18
مغلن به لاھور انھيءَ ڪري اچي وسايو ھو، جو ھيءُ ئي شھر ھو، جتي ھر شئي ٻاھران بي انت خوبصورت ھئي پر اندران ئي اندران مغل سازشن لاءِ سڀ کان وڌيڪ سازگار ماحول ھن شھر ۾ ھو. سڀ کان وڏي ڳالھه اھا ھئي ته جن جنگين ۾ مغل لشڪري ويڙھه کان نٽائيندا ھئا، اتي لشڪرين جي اڌ پگھار تي به وڙھڻ لاءِ ماڻھو ملي ٿي سگھيا. لاھور تاريخي شھر ھو، ۽ تاريخ ۾ ھن شھر جي عجيب حيثيت ھئي. شھنشاھه ھمايون ۽ شيرشاھه سوريءَ جي لشڪرين ۾ اڪثر سپاھي ھتان جا ھئا، ۽ ڪي ته پاڻ ۾ بنھه ويجھا عزيز ھئا، ۽ دوبدو وڙھڻ وقت ھڪ ٻئي کي سڃاڻڻ جي باوجود ھڪ ٻئي جي رت جا پياسا ھئا. شير شاھه سوريءَ واري مامري ۾ بنگال ۾ جيڪو ڪوس ۽ قتل عام ٿيو، ان ۾ انھن سپاھين جي تصور سان ئي زالن جا ٻار ڪري پوندا ھئا!
قطب الدين ايبڪ کان وٺي شھنشاھه ھند جھانگير پنھنجي سمورين جنگين لاءِ سپاھي ھتا ڀرتي ٿي ڪيا، ۽ انھن سپاھين جي شھرت ھڪ طرف ڪابل ۽ قنڌار تائين ھئي ته ٻئي طرف دکن ۽ بنگال تائين. اھي سپاھي جڏھن مال غنيمت جون خرزينون ڀري واپس ايندا ھئا، تيسين لشڪرين جا نوان نسل تيار ٿي ويندا ھئا، ۽ ائين نسل در نسل سپاھگيري ھن علائقي جو دائمي پيشو بڻجي ويو. جيڪو به مناسب قيمت ادا ڪري، ان لاءِ وڙھڻ لاءِ تيار رھندڙ نسل. جڏھن قنڌارين، ترڪن ۽ مغلن سان لھه وچڙ ۾ آيا، تڏھن ھنن ۾ سندن تھذيب جي ھڪ نئين ڳالھه شامل ٿي، سا ھئي سازش. قنڌارين ھنن کي ڀاڪر پائي، پيٽ ۾ خنجر ھڻڻ جو ڏانءُ سيکاريو. ترڪن ھنن کي بي خبريءَ ۾ پٺ ۾ خنجر ٽنبي ڏيڻ جو گُر ڏَسيو، ۽ مغلن ھنن کي شراب ۽ شربت ۾ زھر ملائڻ جا نسخا آزمائڻ جي سکيا ڏني!
سڀيتائن جي ان سنگم لاھور کي پنھنجي الڳ سڀيتا بخشي ھئي. جيڪڏھن سپاھگيري ۽ سازش طاقت جو سرچشمو ھو ته ان جو ردعمل به اوتروئي طاقتور ھو. جيڪڏھن ھڪ پاسي سپاھي ۽ سازشي ٽولا ھئا ته ٻئي طرف عام ڪمي ڪاسبي، ڪڙمي ۽ ڪتڻ وارا ڪاريگر ھئا. صوفي بزرگ ھئا. سنتَ ساڌو ھئا. مسعود سعد سلمان ۽ داتا گنج بخش جھڙا انسان ھئا جن عام ماڻھن کي سچ ۽ سياڻپ جو ڏس ڏنو. لوڪ- ڪوي پنھنجي ڪويتائن ۾ ماڻھن کي پيار ۽ سنگيت جو سنديش ڏيندا رھيا. سپاھگيري ۽ سازش، لالچ ۽ طمع خلاف صوفي بزرگ پنھنجي خانقاھن ۾ مچَ مچايو ويٺا ھئا. پنجن دريائن جي ھيءَ ڌرتي سندن گيتن جي گونجار جي باوجود، سپاھگيري ۽ سازش جي ڪوھيڙن ۾ گھيريل ھئي.
