25
پر اڄوڪي رات ٻين راتين کان مختلف ھئي. سموريون ڪنيزون ۽ ٻانھيون، شھزاديون، بيگمون ۽ اميرزاديون اڄ رات ھار سينگار ۾ ھڪٻئي کان سرسي حاصل ڪرڻ لاءِ آتيون ھيون، جو اڄ شھنشاھه ھند سنڌي ڪنيز وٽ اچڻو ھو، ۽ ملڪهء عالم نورجھان بيگم جو اھو حڪم ھو ته اڄوڪي رات شھنشاھه کي ايتري انگوري پيارڻي ھئي، ۽ ايترو مصروف رکڻو ھو جو شھنشاھه کي سنڌي ڪنيز جو وجود ئي وسري وڃي. اھو موقعو اھڙو ھو، ھر ڪنيز ۽ ٻانھي، ھر شھزادي ۽ اميرزادي انھيءَ آسري کي اکين ۾ سجائي ڇڏيو ته شھنشاھه متان رات وٽس گذارڻ لاءِ ريجھي پوي.
” ھي اڄ ھنن ٻانھين کي ڇا ٿيو آھي، جو ايڏا ھار سينگار پيون ڪن؟ “ نوريءَ معصوميت مان پڇيو.
” اڄ شھنشاھه کي ھت اچڻو آھي: توکي ڏسڻ ٿو اچي! “ ھن جي ڪنيز مختصر جواب ڏنو.
” آئي گھوڙا مُٺيس! “ نوريءَ جي دل دھلجي ويئي. ٻانھيءَ ھن کي جيڪي ڳالھيون ٻڌايون ھيون، تنھن وقت کان ھن جي مَن جي مونجھه وڌندي ٿي ويئي. ھڪڙي پاسي وريام جي ڪا سُڌ ڪانه ٿي پئي ته ڪھڙي حال ۾ آھي ته ٻئي پاسي اھو کُٽڪو ته کيس صدقي جي ٻڪريءَ وانگر شھنشاھه اڳيان پيش ڪيو ويندو.
” منھنجو جي چيو مڃين ته اُٿي تون به ڪي ساٺ سوڻ ڪر، سانئڻ! اھڙي تقدير ڪنھن ڀاڳ واريءَ جي ھوندي آھي، جو تخت ڌڻي ھن وٽ پاڻ ھلي اچي! “ ڪنيز کيس وري ھڪ ڀيرو سمجھائڻ جي ڪوشش ڪئي.
” اھي ڀاڳ ٻين کي نيبھه ھجن: مون مسڪين کي پنھنجي حال تي ڇڏي ڏي....! “ نوريءَ جي اکين ۾ لُڙڪ اچي ويا.
” ايئن روئڻ مان مھل ته ڪانه ٽرندي. منھنجي مڃ. ڀلا جي ٻيو نه ته شھنشاھه جي آجيان ڪرڻ لاءِ ڪو وڳو ته چڱو پاءِ! نه ته، نورجھان بيگم منھنجي جيئري کل لھرائي ڇڏيندي.....! “
” تو مون سان وچن ڪيو ھو ته..... “ نوري ٻاڏائيندي ڪنيز ڏانھن نھاريو.
