20
۽ سانوڻ جي ھنئين ۾، اھي ڳالھيون ٻڌي، ھدڪ پئجي ويندو ھو. جيڪڏھن ھنن نُورراني ماڻھن جي آس پوري نه ڪري سگھياسون ته ھنن جو نُور کسجي ويندو، ۽ سندن مُنھن تي وري پراڻا گھاوَ نوان گھنج بڻجي، کين وڌيڪ پوڙھو ڪري ڇڏيندا! وينجھرن جي واھڻن وٽان لنگھيو ته ڄڻ ھن کي ڏانوڻ پئجي ويا. جوانن جو ھڪڙو جٿو اچي ھن سان مليو، پر انھن جي پويان ھن ڏٺو ته ڪجھه زائفائون ٿالھيءَ ۾ ڏِيا ٻاريو بيٺيون ھيون. انھن مان ھڪڙي ھڪڙي ٿي اڳيان آئي، ۽ ٽي ڀيرا ھن تان ٿالھي گھوري، ٿالھيءَ مان سنيڌر جي چپٽي کڻي ھن کي تلڪ ڏيندي ويئي. ۽ پوءِ ھن جي پيرن مان مٽيءَ جي چپٽي کڻي، پنھنجي سينڌ ۾ وجھندي پويان ھٽي بيھي رھي. جڏھن آخري زائفان، سنڌ جي مٽيءَ جي چپٽي، پنھنجي سينڌ ۾ وڌي، تڏھن سانوڻ کي پنھنجي دل ڇاتيءَ کان ٻاھر نڪرڻ لاءِ تڙڦندي محسوس ٿي. پوءِ ھڪڙي زائفان چيو: ” ڀائو، جڏھن رام راوڻ سان وڙھڻ نڪتو ھو، تڏھن ستن سھاڳڻين، سندس آرٿي ڪڍي، کيس موڪلاڻي ڏني ھئي: اھا وارتا پستڪن ۾ لکي پيئي آھي، پر اڄ اسان رام اکئين ڏٺو آھي. اسان جي سنڌ به سيتا جيان رانوڻ جي پنجوڙن ۾ آھي. اسين به سَت سُھاڳڻيون اڄ توکي رانوڻ سان وڙھڻ جو سوڳنڌ ٿيون ڏيون. اسان کي اسان جي سيتا ورائي ڏي. اسان کي سنڌ ورائي ڏي. شل سنڌوءَ جو جل ۽ سنڌ جي مٽي تنھنجي راکي ٿئي! “
سانوڻ بُت بڻجي سنڌ جي ھنن نياڻين ڏانھن نھاريندو رھيو؛ سندس اکين جي لڙڪن ۾ ھنن جون صورتون ستارا بڻجي چمڪنديون رھيون. سڀ ماڻھو ڄڻ منڊجي ويا ھئا. پوءِ ھڪ پيرسن کنگھڪار ڪري چيو: ” ابا، اسين سنڌي ڏاڍا ويساھه وسوڙا آھيون. اسين ھندو ته اوھان مسلمينن کان به وڌيڪ ويساھه وڃائي ويٺا ھئاسون. پر تو اسان کي ويساھه موٽائي ڏنو آھي. ھنن ستن سُھاڳڻين جو تو ۾ ويساھه، سمجھه ته سموري سنڌ جي سُھاڳڻين جو ويساھه آھي. سو جيئن رام سيتا موٽائي امر ٿي ويو، تيئن تون به سنڌ موٽائي امر ٿي ويندين.... وڃ، سموري سنڌ جون دعائون ۽ پراٿنائون توسان ساڻي آھن.....! “ پيرسن جي نڙيءَ ۾ ڄڻ اکر اٽڪي ٿي پيا. سندس اکين مان لڙڪ سنڌوءَ جيان پئي وھيا.