اڪبري دروازي جي ويجھو ئي سراءِ اڪبري لاھور جو سڀ کان وڏو مسافر خانو ھو. ان مسافر خاني ۾ مختلف ملڪن جي سوداگرن ۽ مسافرن لاءِ جدا جدا ڪوٽ ٺھيل ھئا. مختلف مسافرن لاءِ پنھنجي پنھنجي پسند جا بالا خانا، چؤبرجيون، ساقي خانا ۽ قھوہ خانا ھئا. پر سڀني ڪوٽن جا پھريدار مغل لشڪري ھئا. ڏاترڏني مسافرخاني جي مھتمم لاءِ قاسم بيگ جي چٺي آندي ھئي، ۽ ڪجھه وري مغل لشڪرين جي مُٺ گرم ڪرڻ سان، ھنن کي ترخانن جي سراءِ ۾ ترسڻ جو اجازت نامو ملي ويو. ڏاترڏني پاڻ سان پنج ساٿي آندا ھئا، جن کي اھا ھدايت مليل ھئي ته جيسين پاڻ ۾ اڪيلا نه ھجن، تيسين ھو سنڌي نه ڳالھائيندا. سندن فارسي ۾ به ترخانن واري لانڍ ھئي. سندن پوشاڪ به ترخان سوداگرن واري ھئي، ۽ وڏي ڳالھه ته ھنن پنھنجا ترخان نالا به ياد ڪري ڇڏيا ھئا. ڏاترڏني کي نالو ڏنو ھئائون طغرل بيگ. جڏھن پھريون ڀيرو ڪنھن ساٿيءَ کيس طغرل بيگ سڏيو ته ھو خود وائڙو ٿي ھيڏانھن ھوڏانھن لوڻا ھڻڻ لڳو. پوءِ جڏھن ياد آيس تڏھن خود ششدر ٿيو ۽ پوءِ کِل ۾ اونڌو ٿي ويو. ھن کي وريام جا لفظ ياد ھئا ته ادل، سنڌ لاءِ جيڪڏھن ناٽڪ ڪرڻو پوي ته اھڙو ناٽڪ ڪبو جو اصل ماڻھوءَ ۽ ويسڌاريءَ ۾ به ڪو فرق نظر نه اچي.
گھوڙن کي ٿانيڪو ڪري، ڪوٺين ۾ سامان رکائي، منھن ھٿ ڌوئي، جڏھن سڀ ساٿي پنھنجي چؤبرجيءَ پھتا، تڏھن پھريون ڀيرو ھنن کي احساس ٿيو ته ھو جنھن مھم تي اٻھرا ٿي نڪتا ھئا، تنھن جي ڪاميابيءَ جو تِـرَ جيترو به آسرو ۽ اميد ڪانه ھئي. پھريون ته ھنن کي اھو معلوم ڪرڻو ھو ته شاھي قيدين جو قافلو پھتو يا نه. جيڪڏھن پھتو ته وريام ۽ نوريءَ کي ڪٿي رکيو اٿن. نوريءَ کي ته پڪ ئي پڪ زنانخاني نيو ھوندائون. وريام کي الائجي ڪٿي رکيو ھجين. جيڪڏھن اھا خبر پئجي به وڃي ته پوءِ ھن کي ڇڏائڻ لاءِ ھي ڇھه ڄڻا مغل شھنشاھت جي مرڪز اندر ڪھڙا ڦاڙھا ماريندا. ھروڀرو پاڻ کي ٻوھي ۾ ڏيڻ ۽ موت کي دعوت ڏيڻ سان نه وريام کي آزادي ملندي نه ئي ڪو مغل شھنشاھت کي لوڏو ايندو. جيئن جيئن ھو پاڻ ۾ صلاحون ڪرڻ لڳا، تيئن تيئن ھنن جا حوصلا ڊھندا پٽ پوندا ويا.
” يَـرَ، اٻھرائي ڪري کوھه ۾ ٽپو ته ڏنو اٿئون، پر اتان بچي نڪرڻ جو به ڪو بلو سوچيو اٿَـوَ يا نه؟ “ دوسو سمي ڄڻ ته سڀني جي دل ۾ کُکندڙ ڳالھه وڏي واڪ چئي ڏني.
