9
اوچتو ھن جي ڪُميت جا ڪَن کڙا ٿي ويا، ۽ ھن جي چال ۾ اَڻ لکو فرق پئجي ويو. سانوڻ خوابن جي دنيا مان موٽي آيو. گھڙي دير کانپوءِ، چٻري جي چيٽ سان گڏ گھوڙن جي ٽاٻڙ ٽاٻڙ جو آواز ھن جي ڪن تي پيو. ھن ڪميت کي ھلڪي ھٿ جي ٿپڪي ھنئين ته ڪميت پاڻھي ڄاڻ، کٻڙن جي ڊگھن ٻوڙن ۾، منھن وجھندي لڪي بيھي رھي. سانوڻ ڪمربند مان ڪٽارو ڪڍي، ٻوٽن جي جھُنڊ ۾ اوڪڙو ويھي رھيو. ھن جي ڪنن ھن کي ٻڌايو ته اڳيان ٻه سوار ھئا، جن جي ڪڍ ڏھاڪو سوار مينھن واءُ ڪندا پئي آيا. ھن کي اھو به يقين ھو ته مغل يا ترخان وس پڄندي ٻيلي جو رخ ڪونه ڪندا. ھن اندازو لڳايو ته مغل سپاھي ڪن سنڌي ھمراھن يا ترخانن کي جھلڻ ٿي آيا. ھن جي ھمراھن جي چتاءَ مان ھن کي اھا پڪ ٿي ويئي ته ٻيلي ۾ گھڙندڙ ماڻھو سڄڻ ڪونه ھئا. پر جيڪڏھن ويرِي ڪن سنڌي ھمراھن جي پويان آھن ته پوءِ ..... اڃا ھو انھن خيالن ۾ ھو ته اڳين سوارن مان ھڪڙي جي گھوڙي جي ڊگھي ۽ ڊنل ھڻڪار مان ھن کي پڪ ٿي ويئي ته گھوڙي جي پُٺ ۾ ڀالَو يا تير کُپي ويو ھو. ساڳئي وقت اڳين سوارن جي گھوڙن جي سنبن جو آواز اوچتو بند ٿي ويو.
ھن جي سَرلن ڪَنن، پري جو ھڪڙو آواز جھٽي ورتو .... ” ڏاترنا، او ھنن کٻڙن جي جُھنڊ ۾... “ ٻن ھمراھن جي ڊوڙڻ ۽ سھڪڻ جو آواز ھاڻ چٽو ٻڌڻ ۾ پئي آيو. سانوڻ جتي لڪل ھو، ان جي پٺئين پاسي، ٻه ھمراھه گسڪندا، سھڪندا، کٻڙن ۾ گھڻو اندر پيھي آيا. سانوڻ محسوس ڪيو ته ھمراھه پنھنجي ساھه کي روڪڻ جي ڪوشش ڪري رھيا ھئا، پر ھنن جي ناسُن مان آواز سسڪندو ايئن تي نڪتو، ڄڻ ڪو ٻڏندڙ ماڻھو اوچتو پاڻيءَ مان ٻاھر نڪري شپڙڪا ڪري ساھه کڻندو آھي.
گھڙي نه گذري ته ڏھاڪو کن مغل لشڪرين به کٻڙن جي جھُنڊ وٽ اچي پنھنجا گھوڙا جھليا. ھڪڙي مغل ڪڙڪيدار آواز ۾ چيو: ” تيمور خان، نامراد سنڌي ھتي ئي ڪٿي لڪل آھن: تون ھي پاسو وٺ ته آءٌ ھن پاسي ٿو ڏسان. اچو، توھين مون سان اچو ... “
سانوڻ وري سرٻاٽ ٻڌو: ” وريام يَر منھنجي ڪري ..... “
” شُشُ ......... “
کٻڙ ڪافي گھاٽا ھئا، پر سانوڻ کي پڪ ھئي ته جيڪڏھن مغل ھن پاسي آيا ته ڪميت جي بُوءِ تي مغلن جا گھوڙا ضرور ھڻڪندا. ۽ نه رڳو مغل ھن کي ڏسي وٺندا، پر پوءِ ھنن ٻن ھمراھن جو به خير ڪونه ٿيندو. ڪجھه سوچيندي ھن وات تي مٺ ڏيندي، ڳيري جي ڊگھي ” گھون .... گھون .... “ جو آواز ڪڍيو. گھڙي نه گذري ته چوڌاري کٻڙن ۽ لئين مان ڳيرن جي ڊگھي ” گھون .... گھون ... “ جو آواز اچڻ لڳو. سانوڻ وري سرٻاٽ ٻڌو: ” ير، اھو آواز ٻڌءِ .... بنھه ھنن کٻڙن مان پيو اچي .... “
اوچتو ھڪ چٽو آواز الائجي ڪٿان ٻُريو: ” مغل سپاھيو، ..... اوھين گھيري ۾ آھيو .... پنھنجا ھٿيار ڦٽي ڪريو ..... نه ته ..... “
مغلن جي گھوڙن جي سنبن جو آواز بيھي رھيو. لغامن ڇڪڻ جو آواز به چٽو ٻڌڻ ۾ آيو. مغلن جي مُھندار جي آواز مان ئي سانوڻ سمجھي ويو ته مغلن جو ڊپ کان ساھه سڪي ويو ھو.