ڪنيز ڪا گھڙي پنھنجي آڱر ۾ پيل مُنڊيءَ کي گھوريندي رھي. ھن کي سمجھه ۾ نه پئي آيو ته ھوءَ ڇا ڪري. جيڪڏھن نورجھان بيگم جو چيو نٿي ڪري تڏھن به سندس حشر کيس ساريو پيو ھو. سندس کَلَ لھرائي، ان ۾ بُھه ڀري، کيس ڪنھن ڀِت ۾ لِنبي ڇڏيندا. جيڪڏھن شھنشاھه نوريءَ کي ھتي نه ڏٺو ته شايد اُتي جو اُتي سندس خاص مصاحب کيس ٽڪرا ٽڪرا ڪري ڇڏيندو. ھن کي نوريءَ سان برابر ھمدردي ھئي پر ھن کي ھيءَ ضِدي نينگر بنھه سمجھه ۾ نٿي آئي جيڪا ڀاڳ کي ايئن لتون پئي ھڻي. جيڪڏھن شھنشاھه مٿس ھرکجي وڃي ته کيس پَٽَ راڻي ڪرڻ کان ڪونه گُسندو، ۽ پوءِ ملڪهء عالم به سندس وار ونگو ڪري نه سگھندي. پاڻ ھن جي گولي ٿي گذارڻ جا جتن ڪندي. پر ھيءَ سنڌي نينگر ته ڪا ڳالھه ٻڌڻ جي به روادار ڪانه ھئي: ھي محل ماڙيون، ھي ريشم، ھي اطلس، ھي تخت ۽ تاج، ھي نولکا ھار ۽ ھيرا جواھر ته ھن لاءِ ڪا معنى ئي نٿا رکن: جيڪڏھن ڪا ھورا کورا اٿس ته رڳو وريام لاءِ، جيڪو شاھي تھخاني ۾ موت جو مزمان ھو، ۽ ھاڻي موت کان ڪوھين ڏور شايد پنھنجي وطن وريو ھوندو. پوءِ ھن کي به وريام ياد اچي ويو....
جڏھن نوريءَ کي اھا خبر پيئي ته وريام کي شاھي درٻار ۾ پيش ڪري موت جي سزا ڏني ويندي، تڏھن کان ته ھوءَ بنھه اونڌي منجي ڪري پار ڪڍڻ ويھي رھي. کائڻ پيڻ کان بنھه بس ڪري ڇڏيائين: روئي روئي اکيون سڄائي ڇڏيائين:
” الا، ھن مئيءَ دل کي ڇا ڪريان. اصل وسريم ئي نٿو..... “ ھن جي سمجھائڻ تي چيو ھئائين.
” پر ھن سان ته تنھنجو ڪو سَڱ به ڪونھي: متان دل ته کانئس ڪانه ڦرائي ويٺي آھين....“ ھن رڳو کيس کلائڻ ڪاڻ چيو ھو.
” ھن سان ته منھنجا ٻٽيھه سَڱ آھن: تون ڪيئن سمجھنديئن اسان جي سَڱن کي. سڀ کان وڏو سَڱ ته اھو آھي ته ھو سنڌي آھي، سِنڌ لاءِ سِر ڏيڻ جو قسم کنيو اٿس. مون کي مُئن ترخانن کان بچائڻ ۾ به ٻيو ڪوبه سَڱ ڪونه ھو. آءٌ برابر ھن جي مائٽياڻي ڪانه ھيس، نه ئي ڪو ٻيو ناتو ھوس، سواءِ انھيءَ جي ته ھڪ سنڌي نِياڻي ڌارين جي پنجوڙ ۾، ڪوٽن ۾ قابو ھئي. مون کي بچائيندي بچائيندي تنھنجي آقا جي ابھمن کي بچائي ويو.... “ نوريءَ ٿڌو ساھه کڻندي چيو ھو.
” ھا، سا ته ڳالھه آھي، پر ھوءَ دل ڦرائڻ واري ڳالھه کائي وئينءَ! “ ھن وري کيس ڇيڙڻ لاءِ چيو.
ھوءَ گھڙيءَ لاءِ ماٺ ٿي ويئي: پوءِ ڪنڌ ھيٺ ڪري چيو ھئائين: ” اھي دل ڦرڻ ڦرائڻ واريون ڳالھيون ته توھين ٿيون ڄاڻو. مون کي ته اھا به خبر ڪانھي ته دل ڪيئن ڦربي آھي يا ڦرائبي آھي.... ھا، منھنجي دل رڳو اھو ٿي چوي ته جيڪڏھن الله سائين مَن جي مراد پوري ڪري ته آءٌ کانئس رڳو اھا مراد گھرنديس ته سڄي عمر ھن جي گولي ٿي گذاريان، بلڪل ايئن جيئن منھنجي امڙ بابي سائينءَ جي گولي ٿي گذاريندي ھئي. اٿندي وھندي، ستي يا جاڳندي ھن کي بابي سائينءَ کان سواءِ ٻي ڪا ڳالھه ئي ياد ڪانه ھوندي!.... پر منھنجي اھڙي قسمت ڪٿي: ھاڻ ته رڳو اھا آس اٿم ته رڳو ھڪڙو ڀيرو کيس ڏسان سھي، پوءِ جي موت اچي وڃي ته سمجھنديس ته..... ته..... “ ۽ پوءِ ھوءَ وري اچي سڏڪن ۽ اوڇنگارن ۾ پئجي ويئي.