دوسو سمو انھن سمن مان ھو، جن قسم کنيو ھو ته جيسين ڌاريا سنڌ تي قابض آھن، تيسين کٽ تي نه سمھندا، ۽ سومرن وانگر وري ڪڏھن پَٽُ نه پھريندا. ھونئن به سنڌ جو سمورو ريشم ۽ پَٽُ پھرين ترخانن ۽ ھاڻي مغلن جي قبضي ۾ ھو: ڪاريگر انڪار ڪندا ھئا ته ساڻن اھڙيون عقوبتون ٿينديون ھيون، جو ڪنھن کي به انڪار ڪرڻ جي ھمت ڪانه ٿيندي ھئي. سمن ۽ ابڙن جا ڪيترا خاندان انھن عقوبتن جي ڪري ڪڇ ھليا ويا ھئا، ۽ انھن سان گڏ پاٽولي ۽ ميمڻ به پنھنجو ھنر بچائڻ لاءِ ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ وڃي سام وٺڻ تي مجبور ٿيا ھئا.
” ڀائو، ياري نڀائڻ ۽ سنڌ سان سر لڳائڻ کي جيڪڏھن کوھه ۾ ٽپو ڏيڻ ٿو سمجھين ته پوءِ اھو ٽپو ڏسي وائسي ڏنو اٿئون. ويندي ويندي به جان ويندي، سا سنگت تان گھوري، سنڌ تان گھوري! “
ھي جواب سڀني کان ننڍڙي جوان جيون مينگھواڙ ڏنو، جنھن جي ڪٽنب موچڪو ڌنڌو ئي ڇڏي ڏنو ھو جو ترخانن ۽ مغلن جون جتيون ٺاھڻ کان ھنن بک مرڻ وڌيڪ چڱو ٿي سمجھيو. ھنن سان به گھڻيون ئي ڏاڍايون ڪيائون پر ھو نه مڙيا. گھڻا تڻا ته مارواڙ لڏي ويا. جيڪي رھيا سي گھوڙن جا سنجَ ۽ تَـلَ ٺاھي پيا گذران ڪندا ھئا.
” ھا، سچي، ھتي ته موچين جو دروازو به آھي. شايد اُتي ڪو ڏس پتو ملي پوي ..... “ ڏاترڏني ڳالھه بدلائڻ لاءِ چيو. ھن سوچيو ته مايوسيءَ مان ته مرڳو سڄو پنڌ ئي اجايو ٿيندو.
” ادا، موچي دروازي کانسواءِ ھتي ڀاٽي دروازو به آھي، جتي اسانجا ڪي واقف رھن ٿا. ڇونه انھن سان ملي ڪو بِلو ڪجي. “ ھيءَ صلاح موليڏني کتريءَ ڏني. کترين جا ڪيترا پاڙا ترخانن جي زماني ۾ لڏي ملتان ۽ لاھور وڃي ويٺا ھئا. موليڏني جي پيءُ کي مرزا باقيءَ ھاٿيءَ جي پيرن ھيٺان لتاڙائي مارايو ھو. ھن جي اڳيان ترخانن جو نالو وٺبو ھو ته بِـرُ ٿي ويندو ھو. سو جڏھن سنگت چيس ته ترخان سوداگرن جو ويسُ پائڻو آھي ته اصل ۾ پِـڙُ ڪڍي بيھي رھيو. ” نه نه، اُنھن لُچن جو لباس پائڻ به لُچائي آھي. مون کان ڪانه ٿيندي! “
پر يارن جي منٿن ميڙن وڃي کيس راضي ڪيو. ھن جي خاص ڪرتبن ۾ اھو شامل ھو ته ھن وٽ اھڙو بارود ھوندو ھو، جنھن کي باھه ڏيڻ سان ايترو دونھون ٿيندو ھو، جو ان جو وجھه وٺي ھو دشمن جي گھيري مان نڪري ويندو ھو، ۽ ويندي ويندي ٻه چار ھمراھه به ڪيرائي ويندو ھو.