سانوڻ اُمالڪ پيرسن جا پير ڇُھي، سندس ڀاڪر ۾ سڏڪندي چيو: ” ڪاڪا! ڌڻيءَ لڳ، مون تي ايڏو بار نه وجھو، جو آءٌ کڻي نه سگھان. سنڌ جيڪڏھن آجي ٿي ته ھنن سھاڳڻ ڀينرن جي صدقي آجي ٿيندي.....! “ لفظ ھن جي نِڙيءَ ۾ اٽڪي پيا، ھو ڪا گھڙي ڪاڪي جي ڀاڪر ۾، بنا آواز، سڏڪندو رھيو، ۽ پوءِ تڪڙو تڪڙو اچي پنھنجي ھمراھن سان مليو، ۽ ڪوچ ڪرڻ جو اشارو ڪيائين.
سنڌ جي نياڻين جي سينڌ ۾ سنڌ جي مٽيءَ جي اھڃاڻ ھن کي لوڏي وڌو ھو. شل ان سينڌ ۽ اُن مِٽيءَ جو مانُ رکي سگھون! ھيلوڪي اٿل ھن جي پنھنجي اميدن کان به وڌيڪ ثابت ٿي ھئي. ماڻھو ھئا جيڪي مينھن وساڙن وانگر وسندا ٿي ويا. ھن جو ٻيلو ته سمورو جوانن سان ڀرجي ويو ھو، پر ڪچي توڙي پڪي تي، بکر کان ٺٽي تائين سنڌين جا مورچا ۽ محاذ ٺھي پيا ھئا. اتر کان ڏکڻ، اوڀر کان اولھه تائين جتي ڪٿي اھو چوٻول ھو ته ھيل سڄي سنڌ ۾ جيڪا ويڙھاند ٿيندي، سا آخري ٿيندي. جئن جئن وقت گذرندو ويو تئن تئن سنڌين جا حوصلا وڌندا ويا. مغل جتي ڪٿي ڊنل ۽ ڇرڪيل ھئا. ھنن کي سمجھه ۾ نٿي آيو ته ھن اُٿل کي ڪيئن منھن ڏين. سڌو سنئون ڪٿي به مھاڏو ڪونه ھو. ڪا وڏي جنگ به ڪانه ھئي. رڳو راتاھا ھئا، ڪڏھن ڇانوڻين تي، ڪڏھن ڪنھن مورچي تي، ڪٿي ڪنھن قافلي تي، ڪٿي ڪنھن رسدگاھه تي! مغلن لاچار ٿي ترخانن ڏانھن نياپا ڪيا، پر ترخان ماٺ ھئا: ھنن ڪنھن جو به پاسو ڪونه ٿي ورتو. ايتري قدر جو رستم بيگ جي درٻار ۾ ترخان امير حاضريءَ ۾ ناغو ڪرڻ لڳا. ۽ پوءِ رستم بيگ مظفرخان جي ذريعي سانوڻ کي نياپو موڪليو ته جيڪڏھن سنڌين کي مغلن کان ڪي شڪايتون ھيون ته رستم بيگ انھن جي تدارڪ ڪرڻ لاءِ وعدا وعيد ڪرڻ ۽ ڳالھيون ٻولھيون ڪرڻ لاءِ تيار ھو بشرطيڪ ھي شورشون ۽ راتاھا بند ٿين! ۽ ان ڪم لاءِ وچ ۾ ٽياڪڙ ٿيڻ لاءِ ٺٽي جي جامع مسجد جو مغل پيش امام، ۽ سنڌين جي ٻن وڏين مسجدن جا پيش امام ۽ عالم رضامند ھئا.
سانوڻ کي جڏھن اھو نياپو پھتو ھو، تڏھن ھن جون مُٺيون ڀڪوڙجي ويون ھيون. ھي اھي ساڳيا مولوي ھيا، جن رستم بيگ جي ڀريءَ درٻار ۾ چيو ھو ته ” حافظ بلال اسلامي حڪومت خلاف بغاوت ڦھلائي رھيو آھي. ھن جو علمي مرتبو برابر وڏو ھو، پر بغاوت کي فقط شھنشاھه ھند ئي معاف ڪري سگھي ٿو! “ انھن ئي ٽنھي مولوين فتوا تي صحيحون ڪيون ھيون ته حافظ بلال واجب القتل آھي. ان ڪري ھن کي سزا ڏيڻ لاءِ شھنشاھه کي عريضو موڪلجي، يا حافظ کي لاھور روانو ڪري، شھنشاھه آڏو پيش ڪيو وڃي، جئن حضور جن پاڻ ھن کي سزا ڏيڻ جو فيصلو ڪن!
