2
پر ھن کي اھو منظر به ياد آيو، جڏھن ھن جو پيءُ سوڍي جو آخري ديدار ڪرڻ لاءِ کٽ ڏانھن وڌيو ھو. ھن جي اکين ۾ لڙڪ نه ھئا، ھن ڪوبه سڏڪو نه ٿي ڀريو: سانوڻ جو ھٿ جھلي، سوڍي جي اکين تان گھمائي، کيس مخطب ٿي چيائين، ” سانوڻ، شل توکي به ھھڙو سورھيه موت نصيب ٿئي! “
۽ پوءِ ھن جو پيءُ جيسين جيئرو ھو، تيسين کيس سوڍي جون ڳالھيون ٻڌائيندو ھو، سنڌ جون ڳالھيون ٻڌائيندو ھو، ٺٽي جو ڳالھيون ٻڌائيندو ھو، ۽ دادن جون ڳالھيون ٻڌائيندو ھو، جنھن کي ھيبت خان پاڻ سان گرفتار ڪري آگري وٺي ويو ھو؛ سنگھار جون ڳالھيون ٻڌائيندو ھو جنھن جي خبر نه پيئي ھئي ته ڪٿي ھو!
۽ اڄ ھو وري ٺٽي اُسھيو ھو ته ھن کي اھي سموريون ڳالھيون ياد اچي رھيون ھيون. اُن ڳالھه کي ٽيھه ورھيه ٿي ويا ھئا. ھاڻ ته سانوڻ جي عمر به اچي موٽ کاڌي ھئي. ٺٽي جي عمر به موٽ کاڌي ھئي: ارغونن، ترخانن جي حڪومت بدران ھاڻ دھليءَ کان مغلن جي حڪومت ھلندي ھئي. پر سنڌ وارن لاءِ- ٺٽي، سيوھڻ، چانڊڪا، سکر ۽ اروڙ وارن لاءِ ڪو فرق ڪونه پيو ھو. جي ڪو فرق پيو ھو ته اھو ته رفته رفته ماڻھن ۾ ھڪ ڳھر، ڪا ننڊ ڇائنجندي ٿي ويئي ڄڻ ھنن ڪجھه به ياد ڪرڻ نه ٿي گھريو! ايئن به نه ھو ته ڪا سنڌ ۾ ماٺ ٿي وئي ھئي. اڄ به راتاھا ايندا ھا، ننڍيون وڏيون بغاوتون ٿينديون ھيون، پر انھن ۾ اھا ڳالھه نه ھئي جيڪا اڳي ٻڌبي ھئي. ماڻھن ۾ ھڪ عجيب اڻ ڄاڻائي، ڪسمپرسي ۽ بيوسي اچي وئي ھئي. سڀڪو پنھنجي کَل بچائڻ جي فڪر ۾ ھو. اُن کل بچائڻ ۾ ڪيترا سنڌي مغلن وٽ پاڻ وڻائڻ لڳا ھئا. انھيءَ پاڻ وڻائڻ ۾ ڪوبه نقصان نه ھو، فائدو ئي فائدو ھو: ھونئن جيڪا ڳالھه چغلخوري سمجھبي ھئي، سا عادت بڻجندي ٿي ويئي. مغلن جي نوڪري ڪرڻ ۾ ھاڻ ڪو عيب ڪونه سمجھيو ويندو ھو. مغلن جي مخبري ڪرڻ تي ڪن کي واپار وڙي ۾ فائدو ٿيڻ لڳو ھو ته ڪن کي جائدادون ۽ جاگيرون ملڻ لڳيون ھيون. ھڪڙن جي جائدادن ۽ جاگيرن کي ڏسي، ٻيا انھن جي ٽَنگ ڇڪڻ ۾ مصروف ھئا. اڳي مغلن کي سڱ ڏيڻ گناھه کان گھٽ نه ھو، ۽ ھاڻ ڌام ڌوم سان سڱ ڏنا ويندا ھئا. مدرسن ۾ ڪيترا عالم سنڌيءَ بدران فارسيءَ ۾ شاعري