مغل مُھندار چئي رھيو ھو ..... ” تيمور خان ..... ھاڻ ڇا ڪجي؟ “
” شھباز خان ..... ھي سنڌين جي ڪا چالبازي ٿي ڏسجي ..... مجال آھي ڪنھن سنڌيءَ جي جو مغلن جي ..... “
اوچتو ھن جو آواز بند ٿي ويو، ۽ ان جي بدران ھڪ دل ڏاريندڙ رِيھه وايو منڊل ۾ ڦھلجي ويئي، گھوڙن جي سنجن تان، ڪنھن ماڻھوءَ جي گسڪي، ڪرڻ جو آواز، سانوڻ جي ڪَنن جھٽي ورتو.
ھن جي چپن تي ھلڪي مُرڪ ڦھلجي وئي. ۽ ان وقت ئي فضا ۾ آواز ٻُرڻ لڳو ..... ” مغل سپاھيو ..... اڃا به جيڪڏھن ھٿيار ڦٽي نه ڪيوَ ته .... “
اڃان اھو جملو پوروئي نه ٿيو ته ڀالن ۽ ترارن ۽ خنجرن جي زمين تي اڇلجڻ جا آواز اٿيا. ۽ آس پاس کان کٻڙن مان، لئين مان ۽ ٻيلي جي وڻن تان ويھارو مڙسن جو مغلن جي چوڌاري نمودار ٿيو. سانوڻ به ڪميت جھلي، کٻڙن مان ٻاھر نڪري آيو، ۽ وڌندو اچي مغلن اڳيان بيھي رھيو. ھن ڏٺو ته ھڪڙي گھوڙي جي سُنبن وٽ تيمور خان اونڌو پيو ھو ۽ ھڪڙو ڀالو سندس پُٺ ۾ کتل ھو.
” شھباز خان، توھان کي خبر ڪانھي ڇا ته ھن ٻيلي ۾ مغلن ۽ ترخانن کي گھڙڻ جي اجازت ڪانھي ..... ! “ سانوڻ جي آواز ۾ رُڪ جھڙي سختي ھئي.
” ..... جي جي ..... نه، اسان کي اھڙي خبر ڪانه ھئي.... ھن ڀيري معافي ڏيو .... “
” خير ڏٺو ويندو ......... جُڙيا، ھي ھٿيار ميڙيو، ھنن گھوڙن کي ڪُڙھه ۾ موڪليو، ۽ ھنن مغلن کي مھمانخاني وٺي ھلو .... ، ۽ ھن لاش کي ائين جو ائين کڻائي ھلو .... “
اھو حڪم ڏيئي، ھو وري کٻڙن جي پٺئين ڀر ھلي آيو، ۽ چيائين: ” ڀائو، ھاڻ ڪو جوکم ڪونھي. ڀلي ٻاھر اچو .... “
ڪا گھڙي چپ ٿي ويئي. پر پوءِ ٻه جوان مڙس کٻڙن مان ٻاھر نڪتا. انھن مان ھڪڙو گھڻو ھيسيل ھو. البت ٻئي جي منھن تي ھڪ عجيب ارڏو رنگ ھو.