ھن کي حافظ بلال وارو مامرو جئن ٿي ياد آيو، تئن ٿي ھن جي تن بدن ۾ باھه ڀڙڪڻ لڳي. ھن سنڌ جي نَڪ، حافظ بلال کي، نيئرن ۽ سنگھرن ۾ جڪڙي، ھڪ عام ڏوھاريءَ جيان لاھور موڪلي ڇڏيو، ۽ ھو ڪجھه به ڪري نه سگھيو. جڏھن مدرسي جي شاگردن پائندہ بيگ جي حويليءَ کي ساڙيو ۽ پائندہ بيگ کي موت جي سزا ڏني، تڏھن به ھن جي دل تي ڇنڊو ڪونه پيو. ھن جي دل ته اھو ٿي چاھيو ھڪڙي ھڪڙي مغل کي پنھنجي ھٿن سان نِپوڙي ماري، پر پوءِ شاگردن جي لڳايل چڻنگ جڏھن سموري سنڌ ۾ ڀنڀٽ ٻاريو، تڏھن ھن کي پنھنجي پاڻ ۽ پنھنجي ساٿين سان جھيڙڻو پيو. ھن جي مرضي ھئي ته ھو مغلن جي انھيءَ قافلي تي راتاھو ڏين پوءِ کڻي ھنن کي سنڌ جي سرحد ڇونه اُڪرڻي پوي، پر سندس اندر واري کيس مھميز ڏني ته ھي وقت وڃايوسون ته وري ڪڏھن به ھٿ نه ايندو. حافظ بلال ساھميءَ جي ھڪڙي پُڙ ۾ ھو ته اُن جي ٻئي پُڙ ۾ سنڌ جي آزاديءَ جي ويڙھاند ھئي! ھن جي ھمراھن مان به ڳچ ڄڻا ھن جي راءِ سان شامل ھئا پر گھڻائي اُنھن جي ھئي، جن اھو ٿي چيو ته ھن مھل تي خود حافظ بلال ھجي ھا ته اھو به چوندو ته ھڪڙي حافظ بلال جي حياتيءَ کان سنڌ جي آزاديءَ جو آسرو وڌيڪ اھم آھي! مغلن کي ٿورو وقت به مليو ته چئني طرفن کان ھنن جا واھرو ماڪڙ جيان سنڌ تي اچي ڪڙڪندا. ايران کان، قنڌار کان، ملتان کان ۽ ھيٺان ڪڇ کان ڪٽڪ لٿا ته پوءِ رڳو ھٿ مھٽيندا رھجي وينداسون. پر سانوڻ جي چري دل اصل نٿي مڃيو. ھن جي روح ۾ حافظ بلال جو نوراني چھرو وَرَ وَرَ ڪري ڀنڀٽ ٻاريندو رھيو، ۽ پوءِ ھن ھمراھن کي چئي ڏنو: ” ڀائو، ڳالھيون اوھان جون سڀ سچيون ۽ سيبتيون آھن، پر ھن ندوري دل کي ڇا ڪريان. مون کي تيسين سُک نه ايندو جيسين حافظ کي نه ورايو اٿم. سو مون کي بخش ڪجو..... “
پري کان خابروءَ جي گھوڙي جي ٽاٻڙ ٽاٻڙ ٻڌي، سانوڻ ماٺ ٿي ويو، نه ته ھو پنھنجي جنون ۾ الائي ڇا چوڻ وارو ھو، ڇا ڪرڻ وارو ھو. خابروءَ جڏھن چٺي سندس ھٿ ۾ ڏني، تڏھن سڀني ڏٺو ته پھريون ڀيرو سانوڻ جي ھٿن ۾ اڻ لکي ڏڪڻي اچي وئي ھئي. ھن ھڪ اونھو ڊگھو ساھه کڻي، چٺيءَ تي نظر وڌي!