ڪرڻ لڳا ھئا، ۽ اھڙيون محفلون مچڻ لڳيون ھيون، جتي فارسي شاعريءَ جو داد حاصل ڪرڻ لاءِ پئسا ڏنا ويندا ھئا. امير جي درٻار تائين رسائي حاصل ڪرڻ ڄڻ ته ھڪ ڪاروبار ٿي پيو ھو، ۽ چڱا، ڏسڻا وائسڻا ماڻھو ڪنھن مغل جي دوستيءَ جو دم ڀرڻ لاءِ دعوتون جھليندا ھئا. پنھنجي اولاد کي فارسيءَ جي تعليم ڏيارڻ لاءِ دھلي ۽ آگري موڪليندا ھئا ته جيئن مغلن جي درٻارين ۾ ڪا نوڪري ملي وڃي. ٽيھن سالن ۾ سنڌي ماڻھن جو نقشو ئي بدلجي رھيو ھو: ھاڻ آزادي ۽ غلاميءَ جي ڳالھه ڪنھن به ڪرڻ نه ٿي گھري. ھاڻ جيڪڏھن ڪنھن ارڏي اڙٻنگ ماڻھوءَ سنڌ جي ڳالھه ٿي ڪئي ته ھن کي اھو چئي چپ ٿي ڪرائي ويئي ته سنڌ ھاڻ اسلامي سلطنت جو ھڪ صوبو ھئي، ان جي آزاديءَ جي ڳالھه ڪرڻ اسلام جي خلاف آھي. سنڌ ته باب الاسلام ھئي، ۽ ھاڻ مٿس سچن پچن مومنن جي حڪومت ھئي. انھن جي مخالفن تي اسلامي تعزيرون لڳنديون ۽ کين اھا سزا ملندي جيڪا سزا مرتد جي ھئي. ايئن ماڻھو ڦاھيون چڙھندا رھيا؛ اھي وعظ به ٻڌندا رھيا، ۽ ڪنڌ ھيٺ ڪري، ڪلما پڙھندا، ڇڙوڇڙ ٿيندا رھيا!
اندر سنڌ ۾ مغلن جا ڪٽڪ، مغل ۽ اسلامي سلطنت جي نالي تي، ھر شيءِ ڦٻائڻ جو ڪاروبار ڪري رھيا ھئا. ڪنھن وٽ ڪو ڀلو وھٽ ڏٺائون ته شھنشاھه جي اصطبل جي نالي ۾ اھو وھٽ به ضبط ته قيمت کان به آڱوٺو. ھر دڪاندار کي عامل امير ۽ شھنشاھه جي نالي تي ٽٿ، چوٿ ۽ ڏھائي ڏيڻي ٿي پئي. ساڳي ڳالھه زمينن سان ھئي: فصل پچي راس ٿيندو ھو ته عامل جا عملدار اچي سھڙندا ھئا. اڌ بٽئي شھنشاھه جي نالي تي، چوٿين پتي امير جي، ۽ ڏھون حصو عامل جي نالي ڍوئي ويندا ھئا. ماڻھن اَن اُپائڻ کان بان ڀري ڇڏي ھئي. مالوند ماڻھن مال رکڻ ڇڏي ڏنو ھو. ايترو اُپائيندا ھئا جو پنھنجن ٻچن جو قوت ٿئي ۽ باقي وڪڻي، ڪو وکر وٺي سگھن. ٽيھن سالن ۾ ڀليون زمينون ڀينگ ٿي ويون ھيون. البت جاگيرن تي ڀلا فصل ٿيندا ھئا، مال به مَيا ھوندا ھئا. ھَرَ ھاريءَ کي کائڻ جيترو اَن ملندو ھو. مال سنڀاليندڙ کي سال جو قوت ملندو ھو. ھزارين زمينن جي مالڪن، مغل حاڪمن کي پنھنجون زمينون ڀڳڙن مُٺ تي وڪڻي ڇڏيون ھيون، ۽ پاڻ ھَرَ ھاري ٿي ويھي رھيا. ٽيھن سالن اندر ھر ٽئين سال اھڙو ڏڪر ٿي پيو جو الله پيو پناھه ڏي. ھزارين ڪٽنب ڪڇ، ڪاٺياواڙ، جيسلمير، ملتان ويندي دکن تائين لڏي ويا. ” جنھن وطن ۾ سک نه ھجي، سو وطن ئي گھوريو “. اھا ھڪ عام چوڻي ٿي ويئي. ان جي برعڪس مغلن جا ڪٽڪ اچي لھندا ھئا. شھنشاھه جي درٻار ۾ سفارشون ۽ رشوتون ھلنديون ھيون ته سنڌ ۾ ڪا ننڍي وڏي نوڪري ملي. پنجن سالن اندر رشوت کان ھزارين دفعا وڌيڪ مال متاع گڏ ڪري دھلي، آگري، لاھور موٽندا ھئا. ڪي ته زمينون خريد ڪري زميندار بڻجي ويھي رھندا ھئا. سنڌ جو ھاري سڀ کان سستو پوندو ھو. سنڌ جو پورھيت به سڀ کان سستو: مار موچڙو ڪر ته ڪم ۾ جامڙد- اھا ڳالھه دھليءَ تائين مشھور ھئي ته سنڌي فقط موچڙي سان سڌا آھن!
سنڌ جي صورت ئي بدلجي ويئي: سنڌ جا سھڻا ملوڪ شھر ۽ ڳوٺڙا ويران ٿيندا ويا. ڀلا شھرن ۽ ڳوٺڙن سان ڪنھن کي محبت ھجي ته سندن اونو به ڪنھن کي ھجي. ميڙا ملاکڙا بند ٿيندا ويا. ڳائڻ وڄائڻ فقط درٻاري ميراثين تائين محدود ٿي ويو. ناٽڪ ۽ ڀڳتون فتوائن جو شڪار ٿينديون ويون. ماڻھن مان مِٺ محبت موڪلائيندي ويئي.
سانوڻ اھو سڀ ڪجھه سوچيندي ٺٽي پھتو ھو. ٺٽي ۾ ھونئن ته ھو چاچي علوءَ جي مسافرخاني ۾ اچي ترسندو ھو. چاچو علو جيسين جيئرو ھو، تيسين وٽس وڃبو ھو ته رڳو سوڍي جا ڳڻ ڳائيندو ھو، سنڌ جي ڪا ڳالھه ڳجھارتن جي انداز ۾ کڻندو ھو، ۽ پوءِ روئڻ ۾ اچي پوندو ھو؛ مرحيات مري ويو، پر ڪنھن ارغون، ترخان يا مغل کي مسافرخاني ۾ ترسڻ نه ڏيندو ھو- پر سندس مرڻ کانپوءِ سندس نينگر بلاول مسافرخاني کي رڳو روزگار جو وسيلو ڪري ڪم آڻيندو ھو. سانوڻ لاءِ پوءِ به سڀني کي ڪا اُنسيت ھئي. ھرڪو کيس ڏسي ڄڻ اکين ئي اکين ۾ چوندو ھو ته سوڍي ۽ سنگھار وارن جو ڇوڪرو آھي! اڄ اھو ڇوڪرو پاڻ اچي اڌروٽ ٿيو ھو، پر مسافرخاني ۾ کيس اھائي عزت ملندي ھئي. البت مسافرخاني ۾ مغلن جو به ميڙو متل ھوندو ھو جيڪي ڪٿان ڪٿان ڪھي اچي رات جا چار پھر ڪاٽيندا ھئا. علوءَ جي مسافرخاني جي اڇي ماٽي به مشھور ھوندي ھئي. جيڪو ھڪڙو ڀيرو اھو مڌ پي ويو، سو وري ڀيرو نه ڀڃندو!
