22
” سانئڻ، اھو تون ڪيئن ٿي چئين ته انھيءَ تاري ھيٺ تنھنجو وطن ھوندو؟ “ قيصر بيگ جي ڪنيز ھن کي عجب جي نظرن سان ڏٺو. قيصر بيگ جون ٻه ٻانھيون ھن سان گڏجي آيون ھيون. پھرين ته ھوءَ به ھنن جھڙي ڪنيز ھئي، ۽ ٻن ڪنيزن ھن سان بنھه پنھنجائپ وارو سُلوڪ ڪيو ھو، ۽ ھڪ ٻئي جي ڏکن سورن ۾ ڀائيوار ٿيون ھيون. پر جڏھن کان ھنن کي ٻڌايو ويو ھو ته نوريءَ کي شھنشاھه جي حرم ۾ سوکڙيءَ طور موڪليو پيو وڃي، ۽ ٻه ٻيون ڄڻيون ھن سان گڏجي وينديون، ۽ ھن جي ڪنيزن طور ڪم ڪنديون، تڏھن کان ھنن نوريءَ سان بنھه مختلف سلوڪ ڪرڻ شروع ڪري ڏنو، کيس ” سانئڻ “ جو لقب ڏيئي ٿي سڏيائون. ڪن سنڌي نه ڄاڻندڙ ڪنيزن ته ھن کي ” خانم “ به سڏڻ شروع ڪيو ھو. ھونئن جو پنھنجي دردن جا داستان کولي بيان ڪرڻ ويھي رھيون ھيون، ھاڻي ھن سان ڳالھائڻ جون به روادار ڪونه ھيون. ھن کي پاڻ سمجھه ۾ نٿي آيو ته اھو وِيڇو ڪيئن ۽ ڇو پيدا ٿي پيو ھو، ۽ ھن اکين ۾ ڳوڙھا آڻي کانئن پڇيو ھو:
” اديون، مون کي گھٽ ۾ گھٽ ٻڌايو ته سھي ته مون ڪھڙو ڏوھه ڪيو آھي، جو اوھان مون سان اھو ورتاءُ شروع ڪري ڏنو آھي؟ “
پھرين ته ڪنھن به جواب ڪونه ڏنو، پوءِ ھڪڙيءَ چيو: ” اسان ڪنيزن کان ڪا خطا ٿي ھجي ته اسان کي معاف ڪجو! سانئڻ! “
” وري به اھا ” سانئڻ! “ اوھان ته مونکي ڀڻيپو آڇيو ھو. ڀينر ايئن ڪنديون آھن؟ “ نوريءَ کان سڏڪو نڪري ويو.
ٻنھي ڪنيزن کي الائي ڇا ٿي ويو. ھڪ ئي وقت ٻنھي ڄڻين کڻي کيس ڀاڪر ۾ ڀريو، ۽ پاڻ به سڏڪندي چيائون: ” مٺي، تون ساڳي مورک جي مورک آھين! ھاڻ تون شھنشاھه ھند جي حرم لاءِ سوغات آھين، ۽ تون اسان جي سانئڻ بڻجي ويئي آھين. توکي ياد آھي ته اسان توکي چيو ھو ته جيڪڏھن توکي شھنشاھه لاءِ سوکڙي طور موڪليائون ته پوءِ تون رستم بيگ جھڙي بگھڙ جي چنبي کان بچي وينديئن. توکي خبر ڪانھي ته الله سائين توتي ڪيڏو نه وڏو احسان ڪيو آھي! “
” مون نصيب ڦٽيءَ جي لاءِ ته ڪو فرق ڪونھي. رستم بيگ جي ٻانھي ٿي گذاريان يا قيصر بيگ جي يا وري جنھن کي اوھين شھنشاھه ٿيون چئو. آءٌ پنھنجي مارن کان پري، مارئيءَ وانگر ڪوٽ ۾ قابو ھونديس. ڪوٽ ڪھڙو به ھجي، آءٌ ته اھائي باندي ٿي رھنديس! “ نوريءَ سڏڪندي چيو.
” نه چري، تون اھو تڏھن ٿي سمجھين جڏھن تو رستم بيگ جي حرم کي ۽ سندس ڪنيزن کي ڪونه ڏٺو آھي. اسان ڏٺو آھي، سو اسين سمجھي سگھون ٿيون ته خدا توتي ڪيڏو مھربان آھي!“ ھڪڙي ڪنيز ھن کي پاڻ کان جدا ڪندي چيو.
۽ پوءِ ھن سَٽ ڏيئي پنھنجو ڪفتان پنھنجي ڪلھن وٽان ڪيرائي ڇڏيو، ۽ ھن ڏانھن پٺ ڏيئي بيھي رھي. نوريءَ جيڪو ڏٺو، تنھن ھن کان پنھنجو حال ۽ ماضي گھڙيءَ لاءِ وسارائي ڇڏيو. ڪنيز جي گوڏن کان چيلھه تائين، ۽ خاص ڪري سندس چڏن ۽ دُڏن تي ايترا ته ڪارا نيل ھئا ڄڻ ڪنھن ھن کي تتل سيخن سان ويھي ڏنڀ ڏنا ھئا. انھن مان ڪي نيل اھڙا ھئا جيڪي ڪٿان ڪٿان رتايل ھئا. اھي اھڙا ھنڌ ھئا جتي چمڙي ڦاٽي پوڻ تي ڪڙيون ٻڌجي ويون ھيون وقت گذرڻ سان سڪي اُٿڙي ويون ھيون. نوريءَ کي پنھنجي اکين تي اعتبار ئي ڪونه ٿي آيو: ڇا ھڪڙو انسان ٻئي انسان تي، سو به ضعيف زال ذات تي اھڙو ظلم ڪري ٿي سگھيو. ھن اُمالڪ کڻي ڪنيز کي ڀاڪر ۾ ڀريو، ۽ سندس وارن ۾ منھن لڪائي اوڇنگارون ڏيڻ لڳي.
” ۽ جڏھن حضور مرزا صاحب پنھنجي چابُڪ سان اسان کي نوازيندا ھئا، تڏھن ھُنن جي اھا خواھش ھوندي ھئي ته..... ته...... اسين سُور ۽ پيڙا کان رڙيون ڪرڻ بدران لذت ۽ فرحت جا شوڪارا ڀريون!“ ھن اھي لفظ اھڙي طرح چيا، جنھن ۾ ڪوبه احساس ڪونه ھو. نوريءَ کي رڳو اھو محسوس ٿيو ته ھن جو زخمي جسم ڪن اندرين زلزلن جي ڪري سڄو ڌڏي رھيو ھو. ھوءَ ڳچ وقت ھن کي ڀاڪر ۾ ڳراٽڙيون پائيندي رھي. ھن کي سمجھه ۾ نٿي آيو ته ھن جي جسم جي انھن زلزلن کي ڪيئن ماٺو ڪري، ۽ ھن جي بي آواز مظلوميت جي روڄ کي ڪيئن چُپ ڪرائي.
” بس ڪر منھنجي ڀيڻ، بس ڪر! مون کي بخش ڪر جو مون توکي اھو ڪجھه ياد ڏياريو آھي، جنھن منھنجي روح کي رنجايو آھي ته توسان ته الائي ڪھڙي قيامت ھوندي! “
”نوري، منھنجي ڀيڻ، ھاڻ سور سھسائي سھسائي اسان جا جذبا به مُڏا ٿي ويا آھن: پنھنجي وطن کان ڏور، پنھنجن مِٺن عزيزن قريبن کان پري؛ اسين فقط اندر ئي اندر ٽھڪون ۽ ڪڙھون ٿيون. تون ته پنھنجي وطن ۾ پنھنجن کان ايترو ويجھو ھوندي به ايڏي ڏور آھين، ۽ تنھنجا گھاوَ به اڃا تازا تازا ۽ نوان نڪورا آھن، سو تنھنجي لاءِ اسان جو به ھڏ ٿو ڪُرڪي.....! “ ڪنيز سندس اکين ۾ نھاريندي پاٻوھه مان چيو. ان پاٻوھه ۾ وري پنھنجائپ موٽي آئي ھئي.