” ادا، واھه جي صلاح آھي. ايئن ته اسان جا ھمراھه به مغلن جي چاڪريءَ ۾ آھن. اھي داتا گنج بخش جي تُربت جي ڀرسان ڪٿي رھن ٿا. انڌن وڃي ملتان لڌو، سو پاڻ به ھنن کي ڳولھي لھنداسون. آھن کڻي مغلن جا نوڪر، پر سنڌ لاءِ وسئون ڪونه گھٽائيندا.....! “ جانو جوکئي چيو. ھن جو ڪٽنب گھوڙن رکڻ ۽ پالڻ ۾ سنڌ ھند ۾ پنھنجي نالي سان ھو. اصل ڪنھن تي اک ئي ڪانه ٻڏندي ھئن. ھنن جي مڙسالن توڙي زائفائن ۾ ڪا اھڙي ڳاالھه ھئي جو ذات گھوڙو ھنن جي ٻچڪار ٻڌي بيھي رھندو ھو ڄڻ ته ھنن گھوڙن کي پنھنجي ٻوليءَ ۾ ڪجھه چئي ڏنو ھو. اھا ڳالھه جانوءَ ۾ به ھئي. مجال آھي جو گھوڙو پنھنجي سوار جي چوڻ ۾ اچي، جي جانو کيس ٻچڪار ڏيئي بيھاري ڇڏي. جيسين جانو اشارو نه ڪندو تيسين گھوڙو اڙي ھڻڻ تي ٻئي اڳيان سُنب کڻي اڀا ڪندو ۽ سوار پنھنجو ڪنڌ بچائڻ ۾ پورو ھوندو.
” منھنجي صلاح آھي ته پاڻ ٽي ٽي ڄڻا ٿي نڪرئون، ۽ جنھن کي جتان ڪو حال احوال ملي، سو پاڻ ۾ صلاح ڪري، ان موجب قدم کڻون. باقي ايئن رڳو ھمت ھارڻ مان نه وريام جي لاءِ ڪجھه ڪري سگھنداسون ۽ نه ڪو ٻيو ڪارج سِڌ ٿيندو، جنھن لاءِ ھت آيا آھيون.....! “ ھي ھمراھه ڪڏھن به ذات نه ٻڌائيندو ھو. پاڻ کي سڏائيندو ئي ھو جکرو سنڌي. ھونئن ذات جو ھي به سمون ھو پر چوندو ھو ته يَـرَ، فيروز سنڌ سان جيڪا ڪئي، ان کانپوءِ سمو سڏائڻ ڏاڍي اڍنگي ڳالھه آھي. مَن سنڌي سڏائڻ سان اھا اڍنگائي ڌوپجي وڃي. ننڍو نيٽو ھو ته ڪا عشق جي لپاٽ لڳي ھيس، تڏھن کان ڏاڙھي رکي جھنگ منھن ڪري نڪري ويو. پر جڏھن به سنڌ ۾ ڪا شورش ٿيندي ھئي، ته ھن کي سڀڪو وچ ۾ ڏسندو ھو. ھن جي گيدي ۾ سَرن مان ٺھيل ننڍا سڱ يا تِير ھوندا ھئا، جنھن جي منھن ۾ سئيءَ جھڙي سيخ ھوندي ھئي، ۽ ھو ڦوڪ سان سرائي وات ۾ وجھي دشمن جي اکين کي نشانو بڻائڻ ۾ اھڙو قابل ھو جو کيس ترخان توڙي مغل پري کان ڏسندا ھئا ته لنوائي ويندا ھئا. ھن سان کـؤنسڻ معنيٰ پنھنجون اکيون وڃائڻ!
ڏاترڏنو جانو جوکئي ۽ موليڏني کي ساڻ ڪري ھڪڙي ترخان ساقي خاني ۾ ھليو آيو. باقي ھمراھه ڏس پڇائيندا داتا درٻار ھليا ويا. ڏاترڏني سنگتين کي ھوشيار ڪيو ته سنڌي ڳالھائڻ بند، ڪنھن سان جھيڙو به ڪرڻو نه ھو. رڳو اھا خبرچار لھڻي ھئي ته شاھي قيدي ڪٿي لٿا، ۽ ڪٿي رکيا اٿن.
ھو ھڪڙي خالي مسند ڏسي اڳتي وڌيا ته ساقي خاني جي مھتم اڳيان وڌي کين منع ڪئي: ” آقا، معاف ڪجو، پر ھيءَ مسند خاص مرزا معظم بيگ لاءِ مخصوص آھي. ھن کي خاص عاليجاھه کان پروانو مليل آھي. اوھين دل ۾ نه ڪجو. ھي ٻيون مسندون خالي آھن، جتي مرضي پويوَ، اتي وھو، ۽ جنھن ساقيءَ ڏانھن آڱر کڻو، سو حاضر آھي! “
جانوءَ ڏاترڏني ڏانھن ڏٺو. ڏاترڏني موليڏني ڏانھن ڏٺو، ۽ پوءِ ٽيئي مھتم کي پاسيرو ڪندي، مسند تي ٺھي جُڙي ويھي رھيا. وِھندي جانوءَ وڏي آواز ۾ چيو: ” معظم بيگ وري به ڪنيز جو اولاد آھي. اسين نِج ترخان آھيون. اسان جو حق ھن کان مٿاھون آھي، ۽ اسين پري کان پنڌ پيا آھيون! “ اھو سڀ ڪجھه ھن ايڏي وڏي واڪ ۽ ايتري ترخاني لانڍ سان چيو، جو ويھارو کن اکيون ھن ڏانھن کڄي چيون.