پر سانوڻ اتي نه ترسيو. رڳو بلاول کي پنھنجي گھوڙيءَ جي پارت ڪري ويو. بلاول ڪميت کي وٺي جڏھن ڪُڙھه ۾ داخل ٿيو، تڏھن ڪميت پنھنجي مالڪ بنان اھڙي بي چين ٿي ويئي جو جھل ئي نه پئي ڏي. سانوڻ جيسين خود اچي کيس ٿپڪي ڏيئي توبرو نه ڏئي ويو، تيسين سنج لاھڻ نه ڏنائين. سانوڻ درياھه جو ڪپ ڏيندو، ترخانن جي محلي ۾ داخل ٿيو. ان محلي ۾ ھڪڙو به سنڌي گھر نه ھو. يا ترخانن ۽ ارغونن جا سپاھي رھندا ھئاجن جا ننڍا ننڍا ڪشادا گھر ھڪ ٻئي سان ڀِتو ڀت ڳنڍيل ھئا، يا انھن کان اڳتي مغل عاملن جون چؤحويليون ھيون. اھي چؤحويليون دراصل چئن حويلين کي ڳنڍي ٺاھيون ويون ھيون: ھڪڙي مردان خانو، ٻي زنانخانو، ٽين مھمان خانو ۽ چوٿين چوبخانو جتي محافظ، چوبدار ۽ حوالدار رھندا ھئا. اھي حويليون اصل ۾ ارغون ۽ ترخان سردارن جون ھيون ۽ جڏھن سنڌ اڪبري سلطنت ۾ گڏجي ويئي، تڏھن ارغون ۽ ترخان رفته رفته جاگيرون ھٿ ڪري سنڌ جي مختلف ضلعن ۾ آباد ٿيندا ويا. فقط غريب سپاھي رھجي ويا سي مغل لشڪر ۾ شامل ٿي ويا. اھي اڪثر رات جو چوريون ڪندا ھئا، يا چنڊو خانا ھلائيندا ھئا. مغل عاملن ۽ سردارن لاءِ ڪنيزون ۽ غلامن کي ڦاسائي آڻيندا ھئا. ڪالھه جا حاڪم اڄ جا ڀڙوا ۽ داداگير بڻجي ويا ھئا!
سانوڻ ھيڏانھن ھوڏانھن نھاريندو، ھڪڙي گھر اڳيان اچي بيھي رھيو. ڪڙو کڙڪائڻ بدران، ھن ھلڪي سيٽي وڄائي، ڄڻ ته ڪو لنگھندڙ پکي پنھنجي ولر کي آواز ڏيندو ھجي. گھري ڪانه گذري ته ھڪڙي پوڙھي شخص دروازي مان منھن ڪڍيو ۽ سانوڻ کي ڏسي ھڪدم دروازو کولي ڇڏيائين. پوڙھي شخص سانوڻ کي ڏسي اھڙي ڏيکائي ڏني، ڄڻ ورھين جي واقفيت ھجيس. سندس وات مان ڪِني انگوريءَ جي ڌپ پئي آئي. سانوڻ کيس کيڪاريو به ڪونه ۽ رڳو ايترو چيائين ته ” ارسلان بيد آھي؟ “
” تنھنجي لاءِ نه ھجي ته به حاضر ٿي ويندو. تون اندر ته اچ، ٻاھر ڇو بيٺو آھين؟ “
سانوڻ اندر ھليو آيو. اندر گھڙڻ سان ڪِني انگوريءَ جي بانس سانوڻ جي ذھن ۾ چڙَ پيدا ڪرڻ لڳي. دالان ٽپي، ورانڊي جي ڄارين واري دروازي کان اندر ڌوڪيندو ويو. ورانڊي جي سامھون ئي ٻه دروازا ھئا. ھڪڙي دروازي منجھان دارونءَ جي بانس جا ڀڀڪا اچي رھيا ھئا. ان دروازي کي ڇڏي، سانوڻ ٻئي دروازي کي ڌڪو ڏنو.