ھن کي سنڌين جي انھيءَ ورونھن جو ڪو تجربو ڪونه ھو. ھيءُ ڪھڙو نينھن ھو، جيڪو نوريءَ کي وريام سان ايئن وڪوڙيو بيٺو ھو، جو ڄڻ ھوءَ پاڻ ڪجھه به نه آھي، ھن جو سڄو وجود وريام جي نالي سان ئي ڪا معنى رکي ٿو. نه سمجھڻ جي باوجود، ھن کي سندن انھيءَ نينھن سان ريس ٿيڻ لڳي. انھيءَ ريس ۾ ڪوبه حسد ڪونه ھو. ھن سوچيو، جيڪڏھن انسانن ۾ اھڙو پيار، اھڙو نينھن ممڪن آھي، ته پوءِ تاتارين، قنڌارين، ارغونن ۽ مغلن جي وحشي ظلم ۽ بيداد جي باوجود، انسانذات ۾ اعتبار قائم رھي سگھي ٿو. ھن کي ان نوريءَ تي به پيار اچي ويو: اھڙن نج نبار سچن جذبن تي پيار اچي ويو.
” ڀلا جي تنھنجي وريام کي شاھي قلعي جي تھخاني مان بچائي ڏيکاريان ته موٽ ۾ ڇا ڏينديئن؟ “ ھن ڪجھه سوچيندي چيو.
” ته پوءِ..... ته پوءِ، آءٌ سڄي ڄمار تنھنجي گولي ٿي گذارينديس. مون وٽ ته رڳو پنھنجو پساھه آھي، سو جيڪڏھن تنھنجي ڪم اچي وڃي ته وڏا ڀاڳ سمجھنديس..... پر ڇا، اھا ٿيڻي ٿي سگھي ٿي.....! “ ھوءَ وري مايوس ٿي ويئي. سندس ھرڻيءَ جھڙين معصوم اکين ۾ ڳوڙھن جا واچوڙا لھي آيا.
شھنشاھه ھند لاءِ موڪليل خاص ڪنيز جي خدمتگار ڪنيز جي حيثيت ۾ سموريون مغل ٻانھيون پيون ھن جي اڳيان پويان ڦرنديون ھيون. ھنن نوريءَ کي اکئين ڏٺو ھو، ۽ ھنن کي اھو ته يقين ٿي ويو ھو ته جيڪڏھن شھنشاھه نوري کي ڏٺو ته پوءِ پڪ ئي پڪ ھن جو ئي ٿي رھندو، ۽ ڪھڙي خبر ته نڪاح وجھي کيس پنھنجي نئين ملڪه بڻائي ڇڏي. ھن جي لاءِ ته سندس انارڪلي نئين سر جيئري ٿي پوندي. سو ڪنيزن سان ھن اھي وچن ڪرڻ ۾ ڪو اھم نه سمجھيو ته جيڪڏھن نوري سان راءُ راضي ٿيو ته ھوءَ ساڻن اھڙو پير ڀريندي، جيڪو ھنن جي تصور ۾ به نٿي اچي سگھيو. پوءِ پنھنجي سر جو سانگو لاھي ھن نورجھان بيگم جي خاص ٻانھيءَ کي ھيٺاھيون مٿاھيون ٻڌائي، ان لاءِ تيار ڪيو ته شاھي تھخاني ۾ ھڪڙي نوجوان جي جان بخشي ڪرائي ڏي.
اھا ٻانھي ھن کان به وڌيڪ ھمت واري نڪتي، ۽ ھوءَ ھن کي ساڻ ڪري، شاھي محل جي تھخانن مان گھُتون ڏياريندي، شاھي قلعي جي عقوبت خاني جي تھخاني ۾ وٺي آئي. جتي ڪوبه پھريدار گڏين، سو ملڪهء عالم جي مُنڊي ۽ مُھر ڏسي، ھٿ ادب جا ٻڌي، ھنن کي روڪڻ لاءِ معافيون گھرندي، کين اڳڀرو ڪندو رھيو.