اُن وقت ڏاترڏني ڪمربند مان ھڪڙي سوني اشرفي ڪڍي ھڪڙي ساقيءَ جي رباب جي سوراخ ۾ اھڙي انداز سان وڌي جو ان جي چمڪ سڀني کي نظر اچي. سوني اشرفيءَ جي معنيٰ ھئي ته ھي ته خود شھنشاھه ھند جا ڪي مصاحب ھئا. نه رڳو ساقي ڪورنش ۾ وڇائجي ويو، پر ڳچ ماڻھو تعظيماً اُٿي بيھي رھيا، ۽ ڇاتيءَ تي ھٿ رکي تيسين بيٺا رھيا، جيسين ھو ويھي نه رھيا. مھتمم به ککو وکو ٿي ويو. ھي جيڪڏھن شھنشاھه ھند جا مصاحب ھئا ته پوءِ معظم بيگ وڃي کڏ جي تري ۾ پوي.
” آقا، غلام کان خطا ٿي وئي. مون لاءِ جيڪا سزا تجويز ڪريو، سا اکين تي. پر ان جو ھڪڙو ازالو اھو ٿو ڪريان جو مون وٽ شھزادن لاءِ خاص انگوري اڄ ئي آئي آھي، اھا قبول فرمايو.....! “
جانوءَ جوکئي اک جي اشاري سان ھن کي ايئن اجازت ڏني، ڄڻ ھن شھزادن کي به پنھنجو غلام ٿي سمجھيو. ٻه ڳڀرو ساقي بلوري صراحيءَ ۾ انگوري ۽ بلوري جام ھڪ وڏي طشت ۾ کڻي آيا جنھن جي تري ۾ ڳاڙھو مخمل وڇايل ھو، ۽ جنھن جي اولڙي انگوريءَ کي به قرمزي رنگ ڏيئي ڇڏيو ھو. جانوءَ وري به اک جي اشاري سان ساقين کي حڪم ڏنو ته انگوري جامن ۾ اوتين. جڏھن انگوري اوتي، ساقي ناز انداز سان ھٿ سيني تي رکي پوئتي ھٽي بيھي رھيا، تڏھن جانوءَ اکين ئي اکين ۾ پنھنجي ساٿين کي ڪو نياپو ڏنو ته منھنجو ساٿ ڏجو. جام ھٿ ۾ کڻي ھو ٽيئي اُٿي بيھي رھيا، ۽ جانوءَ وڏي آواز ۾ چيو: ” ھي صحت جو جام تجويز ٿو ڪريان حضور مرزا عبدالعلي لاءِ، جيڪو اڄ شھنشاھه ھند جي قيدخاني ۾ آھي. آءٌ حضور عالي مرتب شھنشاھه ھند جي خاص مصاحبن مان آھيان، پر آءٌ پھرين ترخان امير آھيان ۽ پوءِ مصاحب. مون کي قسم آھي پنھنجي بزرگن جي ڏاڙھين مبارڪن جو ته جيسين مرزا عبدالعليءَ کي عزت نه بخشي وئي، تيسين آءٌ شاھي درٻار ۾ حاضري نه ڏيندس، پوءِ کڻي منھنجي جان ھلي وڃي! “
ايئن چئي ھن جام چپن سان لڳائي ڇڏيو. ڏاترڏني لاءِ اھو وڏو امتحان ھو. ھن ڪڏھن انگوري ڪانه پيتي ھئي. ھن جو ھٿ پئي لُڏيو. پر ھت سياست کيڏڻي ھئي، ۽ جانوءَ جي ڳالھه موٽائڻ سان سمورو ناٽڪ ڊھي پوي ھا. جانوءَ جي آواز ۾ واھه جو کڙڪو شڙڪو ھو: قداور مڙس، جابلو رنگت، ڀنڀي ڏاڙھي، ۽ گرجدار آواز.
