3
اھڙن حڪمن سان گڏوگڏ وفاداري ۽ سازشن جي اطلاع ڏيڻ وارن لاءِ انعامن اڪرامن ۽ مغل حڪومت جي نوڪريءَ جي خاطري ڏني ويئي. مسجدن ۾ ھر نماز کان پوءِ، پيش امام ماڻھن کي تلقين ڪرڻ لڳا ته اسلام ۽ اسلامي حڪومت جي انحرافي ڪندڙ ٻنھي جھانن جي غضب کي دعوت ڏيندو. خطبي ۾ ظل الاھي شھنشاھه جھانگير سان گڏ رستم بيگ جو نالو ائين ورتو ويندو ھو ڄڻ ته خود شھنشاھهِ ھند رستم بيگ جو محتاج ھو ۽ سنڌ کي اسلامي سلطنت ۾ شامل رکڻ جو بار رستم بيگ تي ھو ۽ شھنشاھه کيس ھر شورش، ھر بغاوت کي چيڀاٽڻ جو کليو پروانو ڏيئي ڇڏيو ھو!
رستم بيگ پنھنجو ڏَکو ويھارڻ لاءِ شھر ته ٺھيو پر ننڍن ننڍن ڳوٺن ۾ ٽِياس کوڙائي ڇڏيا، جنھن تي ڪونه ڪو ماڻھو سازش ۽ شورش جي الزام ۾ ٽنگيل ھوندو ھو، ۽ تيسين اھو لاش ٽياس تان نه لاھيندا ھئا، جيسين ان جي بانس ڪن ڏينھن تائين ماڻھن کي رستم بيگ جو نالو وسارڻ نه ڏيندي ھئي. ماڻھن ۾ ھن جو ايڏو ڊپ ويھي رھيو جو ٽپھريءَ کانپوءِ جتي ڪٿي ھٽَ تاڙَ ٿي ويندي ھئي، ۽ ماڻھو گھرن کي وڏا وڏا تالا ھڻي اندر ئي اندر ٻارن کي ٻوٿاڙي ويھاري ويٺا ھوندا ھئا. سانجھيءَ جي ٻانگ ايندي ھئي، تڏھن به دروازا نه کلندا ھئا، ۽ پيش امام نمازين جي واٽ ڏسندي اوٻاسيون ڏيڻ لڳندا ھئا. ڪن وڏين مسجدن ۾ رڳو مغل، ارغون، ترخان يا مسافر نظر ايندا ھئا. وڏي مصيبت ته مسافرن لاءِ ھئي: ٽپھريءَ کان اڳ جيڪڏھن واندا نه ٿيا ته رات گذارڻ لاءِ ڪوبه مسافرخانو کين ھنڌ کٽولو ڏيڻ جو به روادار نه ٿيندو ھو ته مبادا مغل سپاھي اچي تفتيش ڪن. مغل سپاھي به اھڙا ھِريا جو راھه ويندي کين بيھاري پڇائون ڪندا ھئا ته ڪير آھين، ڪٿان آيو آھين، ڇو آيو آھين، رھين ڪٿي ٿو- ھل چونڪيءَ تي! چونڪيءَ تي وڃڻ معنى سڄو مال متاع ڦرائڻ. ان ڪري ھر ڪو پنج ڏھه درھم ڏيئي جند ڇڏائيندو ھو. ائين ڪو سڻڀو گراھڪ نه ملندو ھون ته مسافر خاني تي چڙھائي ڪندا ھئا، ۽ مسافرخاني وارو ڪجھه ڏيئي جان نه ڇڏائيندو ته مسافرن کان آڏا ابتا سوال جواب ڪري، ڪجھه نه ڪجھه ڦري ماري ايندا ھئا!
شام ٿيندي ھئي ته مغل سپاھين جا ٽولا محلن ۾ ڪاھي پوندا ھئا. ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ ماڻھو ملين ته ڄڻ ٻيگھي مچي وين. ھن کي بيعزتو ڪري، جيڪي ڪجھه گيدي ۾ ھوندس، سو ڦري گھر روانو ڪندس. ڪڏھن ڪڏھن ڪا پَڳ، ڪا پڳڙي يا پَٽڪو وڻين ته اھو به ڦريندي ويرم نه ڪندا. جيڪڏھن ڪا ھڙ حاصل نه ٿين ته کيس ماريندا ڪُٽيندا چونڪيءَ تي وٺي ويندا، ۽ تيسين ان جي جان نه ڇڏيندا، جيسين سندس ڪي واھرو وري، ڪجھه ڏيئي سندس جند نه ڇڏائيندا. البت ارغون، ترخان يا دھلي، آگري، فتح پور ۽ ٻين ھنڌن کان آيل ماڻھو، جيڪي فرفر فارسي ڳالھائيندا ھئا، تن کي ھٿ نه لائيندا ھئا، متان ڪو حڪومت جو ماڻھو ھجي ۽ دانھن وڃي دھليءَ يا آگري پھچي.