ھن جڏھن مغل عقوبت خانا ڏٺا، تڏھن کيس وري اھي سڀ بيداد ياد اچي ويا، جيڪي تاتارين ۽ ترڪن ھن جي ڪٽنب سان ڪيا ھئا، ۽ ھوءَ ۽ سندس ڪيتريون ھم وطن نينگريون بازارن ۾ نيلام ٿيون ھيون. ھن ارغونن، ترخانن ۽ مغلن جي ستمگرين جا ڪئين داستان ٻُڌا ھئا: پر ھن عقوبت خاني ۾ انسانن جي حالت ڏسي، ھن جا لڱ ڪانڊارجي ويا. ھن زنجيرن ۾ جڪڙيل انسانن کي ڏٺو، جن جي زخمن ۾ ناسور پيدا ٿي، ڪيئان پئجي ويا ھئا؛ ھن سنگھرن ۾ سوگھا جوان ڏٺا، جن جي اکين ۾ تتل سيخون گھمائي، کين ڏينھن جي سُھائيءَ ۽ نور کان محروم ڪيو ويو ھو ۽ سندس اکين بدران رڳو ماس جا لوٿڙا ۽ چُگھَه ھئا، جن مان پِيلي پِيلي پاڻيٺ وھي، سندن ڳلن تي سُڪي، ٿڙب ٿڙب ٿي ويئي ھئي؛ ھن ڳڀرو جوان ڏٺا، جن جا عضوا ڪپي، کين اگھاڙو ڪري، اُبتو ٽنگي ڇڏيو ھئائون. مختلف عقوبتخانن مان چِيٽن ۽ رڙين جي پڙاڏن ھن کي ڪنبائي ڌوڏي ڇڏيو، ۽ ھڪڙو ڀيرو وري ھن جي روح ۾ ستل نفرت جاڳي پئي: ھي مغل انسانذات جا قاتل، آخر ڪيستائين آزاد قومن جي انسانن کي ايئن چيڀاٽيندا رھندا.
ھو پڇائينديون پڇائينديون وريام جي تھخاني ۾ پھتيون، ۽ جڏھن شاھي ٻانھيءَ سنڌي نوجوان جو ڏس پڇيو ته پھريدار ڪنڌ ھيٺ ڪري بيھي رھيو.
” ڪٿي آھي ھو نوجوان؟ ڪڇين ڇو نٿو؟ ڇا ھن کي ماري ڇڏيوَ؟ “ ھن رڙ ڪندي چيو.
” نه خانم نه، ھن جا ڪي ساٿي، ھن کي ھتان ڪڍي ويا آھن: پر ويندا ڪيڏانھن؟ اسان جا ماڻھو سندن پٺيان آھن. ملڪهء عالم کي خاطري ڏيارجو ته ھن کي ترت گرفتار ڪري، سندن خدمت ۾ پيش ڪندس! “
ھن جي دل چاھيو ته ھوءَ وڏا وڏا ٽھڪ ڏيئي. پنھنجي خوشيءَ جو اظھار ڪري. سنڌين وري اھو ثابت ڪري ڏيکاريو آھي ته ھو شينھن جي پڃري مان به آزادي حاصل ڪري سگھن ٿا. نوريءَ کان ھن جيڪي ٻڌو ھو، تنھن کي ھنن ثابت ڪري ڏيکاريو، ۽ ھن جي دل مان اھا دعا نڪتي: ” الله سائين، تون مظلوم سنڌين جو ساڻي ٿجانءِ! “
ھو تڪڙيون تڪڙيون محل ۾ موٽي آيون، ۽ جڏھن ھن نوريءَ کي سربستي ڳالھه ڪري ٻڌائي، ته نوريءَ اُٿي کڻي ڀاڪر وڌس. سندس اکين مان ڳوڙھا لڙي، سندس چوليءَ کي پسائيندا رھيا، پر سندس منھن جي چھڪ مان ھوءَ ھن جي دل جو حال سمجھي ويئي. گھڙيءَ لاءِ نوري ھن کي ڀاڪر ۾ ڀِيڙي، سندس ڇاتيءَ ۾ منھن لڪائي، لُڙڪ لاڙيندي رھي، ۽ پوءِ سڏڪا ڀريندي چيائين: الله سائينءَ نيٺ منھنجي به ٻڌي: شل الله سنڌ جا وڻ ڏيکاريس، مونکي نه ڏيکاريائين ته آءٌ گھوريس!.... “