ڪا گھڙي سموري ساقي خاني تي ماٺ ڇانئجي ويئي، ۽ پوءِ پھرين ھوريان، پوءِ تڪڙا ساقي خاني ۾ موجود سمورا ترخان اُٿي بيٺا، ۽ جام چپن سان لڳائي وڏي واڪ چيائون، ” حضور مرزا عبدالعليءَ جي صحت ۽ ڪامرانيءَ لاءَ! “
۽ پوءِ ھڪڙو ھڪڙو ٿي ترخان امير ھنن جي مسند ڏي آيو، ۽ ساڻن ڀاڪر پائي مليو، ۽ کين پنھنجي مسند تي اچڻ جي دعوت ڏيندو ويو. جانوءَ جو مقصد به اھو ھو، ۽ پوءِ ھو ٽيئي ڄڻا ٽن مختلف مسندن تي ترخان اميرن سان سرگوشيون ڪرڻ ويھي رھيا!
جڏھن ھو اُٿيا، تڏھن ھنن کي نه رڳو سموريون خبرون ملي ويون، پر ڪن ترخانن مان ان لاءِ به راضي ٿي ويا ته جيڪڏھن ضرورت پئي ته شاھي درٻار ۾ سنڌ ۾ مغلن جي ڏاڍاين جي ڳالھه شھنشاھه جي خاص خابرن جي ڪَن تي آڻيندا، ۽ پنھنجن ماڻھن جي ذريعي سنڌ جي سمورن ترخان اميرن کي نياپا سنيھا ڪندا ته وقت اچي ويو آھي ته سنڌين جي حمايت سان مغلن خلاف ڪا منظم شورش ڪري مغلن کي سنڌ مان ٽپڙ کڻڻ تي مجبور ڪن. ڏاترڏني بيماريءَ مان اٿڻ جو بھانو ڪري انگوريءَ جي آڇ کي لنوائي ڇڏيو. البت جانو ۽ موليڏني ترخان اميرن کي اھڙي موٽ ڏني، جو خود ترخان واھه واھه ڪندا رھيا. ھنن لاءِ سڀ کان ڏکيو مسئلو ھو ساقين جي ناز نخرن ۽ سندن اکين جي پيغامن کي لنوائڻ جو. ترخان تھذيب ۾ ساقيءَ جي اکين جي پيغامن کي موٽائڻ يا لنوائڻ بدذوقيءَ سان گڏ وڏي جوکم جي ڳالھه ھئي: ھڪ ته ساقي رُسي وڃن ته اُنھن کي پرچائڻ بيحد ضروري ھو، ۽ ٻيو ته ساقيءَ جو مالڪ ان کي پنھنجي بيعزتي سمجھندو ھو ته سندس ساقيءَ جي حسن ۽ ناز و انداز کي ڪو ٻيو شخص ايئن رد ڪري ڇڏي! پر ان جو علاج به جانوءَ ڳولي لڌو. ھڪڙي ساقيءَ جي ڳَل ۾ چھنڊڙي وجھندي چيو: ” جانم، ھن وقت اسين ڏاڍن ڳنڀير مملڪتي مسئلن تي پيا صلاح مشورا ڪريون: ان ڪري رزداريءَ جي تقاضا آھي ته اوھين انگوريءَ جا جام رکي ھليا وڃو. ھتان فرصت ملي ته پوءِ سڄي رات پئي آھي. “ اھي لفظ ھن ايڏي لُچائيءَ سان چيا جو ترخان اميرن کان به ٽھڪ نڪري ويو، ۽ ھنن به پنھنجي ساقين کي اکين ئي اکين ۾ ڪو اھڙو اشارو ڪيو جو ھنن ڏانھن ساقين جي تير اندازي بنھه بند ٿي وئي. ھڪڙو اڌ ڀيرو ساقي خاني جي مھتم ڳالھين ۾ شريڪ ٿيڻ جي ڪوشش ڪئي تڏھن به جانوءَ اھڙو رخ اختيار ڪيو ڄڻ ھن جي موجودگي رازداريءَ لاءِ ھاڃيڪار ٿي سگھي ٿي. ترخان اميرن ان جو بِلو اھو ڪيو جو کيس ڪو اھڙو ڪم ڏسي ڇڏيائون جو ڳچ وقت لاءِ مھتم به ھنن جي ويجھو نه آيو.