حافظ بلال لکيو ھو: ” سانوڻ، اُٻھرو نه ٿجانءِ! سنڌ اڳيان آءٌ ڪا وَٿُ ڪين آھيان، متان مون ڪارڻ، سنڌ جو سڏ موٽائي ڇڏين! ڀانيان ٿو ته ھھڙي مھل وري ڪڏھن به ڪانه ايندي: جيڪڏھن منھنجي موت سان سنڌ آزاد ٿئي ته سمجھندس ته ھيءَ حياتي ته سجائي ٿي، پر عافيت به سجائي ٿيندي. مغل مونکي لاھور نه موڪلين ھا ته آءٌ پاڻ درٻار ۾ حاضر ٿي مغلن جيڪي سنڌ سان ڪئي آھي، سا شھنشاھه اڳيان بيان ڪريان ھا. سنڌ جا ماڻھو ننڊ مان ڇرڪ ڀري جاڳي پيا آھن: ھنن جي جاڳ کي سجايو فقط تون ئي ڪري سگھين ٿو. آءٌ توکي منٿ ٿو ڪريان ته ھن وقت مھلَ سڃاڻ، سنڌ جي ھڪڙي ڪنڊ کان ٻي ڪنڊ تائين جيڪا باھه ٻري آھي، ان مان سنڌ جي ڇوٽڪاري جو صبح ڄاڻ ته ٿيو. الله، الله جو رسول ڪندو ته جڏھن موٽندس ته آزاد سنڌ کي پنھنجي اکئين ڏسندس. جي نه، ته ڌڻيءَ در اھائي التجا آھي ته غلام سنڌ ڏسڻ کان اڳ مون کي موت ڏيئي، پنھنجي ھن گناھگار بندي جي مغفرت ڪندو. چڱو: الله کي پرتؤ، سنڌ کي پرتؤ! “
خط پڙھي، سانوڻ کي ھڪ ئي وقت ڪئين خيال اچي ويا: ھن جي دل ھلڪي ٿي ويئي: ھن جي اکين مان لڙڪ ايئن ٿي وھيا ڄڻ ھو ورھين کان ڪونه رُنو ھو، تڏھن اکين اڄ روئي ڪثر پوري ڪرڻ ٿي گھري. ھن کي پنھنجي سنگتين سان اکيون ملائڻ ۾ شرمساري محسوس ٿيڻ لڳي. ھن جي دل چيو ته ھو سنڌ جي مٽيءَ مان مُٺ ڀري، ان کي چُمي، پنھنجا سمورا وچن ورجائي ته وري ڪوبه جذبو سنڌ کان مٿاھون ڪونه ڪندو. ھن جي دل اھو به ٿي چاھيو ھر ھڪ ھمراھه کان، پلاند وجھي معافي گھري ته ادا، مون کي بخش ڪر، مون کان گھڙيءَ لاءِ سنڌ وسري ويئي ھئي! ھن جي اندر ۾ جيڪو مانڌاڻ متل ھو، سو جڏھن جائيتو ٿيو، تڏھن ھو بي اختيار اُٿيو، ۽ پنھنجي ھمراھن کي ھڪ ھڪ ڪري، يا ٽولن ۾ سمجھاڻيون ڏيندو ويو. پنھنجي خاص چوياريءَ کي رڳو ايترو چيائين: ” اُٿو، ته ھلون. سنڌ ۾ لھي پئون. سنڌ جي ماڻھن جي دلين ۾ لھي پئون، متان مھل ٽري وڃي! “
۽ پوءِ ھو سنڌ ۾ لھي پيا: واچوڙي وانگر ھڪڙي واھڻ کان ٻئي واھڻ تائين، ھڪِڙي ڀِٽ کان ٻي ڀِٽ تائين، ھڪڙي لَڪَ کان ٻئي لڪ تائين، ھڪڙي پرڳڻي کان ٻئي پرڳڻي تائين! ھنن جي اکين مان ننڊ ايئن غائب ٿي ويئي، ڄڻ ھنن جون اکيون ننڊ جون ھيراڪ ئي ڪونه ھيون. ماڻھن ھنن جون مھمانيون ٿي جھليون، پر