سامھون ھڪ ٿلھو متارو شخص اڌ ليٽيل ھو، ۽ ھڪڙو ڳڀرو ڇوڪرو سندس ھنج ۾ ليٽيل ھو. سامھون ميز تي اڇي انگوري بلوري صراحيءَ ۾ پيل ھئي، ۽ ھڪڙو جام اڌ ڀريل رکيل ھو. سانوڻ کي ڏسي ڳڀرو ڇوڪرو ڇرڪ ڀري اٿي ويٺو ۽ کٽ کان لھي، ڪورنش ڪري ھٿ ٻڌي بيھي رھيو. ليٽيل شخص به اٿي بيٺو.
” سردار خان، تون ڪيئن؟ “ ماڻھو موڪلين ھا ته مان پاڻ اچي حاضر ٿيان ھا، ڀلا ڪا انگوري پيئندين؟ بنھه تازي آھي- جان من، سردار خان لاءِ به ٺاھه! “
” نه ارسلان بيگ، انگوريءَ لاءِ وقت ڪونه اٿم. ٺٽي آيو ھئس، سوچيم ته توسان حساب ڪتاب ڪندو وڃان! “
سردار خان، حساب ڪتاب ته اڳئين دفعي ڪيو ھوسين. ان کانپوءِ حرام جو آءٌ ٻاھر به چُريو ھجان......“ ارسلان بيگ جو منھن لھي ويو. ھن جي شھپرن ۾ ھلڪي لرزش اچي وئي ھئي. سندس منھن جي سرخي پيلاڻ ۾ بدلجڻ لڳي ھئي.
” ارسلان، مون توکي چيو ھو ته مغل سردارن، ترخان جاگيردارن تي تنھنجو حق آھي، پر جيڪڏھن ڪنھن سنڌي گھر يا ڳوٺ تي ڌاڙو ھنيو اٿئي ته پوءِ پاڻ ٿو ڄاڻين........پر ڀانئجي ٿو ته منھنجي صلاح تي نه ھلئين...... “
ارسلان بيگ ھاڻ ته بلڪل ڏڪڻ لڳو: جيڏو مڙس ھو، اوتري منجھس رڦاڻي اچي ويئي. ويتر جو سانوڻ خنجر جي دستي ۾ ھٿ وڌو ته ھن جي حالت غير ٿي وئي. ڏڪندڙ آواز ۾ چيائين: مون کي قسم آھي الله ۽ پنج تن پاڪ جو، مون ان ڏينھن کانپوءِ وري ڪنھن سنڌيءَ جو نالو نه ورتو آھي..... تون مون تي اعتبار ڪر..... “
سانوڻ ڪا گھڙي خنجر جي مُٺئي تي ھٿ ڦيريندو رھيو ڄڻ ته فيصلو نه پئي ڪري سگھيو. پوءِ ڌيرج سان چيائين: ” گذريل چوڏھينءَ تي وينجھرڪي وسينءَ ۾ ڌاڙو لڳو ھو. پنوھرن جو ڳوٺ آھي، درياھه جي بنھه ڪپ تي. اتي ڪي ترخان ٻُٽون ٻڌي ڌاڙو ھڻي ويا، ۽ ھڪڙي نِينگر به پاڻ سان کڻي ويا آھن..... “
” قسم آھي قرآن جو، مون کي ڪا خبر ڪانھي..... ۽ توکي خبر آھي، مون کي ته نِينگرين جو شوق ئي ڪونھي.....! “ ارسلان بيگ ھاڻ ته بلڪل سھڪي رھيو ھو. دارونءَ جو نشو لھڻ جي باوجود ھن جي زبان ٻاتي ٿيندي وئي.