جيڪڏھن ڪو راھه ويندو واٽھڙو نه ملين، ۽ سپاھين جو کيسو گرم نه ٿيو ته ھنن ھڪ اھڙو طريقو اختيار ڪيو، جنھن ماڻھن ۾ ھو اڄاتو خوف وجھي ڇڏيو: بيگاھه وقت ۾ ڪنھن در تي کڙڪو ڪري، پاڻ لڪي بيھي رھندا ھئا: اندران ڪنھن ڪڙو کولي، ٻاھر نھاريو ته جھٽ ڏيئي، کيس ڇڪي ٻاھر ڪندا ھئا، ۽ نڪا ھم نڪا تم، ڌڪن بجن جو وسڪارو لائي ڏيندا ھئا. ھن جي رڙين تي اوڙي پاڙي جا مڙس ماڻھو ٻاھر نڪرندا ھئا ته مغل سپاھي اھڙي ڏيکائي ڏيندا ھئا ڄڻ ته ان ھمراھه پاڻ مغلن سان کؤنس شروع ڪئي ھئي. جيڪڏھن اھا چال ڪامياب نه ٿيندي ھئي ته چوندا ھئا ته ھن مغلن، مغل شھنشاھه يا عامل کي گاريون ٿي ڏنيون، ان ڪري ھن کي چونڪيءَ تي وٺي ويندا. چونڪيءَ تي وڃڻ معنى وڌيڪ مار موچڙو، سو پاڙي جا چڱا مڙس، ڪجھه سوکڙيون پاکڙيون پيش ڪري ھمراھه جي جان ڇڏائيندا ھئا!
ھڪ طرف عام ماڻھن سان اھو ويل ھو، ٻئي طرف ساقي خانن جي آس پاس ماڻھن جا ھجوم ھوندا ھئا. گھڻو تڻو ارغون، ترخان، مغل يا قنڌاري ھئا، پر ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ مقامي ماڻھو به ھوندو ھو، جيڪو يا ته شاھي حڪومت جو ڪو اھلڪار ھو يا ڪنھن ارغون، ترخان يا مغل جو دوست يار. اندر رباب جي ڌن تي ڳڀرو ساقي نچندا، مٽڪندا، انگوريءَ جا جام پيش ڪندا ويندا ھئا، ۽ سندن گراھڪ ھڪٻئي کان اڳرا ٿي، کين پاڻ ڏانھن متوجھه ڪرڻ لاءِ حرفتون ھلائيندا ھئا. ڪيترن ساقي خانن ۾ اندر جاءِ نه ھئي ته رستن تي موڙا ڪڍارائي، ساقين ۽ انگورين جا شوقين ويھي پاڻ ۾ ڪچھريون ڪندا ھئا، ۽ جيئن ئي ڪو ساقي جام کڻي ايندو ته کيس ڀاڪر پائڻ، چمي ڏيڻ، يا چھنڊي ھڻڻ لاءِ پاڻ ۾ الجھڻ لڳندا ھئا. اڪثر ساقي خانن ۾ روزانو ساقين تان جھيڙا ٿيندا ھئا، ۽ خنجرن جي مقابلي ۾ ٻه ٽي قتل ضرور ٿيندا ھئا. ڪن ساقي خانن ۾ جوا به ھلندي ھئي، پر جواخانن ۾ فقط اھي اندر وڃي سگھندا ھئا جن کي ساقي خانن جي مالڪ يا ڪنھن وڏي عملدار جي اجازت مليل ھوندي ھئي. انھن جواخانن ۾ اڪثر ائين ٿيندو ھو ته ڪو ارغون يا ترخان يا مغل سڀڪجھه ھارائي ويھندو ھو ۽ جوارين جو قرض نه ڏيئي سگھڻ تي پنھنجي جان وڃائي ويھندو ھو. ھڪڙي ئي ڌڪ سان سندس آنڊا گجيون ڪڍي، ٽنگوٽالي ڪري، رستي تي ڇڏي ويندا ھئس جتان صبح جو يا ته سندس وارث لاش کڻي ويندا ھئا يا وري سرڪاري سپاھي کيس کڻائي ويندا ھئا.