ھنن وٽ ٻه گرھه کائڻ جي به وارکائي ڪانه ھئي. ڏينھن رات جا سنڌا مِٽجي ويا ھئا. ھڪڙا وھٽ ٿڪجي ٿي پيا ته اُنھن کي اُتي ٿي ڇڏيائون. نوان وھٽ، نوان ارادا، نيون منزلون! نئين پھچ، نئين ڳالھه! نوان ھٿيار نوان اوزار، نوان جذبا، نوان حوصلا بڻجي ٿي ويا! راڄن جا راڄ راتورات پنھنجا پراڻا وير وساري، ڀاڪرين پئجي ويا. ڪنھن راڄ دِل من ٿي ھنيو ته ٻيا راڄ ھنن وٽ ميڙ کڻي ٿي آيا! نياڻيءَ ميڙ! ٻيلي ڏاھا ٿيو، ھيءَ مھل سوچڻ جي ڪانھي: ھيءَ مھل ڌڪ ھڻڻ جي مَھل آھي؛ ھيءَ مھل ملھائيندا ته مھل به امر ٿي ويندي، اوھين به امر ٿي ويندا! او ادل، او ڀائو وسارين متان، مياري ٿي پئون!
سڄي سنڌ جا پورھيت، ڪمي ڪاسبي نئين پريت جي پورھئي ۾ لڳي ويا. لوھار ڪُھاڙيون، ڪاترون، بڙڇيون، ڀالا، تراريون ۽ تير ٺاھڻ ۾ ھڪ ٻئي سان شرطون پڄائڻ لڳا. واڍن گاڏيون ائين ٿي ٺاھيون ڄڻ انھن گاڏين جي چاڪن تي سندن پنھنجي گوءِ جو دارو مدار ھو. موچي ۽ مينگھواڙ وھٽن جي سنجن سان گڏ چمڙي جا چابڪ ۽ خردم ٺاھيندي ٺاھيندي، بچيل چم جي ليڙن مان غليلون ٺاھڻ ويھي رھيا. جبلن جي لَڪن تان شاھه چور ۽ ڌاڙيل لھي پيا ۽ ننڍن نيٽن کي ويڙھه جا انگ سيکارڻ ويھي رھيا. ھر ڪنھن کي ھورا کورا ھئي ته ڪيئن ھٿ ونڊائي. جھور پيرسن به جوانن کي اڳين شورشن ۾ ڪاميابين ۽ ناڪامين جا ڪارڻ سمجھائيندا، کين نيون اٽڪلون ٻڌائڻ لڳا. ننڍن نينگرن وري ھڪڙي ھڪڙي مورچي کان ٻئي مورچي تائين، ھڪڙي محاذ کان ٻئي محاذ تائين خبرون پھچائڻ جو ڪم پاڻ تي ٿي کنيو. رسد گاھه ڪٿي آھي، گاھه جون دنون ڪٿي آھن، وھٽن لاءِ ڪُڙھيون ڪٿي ھيون، ان لاءِ وڻن جا ڇوڏا لاھي، مٿن نشان ڪڍي ٿي ڇڏيائون. مغلن جي عام شاھراھن جي وچ وچ ۾ کاھيون کوٽي، انھن کي ڪانن ۽ بُھه سان ايئن لٽي ٿي ڇڏيائون جو مجال آھي جو سندن وھٽن کي به ڪو شڪ پوي. راتين لاءِ زائفائون موئرا ۽ مشعلون ٺاھڻ ويھي رھيون. سڄو ڏينھن پنھنجي مڙسالن کي مھل ياد ڏياريندي، رات جو جنڊ پيھڻ ۽ اڳوڻن وقتن جي سورھين جون ڳالھيون کڻڻ جا اٺسٺا ٺاھيندي، سنڌ جون سيتائون، ٻاگھيون، موملون ۽ ماروئيون سنڌ تان صدقو ٿيڻ لاءِ ساٺ سوڻ ڪرڻ لڳيون ھيون. سڄ سڀاڻي جا ڪري، سا روءِ سنڌين جي ھئي. ھر ڪنھن جي اندر ۾ ڄڻ ڪو نئون سوجھرو سمائجي ويو ھو!