ٻي ڪنيز به ھن جي کاڏي مٿي ڪري، سندس منھن ۾ نھاريندي چيو: ” خدا شل ڪنھن به عورت کي حسن نه ڏي: جنھن دنيا ۾ اسين ساھه پيون کڻون اُتي سونھن عذابن جو سبب بڻجي ٿي وڃي. رستم بيگ جي ڪوڙڪي مان نڪري، تنھنجا پَـرَ ڪَتري، توکي شھنشاھه جي حرم جي پڃري ۾ قيد ڪرڻ لاءِ ٿا موڪلين. ٻي ڪا چتر ۽ چالاڪ عورت ھجي ھا ته ھوند خوشيءَ ۾ ڪانه ماپي ھا ۽ راڄ راڻي ٿيڻ جا سپنا ڏسڻ لڳي ھا. پر تون..... تون ته اُتي به روئي روئي پنھنجو جيءُ جھوري وجھنديئن. تون پنھنجي نصيب آڏو مجبور آھين: اسين پنھنجي نصيب آڏو مجبور آھيون. پر اسان وٽ اھڙيون به آھن جن پنھنجو نصيب پاڻ خلقيو آھي. اسان جي سنگلاخ وادين ۾ اڄ به اھڙيون عورتون آھن جيڪي پنھنجي زبان جي بدران خنجر جي نوڪ سان ڳالھائينديون آھن، جيڪي اڙٻنگ گھوڙن جي اگھاڙيءَ پٺيءَ تي لانگ ورائي ظالمن سان دوبدو مقابلا ڪنديون آھن، ۽ جڏھن جياپي جي جنگ ھارائڻ لڳنديون آھن، تڏھن ظالمن جي ھٿ چڙھڻ بدران خنجر جي نوڪ پنھنجي ڇاتيءَ ۾ ٽنبي ڏينديون آھن..... ھاڻي توکي فيصلو ڪرڻو آھي ته تون پنھنجو نصيب پاڻ خلقيندينئن يا پاڻ کي، اسان وانگر، ٺلھو مردارن وانگر جيئرو رھي، پاڻ کي نصيب جي حوالي ڪري ڇڏينديئن! “
نوري يادگيرين جي انھيءَ ڌُنڌ مان موٽي آئي، ۽ شڪايتي انداز ۾ چيائين: ” تو وري مون کي سانئڻ سڏيو؟ “
ٻانھي گھڙيءَ لاءِ ماٺ ٿي ويئي. پوءِ ھيڏي ھوڏي ڏسي چيائين: ” مون توکي اڳ به سمجھايو آھي. ھيءُ مغل محل آھي، جتي ڀتين کي به ڪَن ٿيندا آھن. ھت پاڻ تي به اعتبار ڪرڻ جوکائتو آھي. ان ڪري تنھنجي- ۽ اسان جي به- سلامتي انھيءَ ۾ آھي ته اسين ٻاھرين طور اھوئي ڏيکاءُ ڏيون ته تون اسان جي سانئڻ آھين، ۽ اسين تنھنجون ڪنيزون! “
۽ پوءِ ھن کي ٻانھن کان وٺي آڻي پلنگ تي وھاريائين. ” ھاڻ ٻڌاءِ ته تو اھو ڪيئن سمجھيو ته انھيءَ تاري ھيٺ تنھنجو وطن ھوندو.....؟ “ ھن نوريءَ کي ڇيڙيندي چيو.