جڏھن ماڻھن ۾ ڊپ ۽ ھراس انتھا تي پھچي ويو، تڏھن وري ڌاڙا لڳڻ شروع ٿيا. نما شام مھل، ٻٽون ٻڌل ڏھاڪو کن گھوڙيسوار ڪنھن ڪوٺيءَ، حويليءَ يا گھر تي حملي آور ٿيندا ھئا ۽ ديناداستي ماري ڦري، الھه تلھه لٽي ھليا ويندا ھئا. جيڪڏھن ڪنھن ننڍي نيٽي زائفان تي نظر پين ته اھا به زوريءَ کڻي ويندا ھئا. اڪثر ڌاڙا ارغونن، ترخانن، سيدن يا مغلن جي محلن ۾ لڳندا ھئا. سنڌين جي محلن ۾ ورلي ڪو ڌاڙو لڳندو ھو. مغل سپاھين اھو افواھه عام ڪري ڇڏيو ته اھي ڌاڙا سانوڻ جو ٽولو ٿو ھڻي، انڪري سنڌين جي گھرن ۽ حويلين تي ڌاڙا ڪونه ٿا لڳن. درحقيقت سنڌين جي گھرن تي ڌاڙا انڪري ڪونه ٿي لڳا جو سنڌين ۾ دولتمند خاندان ڪي ورلي وڃي بچيا ھئا. سنڌي گھڻو ڪري ھٿ ڪاريگر، ڪمي ڪاسبي، ھَٽ واڻيا ھئا، جيڪي پنھنجي گذر سفر ۾ پورا ھئا! اڪثر دولتمند ماڻھو ارغونن ۽ ترخانن جي دور ۾ لڏي ڪڇ، ڪاٺياواڙ، جيسلمير ۽ گجرات ڏانھن ھليا ويا ھئا، جيڪي بچيا ھئا، تن پاڻ وٽ مغل سپاھي پگھاردار رکي ڇڏيا ھئا، انڪري مٿن ڌاڙو ھڻڻ ممڪن ئي نه ھو.
پر خوف ۽ ھراس ۾ ئي اھڙو ماحول پيدا ٿيندو آھي جنھن ۾ ھڪ طرف افواھن جي بازار گرم ٿيندي آھي، ۽ ٻئي طرف شاھينگن کي جاوا ڪرڻ جو موقعو ملندو آھي، ۽ ٽئين طرف ڪمزور حڪومت کي پنھنجا پير مضبوط ڪرڻ جو وقت ملي ويندو آھي. سنڌي به رفته رفته اھو يقين ڪرڻ لڳا ھئا ته ڌاڙا سانوڻ جي ٽولي ٿي ھنيا. ٻئي طرف مغل سپاھين ۽ لشڪرين کي خدا خدا ڪري اھو موقعو مليو ته ھو ھر واٽ ويندي سنڌيءَ کي سانوڻ جي ٽولي سان لاڳاپيل ھجڻ جو الزام ھڻي ڪجھه رقم ڇڏائي وٺندا ھئا، ۽ کين سنڌين کي بيعزتو ڪرڻ جو به دل گھريو موقعو ملي پوندو ھو. مغل حڪومت جا پير اڃا پختا ڪونه ٿيا ھئا. مرزا غازي بيگ جي مرڻ کانپوءِ خسروخان چرڪس ھالن ۾ ويھي مرزا باقيءَ جي پوٽي مرزا عبدالعلي جي سنڌ جي تاجپوشي جو اعلان ڪري ڇڏيو ۽ سندس لشڪر آس پاس مغلن جي عملدارين کي ختم ڪندو ٺٽي ڏانھن وڌندو ٿي آيو. مرزا عبدالعلي اڃا صغير ھو. انڪري ھن جي نالي ۾ سموري حڪومت خسروخان چرڪس پاڻ سنڀالڻ جي فڪر ۾ ھو. جتي ڪٿي مغلن ۽ ارغونن ترخانن ۾ چڪريون پئي لڳيون. ٺٽي ۾ بظاھر ته مغلن جي حڪومت ھئي پر اندران ئي اندران ترخان ان ڏينھن جو انتظار ڪري رھيا ھئا جڏھن خسروخان چرڪس ٺٽي تي ڪاھي ايندو، ۽ ھنن کي وري حڪومت ملندي، جنھن کي ھنن پنھنجو موروثي حق ٿي سمجھيو. ڪيترن سنڌين کي ھنن ڳجھا نياپا موڪليا ھئا ته اسان جو ساٿ ڏيو. اسان وري به سنڌ ۾ رھي، سنڌي ٿي ويا آھيون: مغل ته اوپرا ۽ ڌاريان آھن، جيڪي دھلي ۽ آگري کان ٿا حڪومت ڪن. اسان جو ته مڙھه مقام ئي ھتان جو آھي؛ اسان جي وڏن جا ھڏا به سنڌ جي سرزمين ۾ پوريل آھن ۽ اسين به مري ھن مٽيءَ ۾ دفن ٿينداسون. مغل وري سنڌي سردارن ۽ وڏيرن کي اھو سمجھائيندا رھيا ته ارغونن ۽ ترخانن سنڌين کي لتاڙي چيڀاٽي ڇڏيو ھو. مرزا باقيءَ جا ظلم اڃان تازا تازا ھئا. مغلن سنڌين کي انھي ظلم ۽ جبر کان نجات ڏياري ھئي، ۽ شاھي حڪومت ھيٺ سنڌ ۽ سنڌين کي وڌڻ ويجھڻ ۽ ترقي ڪرڻ جو اوترو ئي موقعو آھي جيترو ٻين صوبن ۽ صوبيدارن کي!