” مون کي اعتبار تڏھن ايندو جڏھن ڌاڙو لھي ڏيندين. ھئا ترخان يا ارغون، تنھن جي پڪ اٿم. ممڪن آھي ته ڪو مغل به ساڻ ھجين..... نِينگري سورھن سترھن ورھين جي آھي، نالو نُوري اٿس.....“ سانوڻ اھڙي انداز ۾ چيو جنھن ۾ دڙڪي سان گڏ حڪم به شامل ھو. ائين پئي ڀانيو ته لفظن کان وڌيڪ سانوڻ جي اکين ۾ ڪجھه ھو جنھن ارسلان بيگ جي بدن ۾ ڏڪڻي وجھي ڇڏي ھئي.
ارسلان بيگ ڪجھه سامت جو ساھه کنيو ۽ چيائين، ” چنڊوخاني جي مھتم کان ٿا پڇون. ارغون يا ترخان ھوندا ته ضرور مال ھت کڻي آيا ھوندا ۽ جوا کيڏي ھوندائون.......... چوڏھين تاريخ تي چيئه نه........ڀلا تون ويھه، ته آءٌ ٿي ٿو اچان......... پر تيسين جيڪڏھن انگورن پين ته حجاب نه ڪجانءِ..... “
سانوڻ رڳو ڪنڌ ڌوڻ ڪئي، ۽ موڙي تي ويھي رھيو. ارسلان بيگ اتان نڪري پاسي واري ڪمري ۾ لنگھي ويو. ان ڪمري جو در کليو ته ماڻھن جو شور، ٽھڪن، گارين ۽ الٽين جي گڏيل گھمسان جو آواز اچڻ لڳو پر وري ڪوٺي جو در بند ٿيو ته آواز به بند ٿي ويا.
ٿوري دير کانپوءِ ارسلان بيگ، ھڪڙي سنھڙي سيپڪڙي ارغون سان گڏ وري اندر آيو. ان شخص جي خاص ڳالھه سندس شھپر ھئا، جيڪي ايڏا وڏا ھئا، جو ڏاڙھيءَ کان ٻاھر نڪري آيا ھئا، ۽ ڏاڙھي به قلمن کان شھپرن تائين، ۽ شھپرن کان ھيٺ ائين ڪوڙيل ھئي جو ڏاڙھيءَ جا وار به شھپرن جو حصو بڻجي ويا ھئا. ھن ايندي شرط اچي سانوڻ کي ھٿ ڏنو، ۽ ادب سان ھڪڙي پاسي ٿي بيھي رھيو. ارسلان بيگ پاڻ به کٽ تي اچي ويھي رھيو، ۽ جھيڻي آواز ۾ چيائين، ” شھباز خان، مون کي جيڪو ٻڌايئه، سو سردار خان کي سربستو احوال ڪري ٻڌاءِ........ “
شھباز خان بي خيالو پنھنجي شھپرن تي ھٿ لائيندي چيو: ” برابر، پندرھين تاريخ ٻه ترخان ۽ ھڪ مغل سپاھي ڪافي مال کڻي آيا ھئا. سڄي رات پيئندا رھيا ۽ جوا کيڏندا رھيا: جڏھن نشي ۾ آيا، تڏھن ڳالھين ڳالھين ۾ اھا ڳالھه ڪيائون ته ھڪ نھايت حسين ڪنيز به درياھه جي ڪپ تان کنئي ھئائون؛ ۽ اھا ڪنيز سندن سردار قيصر بيگ ارغون وٽ آھي پر قيصر بيگ به ڪنيزن بدران غلامن جو شوقين آھي، ان ڪنيز کي ڪنھن مغل امير ھٿ وڪڻڻ جو سوچي رھيو ھو، ۽ اھو به چيو ھئائين ته سؤ سونين مھرن کان گھٽ نه وڪڻندو......... “