” بس، ايئن ئي چيم. ھيڏي ساري ڪاري ڌارئين آسمان ۾ انھيءَ تاري ۾ ئي جوت ھئي. ايئن ڀانيم ته ان تاري جي جوت منھنجي ڌرتيءَ، منھنجي ديس سنڌ جو اولڙو ھجي ته به شڪ ناھي. نه ته ھيترا سارا تارا ايئن ايترا اونداھا ڪيئن ھجن ھا! “
ٻانھي حيرت مان ھن کي ڏسندي رھي. ھن جو سنڌين سان گھٽ واسطو پيو ھو، پر جڏھن به ھوءَ ڪنھن سنڌيءَ سان ملي ھئي، تڏھن ھن اھو محسوس ڪيو ھو ته اڇن اوجرن ماڻھن سان ملي ھئي، ۽ لاشڪ اھا اوجر ۽ شفاف روشني ماڻھن ۾ سندن ڌرتيءَ کان کين ملي ھئي. نوريءَ جي اچڻ کان پوءِ ته ھن کي ھيڪاري يقين ٿي ويو ھو ته سنڌ جي ڌرتيءَ کي خدا ڪا اھڙي خصوصيت عطا ڪئي ھئي جو اُن جا ماڻھو مَنَ جا ايڏا اڇا اُجرا ھئا، ۽ شڪلين ۾ به ھن اڃا تائين ڪو ماڻھو ڪوجھو ڪونه ڏٺو ھو. جيڪڏھن ڪنھن جو رنگ ڪارسرو ھو تڏھن به سندس منھن ۾ ڪا اھڙي مڻيا ھئي جو ھن جو اُجرو مَنُ پيو جرڪندو ھو!
” ڀلا، اھو ته ٻڌاءِ ته تنھنجو ھو سنڌي ڳڀرو..... ڇا نالو ٻڌايو ھيئي، ھا، وريام، اھو ڀلا ڪھڙي تاري ھيٺ ھوندو؟ “ ھن وري به کيس ڇيڙيندي چيو.
گھڙيءَ لاءِ نوريءَ جي اکين ۾ ھڪ اھڙو رنگ آيو، جنھن ۾ حيا، حجاب سان گڏ ھڪ خوشيءَ جو لياڪو ھو. پر ٻيءَ گھڙيءَ ھن جي اکين ۾ اٿاھه ڏک لھي آيو. ھوءَ ڄڻ سڄي ڪومائجي ويئي، ۽ ٿڌو شوڪارو ڀريندي چيائين: ” الائي ڪٿي ھوندو؟ الائجي ھن سان ڇا ڪيو ھوندائون؟ تو ته ڏٺو ھو ته ھن کي ڪيئن کڻي سنگھرن ۾ سوگھو ڪيو ھئائون.....! الله سائين، رڳو ھڪڙو ڀيرو ھن کي ڏسان، پوءِ پساھه پورا ٿين ته ھن تان گھوريس! “
ٻانھيءَ وري کڻي ڀاڪر وڌس، ۽ نوري ھن جي ڇاتيءَ ۾ منھن وجھي ڪيترو وقت سُڏڪندي رھي.
اوچتو ٻاھر تڪڙن تڪڙن قدمن جو آواز ٻڌي ٻئي ڇرڪجي اُٿي بيھي رھيون. ٻه ديوقامت خواجه سرا دروازو کولي، ھڪڙو ھڪڙي پاسي، ٻيو ٻئي پاسي ٿي بيھي رھيو. سندن ھٿ ڪمربندن ۾ آبنوسي خنجرن جي مٺين تي ھئا، ۽ پوءِ واچوڙي وانگر، ملڪهء ھند نورجھان جي خاص ٻانھي، اندر ھلي آئي.
