5
مغلن جي حڪومت آئي ته ڪيتريون حويليون مغل اميرن والاري ورتيون. مغلن کي شھرن سينگارڻ جو شوق ھو. انڪري ھنن وري دريا جي ڪپ تي چمن ۽ گلشن رکائڻ شروع ڪيا. نئين سر نئون گاھه ھڻائڻ تي به ڌيان ڏنائون. البت شھر جي اندر مغل اميرن جو خير ڪو گذر ٿيندو ھو. انڪري شھر جي پڪ- سرين گھٽين ۽ رستن جي مرمت ڏانھن گھڻو ڌيان ڪونه ڏنائون. فانوسن ۽ شمعدانن کي ٻارڻ جو انتظام نئين سر شروع ٿيو. پر مغل سپاھين ۽ لشڪرين جي ڏھڪار جي ڪري به ماڻھن ٿلھن ۽ دِڪن تي وھڻ ئي ڇڏي ڏنو ھو. ماڻھو سانجھي ٻانگ اچڻ تي پنھنجن گھرن ۾ ئي ٻوٿاڙجي ويھي رھندا ھئا.
پر جڏھن مغل لشڪرين گھرن تي اچي زوريءَ ماڻھن سان ڏاڍايون شروع ڪيون ته سڀني ۾ چوٻول ڦھلجي ويو. ڪجھه تجربيڪار پيرسن ۽ بزرگ ماڻھن ڪجھه جوانن جي مدد سان ان جو ڪو بلو ڪرڻ جو سوچيو. رٿ اھا بيٺي ته آخوند صالح واري مدرسي ۾ ڪي چڱا مڙس گڏ ٿي صلاح ڪن ته ان جو ڪھڙو بلو ڪجي؟ آخوند صالح وارو مدرسو ٺٽي جي دل ھو. جڏھن آخوند صالح کي ارغونن ٽياس تي ٽنگايو ھو تڏھن کان ته جيڪو به ماڻھو ان مدرسي وٽان لنگھندو ھو، سو دل ئي دل ۾ شوڪارا ڀريندو، تعظيم ۾ ڪنڌ جھڪائي لنگھي ويندو ھو. ھاڻ ان مدرسي جو مھتم حافظ بلال سومرو ھو. ھن جي سڀڪو عزت ڪندو ھو. خود ارغون ۽ مغل سردار به ھن جي علم ۽ ڏاھپ جو مان ڪندا ھئا پر ھو صفا گوشه نشين ماڻھو ھو. ڪنھنجي شادي مراديءَ ۾ به نه ويندو ھو. ٿور- ڳالھائو ته ھونئن ئي مشھور ھو. ٺٽي جي عامل جي سڏ تي وڃڻ کان به لھرائيندو ھو. سندس فتوائن جي ھاڪ سموري سنڌ ۾ ھئي، ۽ مغل مولوي به ان ۾ ڪو نقص ڪڍي نه سگھندا ھئا.