سنڌ جي ھيءَ حالت مغلن کان ڳجُھي ڪانه ھئي، پر لکا ڪانه ٿي ڏنائون. پر سندن ٽپالي ٺٽي کان لاھور تائين ھر ڳالھه شھنشاھه جي ڪَن تائين پھچائڻ لاءِ روز ٿي روانا ٿيا. ترخانن به پھريون ته دل مَنُ پئي ھنيو. ھنن سنڌين جون ڪيترون ئي شورشون ڏٺيون ۽ ٻڌيون ھيون. پر ھيلوڪي اُٿل شورش نه ھئي: ھيءَ اُٿل دريا جي اُٿل کان به وڌيڪ وسيع، وڌيڪ تِکي ۽ وڌيڪ ڦھلجندڙ ھئي. مغل انھيءَ اٿل آڏو بيھي سگھندا يا نه، پر اھا کين پڪ ھئي ته سنڌ وري ساڳي سنڌ نه رھندي. سنڌي جياپي جي جنگ لاءِ تيار ھئا؛ جياپي جي ھن جنگ ۾ جيڪڏھن ھو سُرخرو نه به ٿيا، تڏھن به سنڌ کي وري غلام بڻائڻ تي ھڪ کان وڌيڪ ڀيرو سوچڻو پوندو. اھو سوچي ھنن سانوڻ ڏانھن نياپا سنيھا موڪلڻ شروع ڪيا. سانوڻ ڪَنَ لاٽار ڪندو رھيو. ھن جو جواب اھو ھو ته ڏسنداسين، سوچينداسين!
پوءِ مرزا شاھه رخ پنھنجو خاص ايلچي موڪليو. ڪچھريءَ ۾ سمورن ھمراھن کي سانوڻ مرزا شاھه رخ جو نياپو پڙھي ٻڌايو: ” اسين پنھنجي حمايت جو ھٿ اوھان ڏانھن وڌائڻ وقت اھو به ڄاڻون ٿا ته سنڌين کي اسان سان شڪايتون آھن. اسان مان گھڻن برابر سنڌين سان ڏاڍايون ڪيون آھن. پر اھو تڏھن جڏھن اسان کي سنڌ جي گھڻي سڃاڻپ ڪانه ھئي. ھاڻ اسين اوھان کي سڃاڻون ٿا: اوھين اسان کي سڃاڻو ٿا: ماضيءَ کي دفن ڪرڻ ۾ ٻنھي ڌرين جو فائدو آھي. اسين ھاڻ قنڌار واپس موٽي ڪين وينداسون، اسان جو مرڻ جيئڻ سنڌ سان آھي. اسان جو نئون نسل ھن مِٽيءَ مان سرجيو آھي. اسان به سنڌوءَ جو پاڻي پيتو آھي. اسان جي بزرگن جا مڙھه مقام ھتي آھن. وڏي ڳالھه ته اسين به مري ھن مٽيءَ ۾ پورباسون. . مغل ڌاريان آھن، غاصب آھن. اسين اوھان جا پنھنجا آھيون. اسين اوھان سان ڪلھو ڪلھي ۾ ملائي، غاصبن سان وڙھڻ لاءِ پنھنجي دوستيءَ جو ھٿ ڊگھيرڻ جي آڇ ٿا ڪريون. سيوھڻ پرڳڻي جي ترخان حڪومت به مغلن خلاف جنگ ۾ مدد ڏيڻ لاءِ تيار آھي، بشرطيڪ ھنن کي اھو يقين ٿي وڃي ته سنڌي مغلن خلاف جنگ ۾ پوئتي نه ھٽندا. اسان کي اوھان جي جواب جو انتظار رھندو. “
ڪا گھڙي ڪچھريءَ ۾ ماٺ ٿي ويئي. پوءِ ھڪ ھمراھه ڀڻڪيو: ” ھي اوچتو ترخانن کي سنڌين لاءِ ھمدردي ڪيئن جاڳي پيئي آھي؟ يَـرَ، مون کي ته مٿن اعتبار ڪونه ٿو اچي، باقي جيڪا صلاح سنگت جي! “
” آھي ته منھنجو به اھو خيال، پر ھن وقت جيڪڏھن ٻن محاذن تي وڙھياسون ته پورا ڪونه پونداسون. سيوھڻ کان سواءِ ھنن جون جاگيرون بکر تائين آھن. کين رکو جواب ڏيڻ سان پاڻ نقصان ۾ ته ڪين پونداسين؟ “ جنھن ھمراھه ھي سوال وچ ۾ اڇلائي وڌو، تنھن جي سڄي عمر ترخانن سان جھيڙيندي گذري ھئي.