ھوءَ وري حال ۾ موٽي آئي. شھنشاھه ھند ڄاڻ ته آيو. ھن نوريءَ کي اڃان، ھن جي آجيان لاءِ به تيار ڪونه ڪيو ھو، ۽ نه ئي ھن نورجھان جي حڪم موجب شھنشاھه جي انگوريءَ ۾ مُنڊيءَ ۾ پيل دوا ملائي ھئي. ماھه بيگم کيس سمجھائي ويئي ھئي، ته اھو محلول پيڻ کان پوءِ شھنشاھه اگھور ننڊ ۾ پئجي ويندو، ۽ پوءِ ھوءَ پاڻھي کيس کڻائي ويندي. ھن ھڪڙي نظر وري نوريءَ تي وڌي: ھي فرشتن جھڙو پاڪ ۽ معصوم حُسن فقط ان لاءِ ھڪ عياش بادشاھه جي عشرت جو سامان بڻجندو، جو اھو حسن غلام آھي! ڇا غلاميءَ جو اھوئي نصيب آھي؟ آءٌ به غلام آھيان، ھيءَ به غلام آھي. ھن جو مونتي ڪوبه حق ڪونھي، منھنجي اندر جي نفرت ڪيڏانھن ويئي؟ جنھن شخص جي ظالم ابن ڏاڏن جي ڪري، مون جھڙيون ھزارين معصوم نينگريون بازارن ۾ نيلام ٿيون، ۽ غلاميءَ جي زنجيرن ۾ جڪڙيون ويون، تنھن کي آءٌ، ھي غلام پر ملڪوتي حسن، ايئن پيش ڪري ڏيان ڄڻ آءٌ به ظلم جي ڪُٽڻ ۽ ڌُوتي آھيان! “
ھن کان ڇرڪ نڪري ويو: ان بغاوت جي چڻنگن جو ھن ڪڏھن به قدر نه ڪيو ھو. پر ھاڻ اھي چڻنگون ڀنڀٽ بڻجي ھن جي روح کي ساڙي رھيون ھيون. ھوءَ اُٿي، نوريءَ کي ھٿ کان وٺي، کيس سينگارڻ ويھي رھي. نوري حيرت مان ھن ۾ ايندڙ تبديليءَ کي ڏسندي رھي.
” سيگھه ڪر شھنشاھه اچڻ وارو ھوندو، دير ٿي ويندي! “
ھن ان سينگاريل نوريءَ کي ڏٺو ته وري ھن جي ھمت جواب ڏيئي بيھي رھي. نه نه، ھي حسن ته خدا جي تخليق آھي، ان کي موت جي ڀاڪر ۾ ڏيڻ جو مونکي ڪھڙو حق آھي: ھيءَ سنڌي نينگر ھن راڻيءَ جي پوشاڪ ۾ ته ڪائنات جي ملڪه ٿي لڳي، جنھن جي اڳيان ته نورجھان بيگم جھڙيون راڻيون به ٻانھيون ٿيون لڳن! الا، ھن جون اکيون ته..... انھن ۾ روشني انھيءَ صبح جي روشني آھي، جنھن جو قسم پاڻ الله سائينءَ کنيو آھي. ھن جو مُکُ ته..... جنت جي حورن جا مُکَ ڄڻ ته ان مُکَ اڳيان ڪابه حيثيت نٿا رکن! ۽ ھيءَ پيشاني، ھي ڳَل، ھيءَ ڳچي، ھي جسم، ھي سراپا.... ھن جي پنھنجي جسم ۾ ھن ڏانھن نھاريندي ئي ڪيتريون ئي برقي لھرون ڊوڙي ويون. سلام آھي سنڌ جي مٽيءَ تي، سلام آھي سنڌوءَ جي پاڻيءَ کي جنھن ھھڙي حسن کي خلقيو آھي: ۽ پوءِ ھن کي سنڌ جي ڌرتي، سنڌوءَ جو پاڻي ياد آيو، جنھن ۾ ھن غلام ھوندي به آزاديءَ جي سڳنڌ محسوس ڪئي ھئي، جتي جا اڙٻنگ جوان ڏسي ھن کي پنھنجي آزاد وطن جا آزاد اڙٻنگ جوان ياد ٿي آيا، جتي انسانن ۾ ماڻھپو، اڃا تائين، غلاميءَ جي عذابن جي باوجود، سدا حيات ھو!