سڀ نينڍ ڏنل ماڻھو، ھڪ ھڪ ٿي حافظ بلال جي حجري ۾ پھتا، ۽ نُکن تي ويھندا ويا. حافظ بلال نماز کان فارغ ٿي، سڀني سان خير عافيت ڪري پاڻ مصلي تي ئي ويٺو رھيو. ھن جي اکين ۾ ڪو اڄاتو غم ڇوليون ھڻي رھيو ھو، ۽ دل چوندي به ھن جي اکين ۾ نھارڻ محال ھو ڄڻ ته ڏسندڙن کي اھو ڊپ ھو ته ھن جي اکين جو اھو غم ڏسندڙ جي وجود ۾ نه گھڙي اچي. اڪثر ماڻھو سوچيندا ھئا ته حافظ بلال کي ڪھڙو غم ھو؟ ھو ڪھڙي گوندر ۾ گرفتار ھو؟ ان سوال جو جواب حافظ بلال وٽ به نه ھو. ھن گھڻا ڀيرا چاھيو ھو ته ھن جو غم به عام انسانن وانگر اکين جي لڙڪن ۾ وھي، ڪي قدر گھٽجي وڃي. پر ھن کي ياد نه ھو ته ھن جي اکين ڪڏھن رنو ھجي. جڏھن آخوند صالح جو لاش مدرسي ۾ آندو ھئائون، تڏھن حافظ بلال سمجھيو ھو ته ھن جي دل ڦاٽي پرزا پرزا ٿي ، ھن جي پاسراٽين جي وٿين مان نڪري ايندي. پر ان جي بدران فقط ھن جون مُٺيون ڀيڙجي ويون ھيون، ۽ ھن پنھنجي چپ کي چڪ ھڻي زخمي ڦٽي وڌو ھو. ڪو عرصو ھن ڪنھن سان ڳالھايو به نه ھو. ڪيترن استادن ۽ شاگردن اھو به محسوس ڪيو ھو ته حافظ بلال نماز پڙھڻ به ڇڏي ڏني ھئي. فجر جو دؤر ڪرڻ به ڇڏي ڏنو ھئائين. ھڪ ٻن استادن نماز لاءِ کيس چيو ھو ته ذري گھٽ کين ڇڙٻ ڏئي چيو ھئائين ” نماز؟ ڇو؟ ڇالاءِ؟ ..... ھا، ھا، نماز! “
۽ پوءِ ھن نماز وري شروع ڪئي ھئي. شروع شروع ۾ ھن امامت ڪرڻ کان بنھه نھڪر ڪري ڇڏي، بلڪ باجماعت نماز کان ئي لھرائيندو ھو. ان جو اصل سبب اھو ھو ته پھريون ئي سجدو ايڏو ڊگھو ٿي ويندو ھو ڄڻ ٻين سجدن ۽ رڪعتن جي گنجائش ئي نه رھي ھئي. پر رفته رفته ھو پنھنجي پاڻ ۾ موٽي آيو ھو. باقائدي نماز پڙھڻ سان گڏ امامت به شروع ڪيائين ۽ دؤر به شروع ڪيائين. دعا گھرڻ وقت جماعتين کي ائين محسوس ٿيندو ھو ته ڄڻ ھو ڪنھن صحرا ۾ ڪنھن بيوس لاچار مسافر جي اڪيلي صدا ٻڌي رھيا ھئا، ” اي ستن آسمانن جا خدا، پنھنجي حبيب جي صدقي، سنڌ تان ھي ڏرت ۽ ڏاڍ ڏور ڪر! ھاڻ اسان ۾ سھڻ جي طاقت ڪانھي! تون ته مظلومن ۽ مجبورن جو اجھو آھين، پوءِ..... اسان کي پنھنجي پناھه ۾ رک، يا اسان کي ساڃھه ڏي ته سمجھي سگھون ته ھي سڀ اسانجي آزمائش آھي!..... پر اي منھنجا مولا، ھيءَ آزمائش به آخر ڪيستائين؟ آخر ڪيستائين؟ آخر ڪيستائين؟.....“
دعا گھرندي ھن جو آواز ڳؤرو ٿي ويندو ھو ۽ نمازين جي نڙيءَ ۾ ڳوڙھا اٽڪي پوندا ھئا، سڏڪا اڀرندا ھئا ۽ لفظ ” آمين “ به ھڪ سڏڪو بڻجي، مسجد جي گنبذن ۾ اٽڪي پوندو ھو. حافظ بلال جي دعا جا لفظ ڄڻ ته ستن آسمانن سان ٽڪرجي، شڪايتن ۽ شڪون ۾ بدلجي، ماڻھن جي دلين ۾ گھڙي پوندا ھئا ۽ ماڻھو دعا لاءِ کنيل ھٿ پنھنجي منھن تائين آڻڻ وساري وھندا ھئا؛ فقط ھڪ ٿڌو شوڪارو اٿندو ھو، ۽ ڪا گھڙي ماڻھن مٿان لٽڪندو ٽنگجي پوندو ھو، ۽ ھوا ۾ تحليل ٿيڻ وقت ھوا کي به لھسيندو ويندو ھو!