” ملڪهء عالم، ملڪهء ھند جن سنڌي ڪنيز کي عزت بخشڻ لاءِ تشريف فرما ٿي رھيون آھن!“
نوريءَ جي ڪنيز ته ھڪدم فرش تي سجدي ۾ وڇائجي ويئي. نوريءَ کي سمجھه ۾ نه آيو ته ھوءَ ڇا ڪري. حبشين کي ڏسي ھن جو ساھه اڳي ئي سڪي ويو ھو. ھوءَ ڪنھن بت وانگر اُتي ئي بيٺي رھي. ھن زائفان کي جيڪا پوشاڪ پيل ھئي، تنھن جي جرڪي ھن جي اکين کي ڄڻ کيرو ڪري ڇڏيو. ھن کي نھايت زرق برق پر نھايت شفاف ريشمي ململ جو ڊگھو پھراڻ پيل ھو جنھن مان ھن جو ھر انگ صاف نظر پئي آيو: فقط چيلھه ۾ ٻڌل ھيرن جواھرن سان سان جڙيل ڪمربند وارو جسم نظر ڪونه ٿي آيو. ھوءَ ايترو تڪڙو اندر آئي ھئي، جو ڄڻ واچوڙا پاڻ سان کڻي آئي ھئي، ۽ انھيءَ واچوڙي ۾ ھن جا اُرھه ايئن دمڪي رھيا ھئا ڄڻ ڪبوتر اڏامڻ لاءِ پَـرَ سوئي رھيا ھئا. ھوءَ انھيءَ اُرھه، ۽ اُرھه کان ھيٺ ڏسندي پنھنجي دل ۾ ڀنواٽيون پونديون محسوس ڪندي رھي. ھن کي يقين ٿي ويو ته جيڪڏھن ھن ڪنھن شيء کي نه جھليو ته ھوءَ اُتي ئي ڦھڪو ڪري ڪِري پوندي. ھن قيصر بيگ جي خانم کي به زرق برق پوشاڪن ۾ ڏٺو ھو، پر ھي نظارو ھن جي تصور کان به گھڻو اڳتي ھو.
اوچتو چئن ڪنيزن جي وچ ۾، ھڪڙي قداور مائي، مٿي تي ڇٽ پھريو، ھوريان ھوريان اندر داخل ٿي. ڪنيزن نورجھان بيگم لاءِ ھن کي جيڪي ڪجھه ٻڌايو ھو، سو ھن ساڀيان اڳيان بنھه تڇ برابر ھو. ڇَٽ جي بِلوري ھيرن جواھرن ھن جي منھن کي اھڙو تيج ۽ تجلو ٿي ڏنو، جو ڄڻ ته ھن جو منھن مشعل وانگر پئي ٻَريو. ھن جي ڊگھي ڳچي به ھيرن جي ھارن سان جھِنجھي پئي ھئي. ريشم جي لباس جي چَتي چَتيءَ تي اھڙن موتين جو ڀرت ڀريل ھو جيڪو اکين ۾ گھڙندو ٿي ويو. پر جنھن ڳالھه نوريءَ کي ڇرڪائي وڌو، سي ھن جون اکيون ھيون. ھن ايتريون خوبصورت ۽ سھڻيون اکيون ڪڏھن به نه ڏٺيون ھيون. پر انھن ۾ رڳو خوبصورتي ۽ سونھن ڪانه ھئي: انھن ۾ ھڪ اھڙي چمڪ ھئي جا ڪنھن شڪاري پکيءَ ۾ ھوندي آھي. ان چمڪ ۾ شڪار جي بيوسيءَ تي سوڀ جو رنگ ھو. ان ۾ زخمي چيتي واري رتو رت جلالي ڪيفيت ھئي. ھن کي اھي اکيون ڏاڍيون وڻيون، پر ساڳئي وقت انھن اکين کان ھن کي بي انتھا خوف محسوس ٿيڻ لڳو، ۽ ھوءَ ھلڪي واءُ ۾ لرزندڙ پَنَ وانگر ٿڙڪڻ لڳي.