اڌو اڌ ھمراھن جو خيال ھو ته ترخانن تي اعتبار ڪرڻ ۾ جوکو ئي جوکو آھي. ھمراھن جو ٻيو اڌ ان خيال جو ھو ته ممڪن آھي ته ترخانن ۾ واقعي اھو جذبو پيدا ٿيو ھجي ته ھنن جون ٽي چار پيڙھيون ڄايون نپنيون سنڌ ۾ آھن، ۽ ھاڻ سنڌ سان ئي سندن آئيندو سلھاڙيل آھي. جيڪڏھن سنڌ ۽ سنڌين سان وير وڌائون ته ڪا مھل اھڙي ته اچي سگھي ٿي جو ھنن کي سنڌ جا وڻ ئي ڇڏڻا پون.
سانوڻ چپ چاپ سنگت جون ڳالھيون پئي ٻڌيون. ھن جي جاسوسن ۽ خابرن ھن تائين اھي سموريون ڳالھيون پھچايون ھيون ته مرزا شاھه رخ پاڻ مرزا عبدالعليءَ جي نالي ۾ حڪومت جا خواب ڏسي رھيو ھو. مغل درٻار ۾ پنھنجي گماشتن جڏھن کيس ڪو اميدن ڀريو جواب نه موڪليو، تڏھن کان ھن اھو سوچيو ھو ته سنڌين کي اڳيان ڪري، مغلن جي طاقت جو اندازو ڪري، ان مطابق قدم کڻي. جيڪڏھن مغل زور ٿي ويا وري به پنھنجن گماشتن، ۽ خاص طرح پنھنجي محسن ملڪه نورجھان جي ذريعي شھنشاھه کي راضي ڪري وجھندو. پر جيڪڏھن مغل سنڌين جي اڳيان بيھي نه سگھيا ته آخري موقعي تي پنھنجي فوج جي ذريعي، سنڌين جي خاص مرڪزن تي حملو ڪري، ٺٽي ۾ پنھنجي عملداريءَ جو اعلان ڪري ڇڏيندو.