سانوڻ نھايت آھستگيءَ چيو، ” ۽ قيصر بيگ ڪٿي ٿو رھي؟ “
ارسلان بيگ شھباز خان ڏانھن ڏٺو. شھباز خان ڪنڌ ھيٺ ڪري زمين ۾ نھارڻ لڳو. سانوڻ جي آواز ۾ چھبڪ ڀرجي آيا: ” مون پڇيو ته قيصر بيگ ڪٿي ٿو رھي؟ “
شھباز خان ھٻڪندي چيو: ” قيصر بيگ مغل لشڪر جي توشي خاني جو عملدار آھي. سندس ٽولي ۾ اڌو اڌ مغل به آھن، جيڪي سپاھي گيريءَ مان عاجز اچي ويا آھن، ۽ ڪجھه نه ڪجھه لالچ ۽ ھٻڇ ۾ اچي قيصر بيگ جي ٽولي ۾ شامل ٿي ويا آھن. قيصر بيگ کي رھڻ لاءِ وڏي حويلي مليل آھي، ۽ انھي حويليءَ ۾ ھٿ وجھڻ موت کي سڏ ڪرڻ آھي..... “
سانوڻ جي منھن تي ارڏي مرڪ اچي ويئي. ان مرڪ ۾ الائي ڪھڙي ڳالھه ھئي، جو شھباز خان تڪڙو تڪڙو چوڻ لڳو: ” سردار خان....... منھنجو مقصد آھي ته انھن حويلين ۾ سخت پھرو آھي- خبرداريءَ کان ڪم وٺڻو پوندو! “
سانوڻ ارسلان بيگ ڏانھن ڏٺو. ارسلان بيگ انھيءَ نگاھه کان بچڻ ڪاڻ زمين ۾ گھورڻ لڳو. پر ڄڻ ته ھن جي پويان به ڪي اکيون ھيون، جن سانوڻ جي گھور کي محسوس ڪيو. نيٺ منھن مٿي ڪندي چيائين ” سردار خان، آءٌ مغلن ۽ ارغونن....... ٻنھي سان رھائيو ويٺو آھيان. جيڪڏھن آءٌ يا منھنجو ڪو ماڻھو انھن حويلين جي پاسي جھلجي پيو ته ڏاڍي خراب ڳالھه ٿيندي....... پر توکي انڪار ڪونه ڪندس! “
سانوڻ جي منھن جي مرڪ ڄڻ وڌيڪ ويڪري ٿي ويئي: ” ته پوءِ اڄ رات قيصر بيگ جي حويليءَ تي ڌاڙو لڳندو، ۽ ائين لڳندو ڄڻ مغلن ڌاڙو ھنيو آھي..... اوھان کي جيڪو مال ھٿ اچي سو اوھان جو. ھن ڀيري اسان جو حصو به توھان کي آيو. باقي ٻانھن آءٌ پاڻ کڻي ويندس. “
ارسلان بيگ جي منھن تي به مرڪ اچي ويئي. ٺٽي جي شھر اندر مغلن جي ويس ۾ ڌاڙي جا ھن گھڻائي خواب لڌا ھئا، پر سانوڻ جي ڊپ ۽ حصي جي خيال کان ھمت نه ٿي ٿِي. قيصر بيگ خود به وڏو ڌاڙيل ھو، ۽ سندس حويلي سنڌين کان لُٽيل مال سان ڏٽي پيئي ھوندي. اھو سمورو مال، بنان سانوڻ جي حصي جي، ھن کي ٻه ٽي سال ڌاڙا ھڻڻ کان بچائي ڇڏيندو. اھي سمورا اٺسٺا ٺاھيندي، ھن مرڪي چيو: سردار خان، توسان سِر لڳي! “
...... پوءِ ڳچ دير ھو ان ڌاڙي جي رٿابندي ڪندا رھيا•