” ٻڌ نوري، منھنجي ڀيڻ! اڄ ھڪ غلام ڀيڻ ٻيءَ غلام ڀيڻ کي غلاميءَ مان ڇوٽڪارو ڏيڻ لاءِ خواب مان جاڳي پئي آھي: جيڪڏھن تون به مون وانگر غلام ٿي گذارڻ چاھين ته آءٌ اڃا به تنھنجي مدد ڪرڻ لاءِ تيار آھيان، پر مون تنھنجي اکين ۾ ڏٺو آھي ته ان غلاميءَ کان تون موت قبول ڪنديئن، ۽ مُرڪندي مري وينديئن! ڀلي ته شھنشاھه عالم تي اھو ثابت ٿئي ته سنڌ جي نوريءَ لاءِ غلاميءَ بدران موت وڌيڪ شانائتو آھي..... اچي، منھنجي ڀيڻ، ھي زھر جو پيالو: آءٌ منھن ھن پاسي ٿي ڦيرايان ته جئن منھنجي جذبي ۾، تنھنجو معصوم منھن ڏسي، ڪو ڪُھنو رحم نه جاڳي پوي.....! “ ھوءَ الائجي فارسيءَ ۾ ڇا ڇا چوندي ويئي. سندس اکين مان لڙڪ نيسارا ڪري پئي وھيا. زھر جو پيالو ھن جي ھٿن ۾ پئي لرزيو. ھن جو سڄو بدن پئي ڪنبيو.
نوريءَ ھن ڏانھن نھارڻ کان سواءِ، پيالو ھن کان ورتو، ۽ ڳٽ ڳٽ ڪري پي ويئي. سندس اکين ۾ مُرڪ موٽي آئي.
” آءٌ تنھنجا ٿورا ته قيامت ۾ به لاھي ڪين سگھنديس..... پر مونکي پڪ آھي ته اسين ٻئي جھان ۾ به گڏجي ھن مانڊاڻ جي خلاف مُرڪنديون، مَرڪنديون سون! “
نوري وڌي اچي پلنگ تي ويھي رھي. زھر سندس نڙيءَ کان ھيٺ لھندي ئي، ھن جي نَس نَس ۾ ڦھلجندو ويو. سندس اکين ۾ نوان پاڇولا لھي آيا. ھن ائين ڀانيو ڄڻ ته ھيءَ سندس محسن ڀيڻ ھن کان پري ھٽندي ٿي ويئي. ھن پنھنجي ھٿن کي اڳتي وڌائيندي چيو:
” منھنجي مٺي ڀيڻ، اچ منھنجو ھٿ جھلي ويھه ته آءٌ تنھنجي احسانن جي ھنج ۾ پنھنجا پساھه پورا ڪريان! مون کي تو مان پنھنجي امڙ جي سڳنڌ ٿي اچي..... ٻڌ، وريام مون لاءِ ضرور ايندو: کيس چئج ته سنڌ کي سندس ضرورت آھي: موٽي وڃي ۽ سنڌ تان صدقو ٿئي: ايئن نه ٿئي ته آءٌ ٻئي جھان ۾ لانئين ٿيان! “
نوري جي اکين ۾ وريام لھي آيو، ۽ ھن پنھنجون اکيون ان تصور کي محفوظ ڪرڻ لاءِ بند ڪري ڇڏيون، ۽ گھڙيءَ کان پوءِ ھن ھڪ اونھو ساھه کنيو، ۽ سندس پساھن جي ڏور ٽٽي پئي. ھن جا ھٿ ڪنيز جي ھٿن ۾ ڍرڪي پيا. ھن جي منھن تي اڃان تائين اھڙي مُرڪ ھئي، جنھن کي محسوس ڪرڻ لاءِ، ھن سندس چپن تي ھٿ ڦيرائي، کڻي پنھنجي اکين تي رکيو.