سانوڻ ڪا گھڙي ھنن جوانن کي گھوري ڏسندو رھيو. جوان ھن جي ان گُھور کان ڪيٻائڻ خاطر زمين ۾ نھارڻ لڳا: سانوڻ جي مُک تي مرڪ اچي ويئي: ھلڪي، معنيٰ ڀري ۽ شرارت سان ڀرپور. ھن جي دل چيو ته ھنن جوانن کي ڀاڪر ۾ ڀري وٺي؛ پر ھن پنھنجي آواز ۾ سختي آڻيندي چيو: ” ڪير مڙس آھيو؟ “ ۽ ھن پاسي ڪيئن آيا آھيو؟ “
ڪا گھڙي چپ ٿي وئي. پوءِ ھڪڙي ھمراھه ھلڪي لاپرواھيءَ سان چيو: ” منھنجو نالو وريام آھي. ننگر ٺٽي جو آھيان. بابو علي محمد واڍڪو ڪم ڪندو آھي. ھي منھنجو سنگتي ڏاترڏنو آھي. ھي به ٺٽي جو آھي، رازڪو ڪم ڪندو آھي. باقي ھت ڪيئن آياسين، سو تنھن ۾ ٻئي ڪنھن جو ڇا؟ اسان کي اھا خبر ڪانھي ته ھي ٻيلو به ڪنھن مغل يا ارغون ترخان ملھه ڳنھي ورتو آھي جو ان کان گوشو ڪريون! “ نوجوان جو ڌيرج ۽ لاپرواھيءَ سان ائين ڳالھائيندو ڏسي، سانوڻ جي دل ڦنڊجڻ لڳي. ٻيلي، اڃا سنڌي بنھه ويل به ڪونه ھئا!
پر ھن وري به حشمت سان چيو: ” سڄي ٺٽي کي خبر آھي ته ھي ٻيلو سردار خان جو ڳڙھه آھي. اوھان کي ڊپ ڪونه ٿيو ته متان ......... “
ھن اڃا جملو ئي پورو ڪونه ڪيو ته ھمراھه سندس ڳالھه ڪپيندي چيو: سردار خان به ماڻھن جھڙو ماڻھو ھوندو، ڪو مٿي تي سڱ ڪونه ھوندس جو کانئس ڊڄجي ..... “
سانوڻ ڏٺو ته ھن ھمراھه جي سنگتيءَ کيس ٺونٺ ھڻي ماٺ ڪرڻ جو اشارو ڏنو، پر ھمراھه ٿوري دير ھٻڪي وري چوڻ لڳو: ” مڙس مڙس جو مَٽ آھي ..... اھا سا پڪ اٿئون ته راھه ويندن واٽھڙن سان ھٿ چراند ڪونه ڪندو ھوندو، نه ته پوءِ سردار خان ۽ عام مغلن ۽ ترخانن ۾ ڪھڙو فرق رھندو. ھونئن به .... “
اوچتو ھمراھه چپ ٿي ويو. ھن جيڪي چوڻ ٿي چاھيو، سو مناسب ڪونه ھو، وريام سوچيو: آخر به ته ھن ھمراھه سندن جان بچائي ھئي.
سانوڻ به سمجھي ويو ته نوجوان ھن کي ڪو طعنو مھڻو ڏيڻ ٿي گھريو، سو چيائين: ” ھونئن به ڇا .....؟ “
وريام سانوڻ جي اکين ۾ نھاريندو چيو: ” اوھان اسان سان ڀلائي ڪئي آھي، اسان جي جان بچائي اٿوَ، سو ان لاءِ اوھان جو ٿورو، خدا ڪندو ته لاھي وجھنداسون. ھاڻ جيڪڏھن اجازت ھجي ته اسين ڇڪيون پنڌ کي! “
سانوڻ سمجھي ويو ته ھمراھه ڳالھه کائي ويو، سو ھن به ڳالھه مٽائڻ خاطر چيو: ” ڀلا ھي مغل اوھان جي پويان ڇو پيا ھئا؟ “
” اھو مغلن کان پڇو! “ وريام وري به لاپرواھيءَ سان چيو.