ٻئي طرف ھن وقت ترخانن کي کُتو جواب ڏيڻ جو مطلب اھو ھو ته ھو مغلن تي راتاھا ڏيڻ لاءِ، ترخان سرحدون ٽپي ڪونه سگھندا، ۽ ممڪن ھو ته ھنن کي ترخانن سان به معرڪا ڪرڻا پون. ھن کي اھو احساس ھو ته ھن وقت سندن طاقت ايتري ڪانه ھئي جو ٻن ويرين سان مھاڏو اٽڪائي سگھن. ھن پنھنجي انھن خيالن جو اظھار ڪيو ته ڳالھه سڀني کي وڻي، ۽ رٿ اھا بيٺي ته ترخانن کي رُکو جواب ڏيڻ بدران، کين ريھي ريبي آسري ۾ رکجي. گھڻي رد ڪَڌَ کان پوءِ ھنن ترخانن کي نياپو موڪليو: ” اسين اوھان سان متفق آھيون، پر اوھان جو وچ ۾ ٽپي پوڻ فائديمند ڪونه ٿيندو، ڇو جو مغلن سڌو سنئون اوھان سان ڪانه ڦٽائي آھي. ان ڪري اسان کي ساڻن وڙھن ڏيو. البت مغلن کي پنھنجي جاگيرداري جي سرحدن ٽپڻ جي اجازت نه ڏيو. مغلن جي چُر پُر تي نظر رکو، ۽ اسان کي اطلاع ڏيندا رھو. جڏھن اھڙو وقت آيو، جو پاڻ ۾ گڏجي ھنن کي سنڌ مان ڪڍڻ لاءِ آخري معرڪو ٿيو ته پوءِ اوھان کي تڪليف ڏينداسون! “
ايلچي جڏھن اھو نياپو پھچائي آيو، تڏھن ٺٽي ۾ اھا حالت ھئي جو مغل سمورن ترخان اميرن کي پنھنجي پاسي ڪرڻ ۽ سندن حمايت حاصل ڪرڻ لاءِ ويھن ئي ننھَن جو زور آزمائي رھيا ھئا. کين ريھي ريبي، وڌيڪ جاگيرن جا وعدا وعيد ڪري، ڪن کي دڙڪو داٻ ڪري ھيسائي ته ڪن کي وڏيون وڏيون ملازمتون آڇي، ڪن کي سندن ساقيخانا ۽ نيلام گھر واپس ڪري، ته ڪن کي ڪنيزن ۽ ساقين جي ذريعي قائل ڪرڻ جا جتن ڪري رھيا ھئا. ھي نياپو ملڻ سان مرزا شاھه رخ جا ماڻھو چوطرف روانا ٿي ويا. ھونئن جو سندن جاگيردارين جي حدن مان سنڌي ھٿياربند رڳو رات جي اونداھين ۾ لنگھي ٿي سگھيا، تن کي ھاڻ جنھن به مھل سندن مرضي ھجي، ترسڻ يا لَنگھڻ جي اجازت ملي ويئي. ڪيترن ھنڌن تي مغلن جيڪڏھن جوابي ڪاروائي ڪرڻ لاءِ جٿا ٿي موڪليا ته جيتوڻيڪ ترخانن کين منع ڪانه ٿي ڪئي، پر سنڌين کي اڳواٽ خبر پھچي ٿي ويئي. پر ترخانن اھو سڀڪجھه اھڙي نموني ٿي ڪيو، جو مغلن کي مٿن اھو شڪ بِنھه ڪونه پيو ته ھو اھو سڀڪجھه سنڌين سان ڪنھن ٺاھه ھيٺ ڪري رھيا ھئا. ھنن رڳو اھو ٿي سمجھيو ته ترخان ڇاڪاڻ ته سنڌين جي وچ ۾ ٿا رھن، ان ڪري ھنن سنڌين کي مڇرائڻ نٿي گھريو!
شاھه رخ ان صورتحال تي ڏاڍو خوش ھو، ۽ پنھنجي اميرن کي سندس ھدايت اھا ھئي ته سنڌين اسان کي تريءَ تي بھشت رکي ڏنو آھي. اسان جي سياست ايتري ڪامياب ٿي آھي جو سنڌي سمجھن ٿا ته اسين ساڻن گڏ آھيون. ٻئي طرف مغل به اسان کي پنھنجو دشمن ڪونه ٿا سمجھن. اسان کي وڙھي، سنڌين لاءِ پنھنجي ماڻھن کي مارائڻ جي به ڪا حاجت ڪانھي! ويٺا رنگ ڏسو، ۽ پنھنجا جٿا تيار ڪندا رھو. جڏھن مغل ۽ سنڌي ھڪ ٻئي کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ۾ وڙھي ڍانگا ٿيندا، ۽ ٻئي گھايل ڪُڪڙن وانگر پنھنجون کـڙھون مڏيون جڏيون ڪري، ساڻا ٿي پوندا، تڏھن اسان جا شيردل لشڪري مٿن لومڙ واري اھا لوھهَ ڪندا جو تاريخ جا مشاھير مرزا شاھه رخ جي عقلمندي ۽ حرفت کي سونن اکرن ۾ لکندا!