ھنن کي اھا خبر پئي ته شاھي قيدي پھچي ويا آھن، ملڪهء ھند نورجھان بيگم مرزا عبدالعليءَ جي جان بخشي ڪرائڻ ۽ کيس پنھنجي امانَ ۾ رکڻ جو ذمو کنيو آھي. ان جي عيوض ھن کي ترخان سوداگرن جي ذريعي دنيا جو سڀ کان قيمتي نوَلکو ھار پيش ڪرڻ ڪرڻ جي آڇ ڪئي ويئي آھي. البت خسرو خان چرڪس جو خير ڪونه ٿو ڏسجي. ھن جي خلاف شھنشاھه جي خابرن سندس ڪَن ڀري ڇڏيا آھن ۽ شايد ھن کي جيڪڏھن موت جي سزا نه ملي تڏھن به سندس نُور کسڻ جو حڪم صادر ٿي چڪو آھي.
سنڌي باغين جي فيصلي لاءِ مرزا رستم بيگ جي مراسلي جي روشنيءَ ۾ سڀاڻي فيصلو ٿيندو. البت سنڌي ڪنيز وارو مامرو ڪجھه منجھي پيو آھي. ملڪه ھند نورجھان بيگم نٿي چاھي ته ڪنيز شھنشاھه ھند اڳيان پيش ڪئي وڃي. ڪنيز جي حسن کي ڏسي شھنشاھه الائي ڪھڙو فيصلو ڪري وجھي. حرم سراءِ ۾ ته اھي چوٻول ھئا ته سنڌي ڪنيز لاءِ شھنشاھه جي ڪَنَ تي اھا ڳالھه وڌي ويئي آھي ته انارڪلي ڄڻ وري جئري ٿي موٽي آئي آھي، ۽ سندس حسن جنت جي حورن کان به سرس آھي. شھنشاھه ٻه ڀيرا سنڌي ڪنيز کي ڏسڻ جي خواھش جو اظھار ڪري چڪو آھي، پر نورجھان بيگم کيس ڪجھه ترسڻ تي مجبور ڪري وڌو آھي. ڪن شاھي ڪنيزن جو ته اھو به چوڻ آھي ته نورجھان بيگم سنڌي ڪنيز کي ڳجھه ڳوھه ۾ ختم ڪرائي ڇڏيندي!
اڌ رات کان پوءِ ٽيئي ڄڻا بظاھر ٿڙندا ٿاٻڙجندا، مدھوشيءَ ۾ پنھنجي چؤبرجي پھتا. آس پاس جو جائزو وٺي ھو پنھنجي ساٿين جو انتظار ڪرڻ ويھي رھيا. جانو ڪنھن اونھي خيال ۾، مونن ۾ منھن وجھي ويھي رھيو. ڏاترڏني سمجھيو ته مايوسيءَ کان بچڻ خاطر ئي سھي، جانوءَ ايئن ڪنڌ کڻي گوڏن ۾ وڌو آھي. سو کيس ڪُلھن ۾ ٻانھن وجھندي چيائين: ” مٺا، دل نه لاھه، الله مڙئي سڻائي ڪندو. ڪونه ڪو بِلو ڪري وجھنداسون. ڏينھن شينھن آھي. حالي ته سمھي ننڊ ڪر، صبح جو اول خير، ڪا مڙئي مت اچي ويندي! “
ڏاترڏنا، تون پاڻ سُنھن کڻي ٻڌاءِ ته توکي ننڊ ايندي اڄ رات؟ اسان جو يار ڪوٽ ۾ قابو آھي، ۽ اسين کيس ايترو ويجھو ھوندي به سمھي ننڊون ڪريون ته پوءِ حيف آھي اھڙي ياريءَ تي! “ جانوءَ شوڪارو ڀريندي چيو.