” پر به، ڪا ته ڳالھه ھوندي؟ “
” ادا ڳالھه ھيءَ آھي ته ..... “
” وريام جي سنگتيءَ اڃا ڳالھه چوري مس ته وريام دھمان ڏيندي چيس، ” ڏاترنا، تون ماٺ ڪر .... مون کي ڳالھائڻ ڏي. مغلن ۽ اسان جو مامرو اسان جي مٿي جو سور آھي. ڪنھن اوپري ماڻھوءَ سان ڪرڻ جھڙي ڳالھه ڪانھي. “
سانوڻ کي ” اوپري “ لفظ تي چڙ به آئي ته ٿورو ڏک به ٿيس. ھن وري به وريام کي گھوريندي چيو: ” سنڌي ھڪ ٻئي لاءِ اوپرا ڪڏھن کان ٿيا؟ “
وريام ٺھه پھه جواب ڏنو: ” مغل ته ڌُريان ئي ڌاريا آھن- پر سڀ سنڌي به ھاڻ ” پنھنجا “ نه رھيا آھن. مغلن جي نوڪري ڪندڙ يا سنڌين سان لاتعلق ٿي، ٻيلن ۽ جَھنگن ۾ گھاريندڙ سنڌي ” اوپرا “ نه چئبا ته ڀلا ٻيو کين ڇا چئبو؟ “ وريام جي لفظن ۾ ھاڻي سختي نه ھئي، پر انھن ۾ لڪل مھڻي ھڻي وڃي ھنڌ ڪيو. سانوڻ جي دل کي جھوٻو اچي ويو.
” ڀائو تون سچ ٿو چوين، جيڪو سنڌي ٻين سنڌين سان ڏک ڏولاوي ۾ ڀائيوار نه آھي، سو برابر ”اوپرو“ ئي سڏبو...... “ ھن جو آواز ڏکارو ھو، پر وريام ڏٺو ته ھن ترت ئي پنھنجي پاڻ تي ضابطو رکي ورتو، ۽ ڌيرج سان چيائين: ” آءٌ بروبر اوھان جي لاءِ اوپرو آھيان. نالو سانوڻ اٿم. ھي ٻيلو منھنجي ........ “
سانوڻ گھڻو ڪجھه چوڻ ٿي چاھيو پر سندس نڙيءَ ۾ ڳنڍ پئجي وئي. ھن جون اکيون اڄاتن لڙڪن سان پوسرڻ لڳيون. ھن کي پنھنجي ڪمزوريءَ تي ڪاوڙ اچڻ لڳي، پر عين ان وقت وريام اڳتي وڌي اچي کيس ڀاڪر وڌو، پوءِ ڀڻڪندي چيائين ” ڀائو، بخش ڪجانءِ ..... منھنجو مطلب توکي ڏکوئڻ جو ڪونه ھو..... اسين ته تنھنجو نالو ٻڌي، ھيڏانھن ٿي آياسون ...... تون ئي ته ھڪڙو آسرو وڃي سنڌ ۽ سنڌين لاءِ بچيو آھين .... “
سانوڻ به ڪا گھڙي وريام کي ڀاڪر ۾ جھلي بيٺو رھيو. سندس دل ڀرجي آئي ھئي .... سنڌ جو اڪيلو آسرو .... ھن کي پنھنجي پاڻ تي شرمساري ٿيڻ لڳي. جڏھن سنڌي ھڪ ڦوروءَ، ھڪ رھزن، ھڪ ڌاڙيل کي پنھنجو آسرو سمجھڻ لڳن، تڏھن چئبو ته سنڌين جي بيوسي پنھنجي پاتار کي وڃي پھتي ھئي .... ھن کي جڏھن به اھو خيال ايندو ھو تڏھن ھن کي ان نفرت جو مَٽُ ڪو ٻيو جذبو به ڪونه سُجھندو ھو .... ھو ڪنھن سان اندر جو حال به ته بيان نه ٿي ڪري سگھيو.... اوچتو ھن کي اھو خيال آيو ته ان شرمساريءَ کان بچڻ لاءِ، ھو ھنن ھمراھن کي سڄي ڳالھه ڪري ٻڌائي .......