اوچتو تڪڙن تڪڙن قدمن جو آواز ٻڌي، ھوءَ اُٿي ادب سان، ڪنڌ نمائي بيھي رھي. ٻه حبشي خواجه سرا، اندر اچي، اگھاڙين ترارن سان، دروازي تي بيھي رھيا!
شھنشاھه جھانگير، سموري مغل شان سان، جڏھن اندر آيو ته ڪنيز جي دل ۾ ڊپ اچي واسو ڪيو، ۽ ھوءَ ڏڪندڙ جسم سان، ھن جي قدمن ۾ وڇائجي ويئي. جھانگير ھن ڏانھن ڪوبه ڌيان نه ڏنو، ۽ وڌي اچي پلنگ وٽ بيھي رھيو.
” سبحان الله، سڄي ساراھه ان رب لاءِ جنھن ھھڙو حسن خلقيو آھي..... پر ڇا آءٌ ايڏي وڏي انعام جو لائق آھيان.....! “ جھانگير ڀڻڪندي چيو.
ھن ھٿ جي اشاري سان، خواجه سرائن کي ٻاھر وڃڻ جو حڪم ڏنو. جئن ئي ھو ٻاھر ويا، ھن ھٿ وڌائي، نوريءَ جو ھٿ پنھنجي ھٿ ۾ کنيو، ۽ پوءِ موت جي ٿڌاڻ محسوس ڪري، ھن کان ھڪ ڊگھو ڇِرڪ نِڪري ويو، ۽ ھن ھٿ ڇڏي ڏنو. ھن جي وات مان اھڙو چچريل آواز نڪتو، جيڪو ڪنھن ھوڏي ٻار جي ھٿ مان رانديڪو کسجڻ تي نڪرندو آھي.
” ڪنيز، ھي ڪھڙو مذاق آھي اسان سان.... قسم آھي اسان کي پنھنجي بزرگن جي شان جو، اسين پنھنجي ھٿن سان، ھن لاءِ جوابدار شخصن کي راھه عدم موڪلينداسون.....! “
” قبلهء عالم، ھيءَ ناچيز ٻانھي ئي ان لاءِ جوابدار آھي.....! “ ھن گھگھي آواز ۾ چيو.
جھانگير ڪاوڙ ۽ غضب ۾ پلنگ وٽان موٽ کاڌي، ۽ ٻئي ھٿ ڪنيز جي ڳچيءَ ۾ وجھي، رڙ ڪندي چيو: ” آخر، توکي اھا ھمت ڪيئن ٿي؟ توکي اسان کان ڊپ به نه ٿيو؟ “
” حضور، ھن ٿي چيو ته ھن جي وطن کي مغلن غلام بڻايو آھي، پر ھن جي روح کي شھنشاھه جھانگير به غلام بڻائي نٿو سگھي! ھن مونکي انھيءَ رشتي جو واسطو وڌو، جيڪو فقط غلام قومن جي انسانن ۾، ھڪٻئي جي مان مريادا ۽ اَنا جو رشتو ھوندو آھي، ۽ ان واسطي جي تقاضا فقط ھڪڙي ھئي ته آءٌ ھن کي موت جي ننڊ بخشي ڇڏيان! باقي رھيو اوھان جو غضب، سو مون جھڙين کان وڌيڪ ٻيو ڪير ٿو ڄاڻي! “
جھانگير جي ڪَنن ۾، ھن جو ھڪڙو ھڪڙو لفظ نِت نوان پڙاڏا پيدا ڪندو ويو. ھن جا ھٿ ھن جي ڳچيءَ تان ڍرا ٿي ويا..... ۽ پوءِ ھو وري وڌي اچي پلنگ جي ڪنڊ تي ويھي رھيو، ۽ نوريءَ جي منھن ۾ گھوريندو رھيو. پوءِ ھو اُمالڪ اٿيو، ۽ چادر جو پلاند ڇِڪي، ھن نوريءَ جي مُنھن تي وجھي ڇڏيو، ۽ تڪڙو تڪڙو ٻاھر نڪري ويو!*