” ادل، ھن انگوريءَ ته ڄڻ ٽانڊاڻن جو ڪم ڪيو آھي. ھونئن ته شايد ننڊ اچي به وڃي ھا، پر انگوريءَ منھنجو اندر اُجاري ڇڏيو آھي، ۽ اکيون بند ٿو ڪريان ته وريام کي شاھي درٻار ۾ ھٿڪڙين ۽ پير ڪڙين ۾، زنجيرن ۾ جڪڙيل ٿو ڏسان. سو يار ڪجھه ڪرڻو آھي ته ھينئر ئي ڪجھه ڪريون. ڏينھن برابر شينھن آھي، پر ڏينھن سازشن کي لڪائي به ڇڏيندو آھي. ايئن نه ٿئي جو اسان کي دير ٿي وڃي! “
موليڏني اڃا اھا ڳالھه پوري ڪئي ته دوسوءَ وارا به اچي نڪتا. ھنن جيڪي حال احوال ڏنو، تنھن تتُ به تقريباً ساڳيو ھو. البت ھو ھڪڙي ڪاميابي حاصل ڪري موٽيا ھئا. ھو اھا خبر وٺي آيا ھئا ته وريام کي ڪٿي رکيو ھئائون. اھو ڪوٽ دريا جي ڪناري تي ھڪڙي مغل عقوبت خاني جي ڀر ۾ ھو، ان جو ھڪڙو رستو اھڙو ھو، جنھن تي پھرو گھٽ ھو، ڇاڪاڻ ته ان پاسي مغل اميرن جون حويليون ھيون، ۽ ھر حويليءَ تي ھونئن ئي مغل لشڪرين جو چڱو خاصو پھرو ھوندو ھو، ۽ ڪنھن به اوپري ماڻھوءَ کي اوڏانھن وڃڻ جي ھمت ڪانه ٿيندي ھئي.
جانو اھا ڳالھه ٻڌي اُٿي بيھي رھيو. ” پوءِ ته ان جو ھڪڙو ئي رستو آھي ته ھينئر جو ھينئر اوڏانھن ھلون. رات وڳڙي ۾ ڪنھن کي شڪ به ڪونه پوندو، ۽......... “
” ڀائو، ھي لاھور آھي. ٺٽو ڪونھي جو رات جو اکيون پوري به اسين پنھنجو ماڳ لھي سگھندا آھيون. ھت ھڪڙو ته اسين اڻ واقف، ٻيو ته اوندھه ۾ ٻاھر نڪرڻ جي گھَٽ کي پرکي ڪونه سگھنداسون..... “ دوسو ڪجھه چوندي چوندي ماٺ ٿي ويو.
ڏاترڏني جي دل ته ائين ٿي چاھيو ته اُڏامي پنھنجي يار جا بند خلاص ڪرڻ لاءِ پھچي وڃي. پر ھن کي به دوسوءَ جي ڳالھه ۾ وزن نظر آيو.
” جانڻ، دوسو سچ ٿو چوي. اُٻھرائيءَ مان ڪو فائدو ڪونه ٿيندو! “ ھن جانوءَ ڏانھن نھارڻ کانسواءِ چيو.
” جانوءَ جي ڳالھه وڌيڪ وزنائتي آھي، ڏاترنا! ڏينھن جو شينھن جي غار ۾ داخل ٿيڻ مونکي ته ڪونه ٿو آئڙي. باقي جيڪا سنگت جي مرضي! “ موليڏني به شايد انتظار ڪرڻ نٿي گھريو.
” يَـرَ، منھنجي به ڳالھه ته سڄي ٻڌو، وريام کي صبح جو شاھي درٻار ۾ پيش ڪرڻو اٿن ته ضرور فجر کان به اڳي کيس اتان وٺي ويندا، ۽ اسين اسين ھٿ مھٽيندا رھجي وينداسون. ٻي ڳالھه ته اڄ رات ڌنڌ ۽ ڪوھيڙو اڳي ئي آھي. موليڏني وارو دونھون اڄ ڪنھن کي به شڪ پوڻ ڪونه ڏيندو، ھو سمجھندا ته اھو به ڌُنڌ آھي، ۽ تيسين اسين ھمراھه کي ڪڍي نڪري اينداسون....! “
اھا ڳالھه سڀني کي وڻي. پر جيڪڏھن وريام کي ڪڍي نڪري به اچن ته پوءِ ھن کي صحيح سلامت لاھور مان ٻاھر ڪيئن ڪڍندا، ان ۾ ايترا ته سوال ھئا جو ڪنھن به اُن تي سوچڻ نٿي گھريو. وريام ھميشہ ھر مسئلي جو حل ڪڍي ويندو آھي، سو جڏھن ڪو اھڙو مونجھارو ٿيو ته پوءِ ته وريام به ساڻن ھوندو. نه ته به ويندي ويندي به جان ويندي، سو اُن تان ھنن آھَوھونئن ھونئن ئي لاھي ڇڏيو ھو.
” پوءِ اچو ته ھلون..... پر ادل، ھوشياري ۽ حرفت سان ھلڻو آھي. جيڪڏھن ڪابه ڀُل چُڪ ٿي، ته وريام.... “ *