” ادل ...... تون ڀليو آھين ..... آءٌ سانوڻ سان گڏ سردار خان ڌاڙيل به آھيان ..... ھڪڙو ڦورو، رھزن ۽ ڌاڙيل ..... مون جھڙا ٻيا به مون سان آھن ..... سنڌ جو آسرو اسين نه، پر اوھين نوجوان آھيو..... اسين ته ..... اسين ته ..... “
ھو پنھنجي ڳالھه پوري نه ڪري سگھيو. وريام کي ھن جي دل جي ڌڪ ڌڪ صاف ٻڌڻ ۾ پئي آئي. ھن کي ائين محسوس ٿيو ڄڻ ته سانوڻ جي دل سڏڪا ڀري رھي ھئي. ھن کي ان سڏڪا ڀريندڙ دل تي رِيس ٿيڻ لڳي ..... اھي سڏڪا ھڪ دردمند دل جا سڏڪا ھئا ..... جيسين ڪا دل سنڌ لاءِ ائين سڏڪندي رھندي، تيسين سنڌ سدا حيات رھندي.
ھن سانوڻ کي ڀاڪر مان ڪڍندي، سندس ڀورين اکين ۾ نھاريندي چيو ..... ” اسان کي خبر آھي ڀائو سانوڻ ..... اسان کي اھا به خبر آھي ته تون اھي ڌاڙا ڇو ٿو ھڻين- نفرت جو اھو روپ به سنڌ لاءِ غنيمت آھي ڀائو ..... ! “
سانوڻ کي ڄڻ ڪو ڏڍ ملي ويو. ھن جي شرمساري ڄڻ ته ڪي قدر گھٽجي وئي. ان جي بدران ھڪ نئون احساس ھن جي سموري جسم ۾ ڦھلجي ويو ..... جنھن جو ڇيد ڪرڻ ھن نه ٿي گھريو.
اندر جي ان ڇڪتاڻ کان بچڻ لاءِ ھن چيو ..... ” اچو ته ھلون، منھنجا ھمراھه الائي ڇا سوچيندا ھوندا ته اسان کي وري ڇا ٿيو..... “
سانوڻ وريام ۽ ڏاتر ڏني کي وٺي جڏھن مڏيءَ تي آيو ته تڏي تي ويٺل ھمراھه اٿي بيھي رھيا. ھر ھڪ سان سانوڻ سندن واقفيت ڪرائي. جيسين خوش خيرعافيت ۽ کِيڪرون ختم ٿيون، تيسين ھمراھه ماني به کڻي آيا. ڳاڙھن چانورن جي ماني ۽ بِھن جي ھن ٻوڙ مان وريام ۽ ڏاترڏني کي جيڪو مزو آيو، ان کان وڌيڪ ھنن ھمراھن جي پيار ۽ پنھنجائپ ھنن جي دل موھي وڌي. ماني ٽڪيءَ کان واندا ٿي، ھمراھه ڪانڀون ٻڌي، حال احوال وٺڻ ويھي رھيا. جڏھن وريام ڳالھائڻ شروع ڪيو، تڏھن ائين ٿي ڀانيو ڄڻ ته ٻيلي جا وڻ به ھن جي ڳالھه ٻڌڻ ڪاڻ ماٺ ٿي ويا!
” ادا، ڪھڙا سُور روئي ڪھڙا روئجن. سنڌي محلن ۾ مغل لشڪرين جڏھن ري گناھه آئي وئي کي ستائڻ شروع ڪيو، تيسين به اسين به ماٺ ھئاسون؛ پر جڏھن گھرن ۾ گھڙي، ڪنھن نه ڪنھن کي کڻي ٿي ويا، ۽ مارڪُٽ ڪري، ڏوڪڙ وٺي ڇڏڻ جو ڌنڌو بڻائي ڇڏيائون، تڏھن اسان کان به رھيو نه ٿيو. چڱن مڙسن ته اھو ٿي چيو ته جيئن بازارن ۽ منڊين ۾ سڀني واپارين ۽ ھَٽائِين گڏجي ھر ھفتي ھڪڙي مقرر رقم حد جي مغل چونڪيءَ تي ٿي پھچائي، تيئن محلن ۾ به ايئن ڪجي، ۽ ھر چونڪيءَ جي عملدار کي مغل لشڪرين لاءِ ھفتي جي آنڪي ڀري ڏجي. اسان ننڍن کي اھا ڳالھه نه وڻي، ۽ اسان پنھنجون ٽوليون ٺاھي، محلن ۾ چونڪي ڏيڻ جو بندوبست ڪيو ۽ حافظ بلال شھر جي ڪوٽوال کي اھڙي ڄاڻ به ڪري آيو.... “
وريام ڳالھه ائين ٿي ڪئي، ڄڻ ته ھو ڪنھن اڄاتي ڪاوڙ کي روڪڻ جي ڪوشش ڪري رھيو ھو. سندس نرڙ تي ھڪ دائمي گھُنڊ پئجي ويو. ھن عمر ۾ اھو گھُنڊ ڄڻ ھن کي جوانيءَ جو داغ ٿي مليو ھو. ھن ھڪ اونھو ساھه کڻي ڳالھه کي اڳتي وڌايو.