ملڪه جي ھڪڙي ٻانھيءَ ھن کي ڪو اشارو ڪيو، پر ھوءَ ان اشاري کي بنھه نه سمجھي سگھي. سندس پنھنجي ڪنيز، جيڪا سجدي مان اُٿي، ھن کي چيو: ” مون وانگر جھُڪي، ملڪهء ھند جي قدمن ۾ وڇائجي وڃ! “
ملڪه نورجھان ڪنيز ڏانھن ڏسندي چيو: ” تو ھن کي سندس زبان ۾ ڇا چيو؟ “
ڪنيز ڪنڌ ھيٺ ڪندي فارسيءَ ۾ چيو: ” قربان وڃان، مون کيس چيو ته سجدہ ريز ٿي ملڪهء عالم جي قدم بوسي ڪري! “
” ھون.....! “ نورجھان ڪنڌ جي جنبش سان ھن کي ھٽڻ جو اشارو ڪري، اڳتي وڌي آئي.
نوريءَ جي کاڏيءَ کي پنھنجي آڱر سان مٿي کڻي، ڪا گھڙي ھن جي ڊنل ھرڻيءَ جھڙين اکين ۾ نھاريندي رھي. پوءِ ٿورو ھٽي، ھن جي سموري سراپا کي ڏٺو.
” ھيءَ واقعي غضب جي حسين نينگري آھي! “ ملڪه ڀڻڪيو.
” اوھان جي ته قدمن جي خاڪ برابر به ڪانھي! “ ڪنيز ڪنڌ مٿي کڻڻ کان سواءِ چيو.
” ھن کان پڇ ته ھوءَ خوش آھي شاھي حرم ۾ داخل ٿيڻ تي! “
ڪنيز نوريءَ کي ساڳي ڳالھه سنڌيءَ ۾ چئي ته نوري اچي سُڏڪن ۾ پئي. ” باھه لڳي شاھي حرم کي، شل زمين مون کي جاءِ ڏي ته آءٌ ان ۾ غرق ٿي وڃان.....! “
ڪنيز ترجمو ڪندي چيو: ” چوي ٿي ته ملڪه عالم جي قدمن ۾ جاءِ ملي ته ان کان وڌيڪ ٻي ڪھڙي خوشبختي ٿِي ٿي سگھي! “
نورجھان ھلڪو ٽھڪ ڏنو. ” توکي ڪوڙ ڳالھائڻ نٿو اچي. اسين ھن جي سڏڪن مان ئي سندس دل جو حال ڄاڻي ويون آھيون. ھيءُ حُسن ترڪ يا مغل حُسن ڪونھي جيڪو آسمانن ڏانھن اُڏامڻ گھرندو آھي. ھيءُ حُسن اھڙو حُسن آھي جيڪو پنھنجي مٽيءَ ۾ مانُ گھرندو آھي..... تون اسان سان اچ! “
جھڙي طرح واچوڙي وانگر ھو آيون، تئن ئي وري واچوڙي وانگر ھو ھليون ويون. دروازي کان ٻاھر نڪري، نورجھان پنھنجي ھڪڙي آڱر مان ھڪڙي مُنڊي لاھي ڪنيز کي ڏيندي چيو: ” ھيءَ پاڻ وٽ رک. ماھه بيگم، باقي تون ھن کي سمجھائي ڇڏج. پر سيگھه ڪجو، قبلهء عالم تي ڀروسو ڪونھي ته ڪيڏيءَ مھل کين ھيءُ جنت جو ميوو ياد پئجي وڃي.....! “
ڪنيز وري سجدي ۾ ڪري پئي. نورجھان جي وڃڻ کان پوءِ ماھه بيگم، ملڪه جي خاص ڪنيز، ھن کي ڳچ وقت ڪي ڳالھيون سمجھائيندي رھي.*