۽ سنڌي جنڊ جي انھن ٻن پُڙن ۾ پيسجي رھيا ھئا. ھنن جون ھمدرديون ڪنھن سان به نه ھيون: ان ڪري ھنن تي ٻنھي ڌرين مان ڪنھن به اعتبار ڪونه ٿي ڪيو. انھيءَ بي اعتباريءَ جي فضا ۾، جڏھن عام بدامني، ڏھڪاءُ ۽ ڏاڍ جو وايو منڊل ڇانيو ته سنڌين کي سمجھه ۾ نه ٿي آيو ته ھو ڇا ڪن، ھنن جي سوچڻ جي قوت ئي ڄڻ ته ڪيڏانھن موڪلائي وئي ھئي. اھي سنڌي عملدار، جيڪي مغل سرڪار جي نوڪريءَ ۾ ھئا، سي پنھنجي عملداري بچائڻ ۾ ايترا بي نَڪا ٿي ويا جو سنڌين کي پاڻ ٻوھي ۾ ڏيڻ کان به نه ٿي مُڙيا. مغل عامل ۽ عملدار به سندن ڪمزوري محسوس ڪري سازشن ۽ شورشن جي جاچ سنڌي عملدارن ۽ ڪامورن جي حوالي ڪندا ھئا، ۽ سنڌي ڪامورا محض پنھنجي وفاداري ۽ ڪارڪردگي ڏيکارڻ لاءِ بيگناھه سنڌين جا نالا ڏيئي ڇڏيندا ھئا. مغل عملدارن انھن کي سزائن ڏيڻ لاءِ قاضي به سنڌي مقرر ڪيا، ۽ اھي سنڌي قاضي جڏھن قضا جي ڪرسيءَ تي ويھندا ھئا، تڏھن سنڌي ڏوھارين کي ٽياس تي ٽنگڻ جي سزا ڏيندا ھئا ۽ ارغونن ۽ ترخانن کي جلاوطنيءَ جي!
سنڌين ۾ جيڪو واپاري طبقو ھو، سو اڳي ئي سھي جي کَل: اول ته مغل سپاھين جي آنڪي ڀري پيا ڪم ٽپائيندا ھئا. ڳالھه آنڪيءَ کان مٿي چڙھي ويئي ته سنڌ جا وڻ ئي ڇڏي لڏڻ لاءِ تيار ٿي ويندا ھئا. باقي سمورو ظلم ۽ جبر سنڌ جي ھاري ناري، مالوند، پورھيت، ڪمي ڪاسبي، ھٿ ڪاريگر يا گھوڙين تي ھو. ھو آھه به نه ڀري سگھندا ھئا ته متان سندن ٿڌي شوڪار جو غلط مطلب ورتو وڃي. البت انھن مان جوانن جو طبقو اھڙو ھو، جيڪي اھو ظلم خاموشيءَ سان سھڻ لاءِ تيار نه ھو. انھيءَ طبقي ۾ گھڻائي مدرسن جي شاگردن جي ھئي. ھنن جي اکين ۾ مَچَ متل ھئا، اندر ۾ کورا کاڻل ھئا، ۽ سندن ماٺ ۾ نفرت جي چُڻ ڀُڻ ھئي. ھنن کي رڳو ارغونن ۽ ترخانن يا مغلن ۽ ٻاھرين سان نفرت نه ھئي. ھنن کي پنھنجن کان به نفرت ھئي، جيڪي ھيترو ظلم سھندي به ماٺ ھئا يا مغلن جي چاڪري ڪندي، پنھنجن تي ظلم ڪندا رھندا ھئا. اھڙائي جوان سانوڻ جي ٽولي ۾ شريڪ ھجڻ جي شڪ ۾ ٽياس تي ٽنگيل نظر ايندا ھئا.