” ڪجھه ڏينھن ته ٺاپر اچي وئي. ٻن چئن ھنڌن تي مغل لشڪري پنھنجي شڪار جي ڳولا ۾ نڪتا، پر اسان جي ھمراھن کين ڪا حرڪت ڪرڻ نه ڏني. ٽي چار جھڙپون به ٿيون، جن ۾ ٻنھي ڌرين جا ماڻھو ڌڪجي پيا. پر نيٺ جڏھن ڏٺائون ته محلن ۾ ڪا کيچل ڪرڻ مھانگي ٿي پين ته اچڻ جي پچر ڦِٽي ڪيائون ..... پوءِ الائي ڇا ٿيو، جو مرزا پائندہ بيگ، توشي خاني جي نائب عامل کي ڪوٽواليءَ جو منصب مليو، ۽ اڳيون ڪوٽوال ڪنھن تھخاني جي حوالي ٿي ويو. مرزا پائندہ بيگ ايندي شرط باھه ٻاري ڏني آھي. سنڌين جي محلن ۾ اسان جون چونڪيون بند ڪيون ويون آھن. اسان جي ويھارو کن ھمراھن کي راتو رات گھرن مان اٿاري کڻي ويا آھن. ٻين جي پويان آھن. محلن جي چڱن مڙسن ۽ مُکين کي چونڪين تي گھرائي بي عزتو ڪيو وڃي ٿو- چي، اوھان سنڌين مغلن خلاف سازش ڪئي آھي. دھليءَ ڏي ڪي ارغون قيدي پئي موڪليائون، تن کي به ڪي سنڌي شاھينگ حملو ڪري ڇڏائي ويا آھن، جيسين اھي ھٿ نه آيا آھن، تيسين جيڪي سنڌي جھليا اٿن، سي ترنگ ۾ ھوندا! ممڪن آھي ته ٻين کي عبرت ڏيڻ لاءِ انھن کي ٽياس تي ٽنگين. اسان جي پنھنجي چونڪيءَ ۾ اسين ڇھه ڄڻا ھئاسين. رات جي پيٽ ۾ ھڪڙو گھوڙيسوار دستو محلي ۾ داخل ٿيو. اٽڪل ويھارو کن مغل لشڪري ڄڻ جنگ لاءِ تيار ٿي آيا ھئا. اسين به سمجھي وياسون ته اڄ خير ڪونھي .... دوبدو ٿيڻ سان به ڪا ھڙ حاصل نه ٿئي ھا .... سو اٽڪل سان مون ۽ ھن ڏاترڏني ھنن کي پاڻ سان مصروف رکي، ٻين ھمراھن کي ٽري وڃڻ لاءِ اشارو ڪيوسون. ھمراھه جڏھن صحيح سلامت نڪري ويا ته پوءِ اسان به رکيو کڙين تي زور..... “ ائين چئي وريام مرڪي ڏنو. پر ان مُرڪ مان ظاھر ھو ته ھو پاڻ تي کلي رھيو ھو.
” مغلن اسان جي پچر نه ڇڏي ..... جڏھن ٻي ڪا واھه نه ڏٺيسون، تڏھن ٻيلي ڏانھن رخ رکيوسون ..... ٻيو مڙئي خير. اجھو ائين اوھان تائين نڪتا آھيون .... “ وريام ڳالھه کي مختصر ڪندي چيو.
