي تومان اھائي اميد ھئي! “
قيصر خان جي چپن تي جيڪا مُرڪ ھئي، ان ۾ ڪا خوشي ڪانه ھئي.*