ڪچھريءَ ۾ ماٺ ٿي وئي. ائين ٿي ڀانيو، ڄڻ ته وڻ به گھڙيءَ لاءِ ماٺ ٿي ويا ھئا. اھا ماٺ سڀني کي ڏاڍي ڏکي پئي لڳي، پر ڳالھه به اھڙي ھئي. مغل لشڪرين تيسين سنڌي محلن ۾ ڪھڙو ٻائيتال وڌو ھوندو، تنھن کي خيال ۾ آڻي، سڀني کي ماٺ لڳي وئي.پوءِ سانوڻ ئي ماٺ کي ٽوڙيو: ” پوءِ ته مغل لشڪرين جو ڪو بِلو ڪرڻو پوندو ..... ڀلا وريام، ارغون قيدين جي باري ۾ ڪا سُڻس؟ “
” ڪجھه ارغون ڇوڪرا، جيڪي مدرسي ۾ ٿا پڙھن، تن جي واتان ٻڌجي ٿو ته اھو ڪم خود ارغونن جو آھي، پر نالو سنڌين جو پيا کڻن .... ارغون ۽ ترخان سڌو سنئون مغلن سان کئونسڻ نٿا گھرن .... گھڻن ڳالھين ۾ ھو ھڪ ٻئي سان ھمراھي به ڪن پيا ..... آخر سيوھڻ، چانڊڪا ۽ بکر تي اڃا سندن راڄ آھي، جيتوڻيڪ آنِڪي دھليءَ جي ڀرين پيا. رڳو ٺٽو ئي آھي جتي مغل سڌو سنئون حڪم ويٺا ھلائين ..... ۽ ھو ڀانئين ته مغلن کي ايترو بدنام ڪن جو دانھن دھليءَ تائين وڃي، ۽ شورشون ڪري مغلن کي زير ڪن، ۽ پوءِ دھليءَ ۽ آگري جي وڏي سرڪار کي سوکڙين پاکڙين سان راضي ڪري، سندن آنِڪي ڀري، ٺٽي تي وري راڄ ڪن. ڪجھه وقت تائين قصو ھلي ته پوءِ شھنشاھه جو ڳٽ ڳچيءَ مان لاھڻ سولو ٿا سمجھن! “
سانوڻ ڪا گھڙي وريام کي گھوريندو رھيو: جيڪڏھن سنڌي نوجوان سياست جي اھڙي سمجھه رکن ٿا ته پوءِ اڃا به ڳالھه ھٿان ڪانه وئي آھي. پر اھڙا وريام سنڌ ۾ آھن گھڻا؟!
” ڀلا ھينئر جيڪڏھن ڪا شورش ڪجي ته نتيجو ڪھڙو نڪرندو .... ٺٽي جي ماڻھن جو ساٿ ملندوسون يا نه؟ “ ھڪڙيءَ ڪنڊ مان ھڪڙي ھمراھه ڳالھه اڇلائي پَـڙَ ۾ وڌي.
” ادا اھا ڳالھه ڏاڍي ڏکي آھي ..... نوجوانن مان ته شايد ڪافي ساٿ ڏيندا، سواءِ انھن جي، جن جي مائٽن کي مغلن نَوازيو آھي، ۽ کانئن ان جي عيوض وفاداريءَ جا پروانا لکائي ورتا اٿن. ٻيا اھي جن ارغونن ترخانن- ۽ ھاڻ مغلن- سان سڱابنديون ڪيون آھن، سي به اسان جي ويجھو ڪونه لڙندا. ھو ڏسندا ته اسان جو پاسو زور آھي ته وات ٽڪاڻي اسان سان ڪندا، پر جيڪڏھن مغل زور ٿيا ته وڏي واڪي چوندا ته سنڌي اچي ڇِتا ٿيا آھن، ظل اِلاھيءَ جي اسلامي حڪومت سان ٽڪر کائڻ بيوقوفي سان گڏ ڪُفر آھي! ان لاءِ ھو چار اَٺَ مُلان به اھڙا اڳيان آڻيندا، جيڪي سندن پٺڀرائيءَ ۾ فتوائون به جاري ڪندا. اسان جا ماڻھو ويچارا ھڪڙو ته ستايل گھڻو آھن، ۽ سالن کان سُک نصيب نه ٿيو اٿن، ۽ ٻيو ته اٻوجھه اھڙا آھن جو شل نه ٻُڌن ته ڪنھن مُلان فتويٰ ڏني آھي؛ اصل اھڙا ونئن ويندا ڄڻ ته ڌُريان ئي ڌاريا آھن! اھي ماڻھو، جن کي واپار وڙي جون ڪوٺيون آھن، ۽ جن جا ڀلاوڻا سورت، دھلي ۽ آگري تائين آھن، يا جن کي بَندرن جي اوڳاڙيءَ جا ٺيڪا آھن، سي مغلن جي چانئٺ جا اڳي به سلامي ھئا ۽ ھاڻ به ٿيندا. باقي رھيا ڪمي ڪاسبي، واڍا، لوھر، رازا، ڪوري، ھاري ناري؛ سي بلاشڪ اسان جو ساٿ ڏيندا: ھنن جو روز ته الله تي آھي پر ھنن جو الله ۽ اسان جو الله ساڳيو آھي! “
” منھنجو پنھنجو به اھوئي خيال آھي، ..... پر ھن وقت مغلن ۽ ارغونن ۾ جيڪو جھيڙو آھي، ۽ خلق کي جيڪي آزار پھتا آھن، تنھن مان سمجھان ٿو ته ھاڻ ڪجھه نه ڪيوسون ته پوءِ ويلَ ھٿان نڪري ويندي. دوبدو مقابلي لاءِ شايد اڃا وقت کپي ..... پر گھٽ ۾ گھٽ اھو ته ڪجي ته مغلن کي ترخانن جي حرفت جو ڄاڻ ڪجي جيئن اسان جي خلق تان ڪجھه بار جھڪو ٿئي .... “
سانوڻ ڄڻ ته پاڻ سان ڳالھائيندو ڳالھائيندو ڪنھن اونھي ٽٻيءَ ۾ پئجي ويو. سڀ ھمراھه ماٺ ٿي ويا. ھنن کي خبر ھئي ته جڏھن سانوڻ ائين، پنھنجي پاڻ ۾ غائب ٿي ويندو آھي ته پوءِ ...... ته پوءِ ڪوچ ڪرڻ جي ھَڪَل ضرور ٿيندي آھي.
جڏھن سانوڻ وري ڳالھايو، تڏھن ائين ٿي ڀانيو، ڄڻ ھن ۾ ڪو نئون روح وارد ٿيڻ لڳو ھو. ھن جي آواز مان پاٻوھه ۽ نرمي پَر ڪري اُڏامي ويئي! ھو ڳچ وقت پنھنجي ھمراھن کي ھڪ ھڪ ڪري ھدايتون ڏيندو ويو، جن مان ڪجھه وريام کي سمجھه ۾ آيون، ته ڪجھه بنھه ڪونه آيون.
اوچتو ھن سانوڻ جو آواز ٻڌو، جنھن ۾ اھڙي حُجت ھئي، جيڪا فقط پنھنجن سان ئي ڪري سگھبي آھي، پر جنھن مان اھا ڳالھه به بَکندي آھي ته اھا حجت حڪم جو درجو رکي ٿي.
” وريام، توکي ۽ ڏاترڏني کي موٽي ٺٽي وڃڻو پوندو..... اھو ڪم توتي آھي ته مغلن جي ڪَن تي اھا ڳالھه پوي ته شاھي قيدين کي سنڌين نه، پر ترخانن ڀڄايو آھي..... ۽ شورش سنڌي نه پر ترخان ڪرڻ وارا آھن..... ۽ اھو به ته ترخانن جو وڏو لشڪر سيوھڻ کان ٺٽي تي چڙھڻ وارو آھي ته جيئن خسرو خان چرڪس، مرزا عبدالعليءَ جي نالي ۾ ٺٽي تي قبضو ڪري! “
سانوڻ گھڙيءَ لاءِ وريام جي اکين ۾ نھاريندي، وري چيو: ” ۽ وريام، ڀائو! سنڌ لاءِ رڳو بھادري نه، پر عقل ۽ مَت به ڪم آڻڻي پوندي.....! ھاڻ سنڌ کي پرتئو! “
وريام جي دل ۾ عجيب احساس ڪَر موڙڻ لڳو ته سانوڻ ڄڻ ته ھن کي اعتبار جي امانت ڏيئي ڇڏي ھئي، ۽ ان امانت جي سنڀال ڪرڻ لاءِ ھن کي جيڪڏھن پنھنجو ساھه به گھورڻو پيو ته به سنڌ تان صدقي ٿيڻ جو بھانو ملي پوندو.*