سڀني پاڙن جا چڱا مڙس ۽ مُکي اچي گڏ ٿيا ھئا. سندن منھن تي عجيب بيوسي ۽ لاچاريءَ جا اولڙا ھئا ڄڻ ته ھو ڪنھن وڏي بيابان ۾ بي يار و مددگار ڀٽڪڻ کانپوءِ ڪنھن وسندي ءَ ۾ پھتا ھئا. پر کين پڪ نه ھئي ته اتي به کين مصيبتن کان پناھه ملندي. سڀني جون اکيون حافظ بلال تان ھٽنديون، ھجري ۾ موجود ماڻھن جي منھن ۾ اُميد جو ڪو ترورو تلاش ڪري رھيون ھيون، ۽ اوچتو جڏھن ڪنھن سان اکيون ٽڪريون ٿي ته ڄڻ ڪجھه شڪي ٿي ھيٺ جُھڪي ٿي ويون: ڄڻ کين ھڪٻئي جي اکين تي اعتبار نه ھو. ڪي ماڻھو انھيءَ بي اعتباريءَ کان بچڻ لاءِ تسبيح جا داڻا سورڻ ٿي لڳا، پر انھن داڻن سورڻ ۾ يڪسوئيءَ بدران ڪنھن ڳالھه کي لڪائڻ جو رنگ وڌيڪ ھو. گھڻو تڻو سڀ پوئتي موٽندڙ عمر جا ھئا. ڪي ته بنھه پيرسن ھئا. البت ھڪ ٻه ڄڻا جوانيءَ جي خون ۾ ھئا پر انھن جوانن ۾ ڄڻ وقت کان اڳ ڳنڀيرتا لھي آئي ھئي.
حافظ بلال کي پنھنجي ھنن ديس واسين تي رحم اچڻ لڳو: ھي ويچارا پنھنجي ئي وطن ۾ ڪيڏا بيوس ۽ بيواھا ٿا ڀانئجن. ڇا ھاڻ سنڌ جي ماڻھن جي اھائي تقدير آھي ته پنھنجي ئي وطن ۾ پاڻ کي ايڏا اٻاڻڪا سمجھڻ لڳن؟ سنڌ، جنھن ھر ڪنھن کي محبت، پيار ۽ پاٻوھه ڏني ائين ڇو بيوس ٿي محسوس ڪري. اھو سوچيندي ئي حافظ بلال جي اکين ۾ سختي موٽي آئي، ۽ ھن کنگھڪار ڪندي چيو: ”چاچا يار محمد، ڇا صلاح بيٺي؟ “
چاچو يار محمد سڀني کان پيرسن ھو. سندس منھن تي عمر کان وڌيڪ تجربي جا گھنج ھئا. ھن جي اڇي ڏاڙھيءَ ۾ ھڪڙو به ڪارو وار نه ھو، پر تڏھن به سندس منھن ۾ ڪا اھڙي ڏيا ھئي جو ڏسندڙ جو ڌيان ھن جي اڇي ڏاڙھيءَ ڏانھن وڃڻ بدران ان ڳنڀيرتا ڏانھن ٿي ويو، جيڪا ھن جي اکين ۾ ٿي وسي. ھن پنھنجا جھور ھٿ، پنھنجي منھن تي ڦيرائيندي چيو: ” ابا، صلاح وري ڪھڙي بيھندي؟ سنڌين ۾ ڪڏھن ڪا صلاح به بيٺي آھي؟ انڪري ته تو وٽ لنگھي آيا آھيون ته من تون ڪا راھه ڏسين، جيڪا سڀني کي وڻي! “
حافظ بلال جو منھن حيا ۽ حجاب کان ڳاڙھو ٿي ويو. ڪجھه ھٻڪندي چيائين: ” اوھين سڀ مونکان وڏا آھيو. اوھانجي وڏي نظر آھي، وڏو تجربو آھي. آءٌ ڀلا ڪھڙي راھه ڏسي سگھندس؟ “
” ابا، عقل عمر سان ھجي ھا ته آءٌ برابر سڀني کان ڏاھو ھجان ھا، پر جڏھن عقل ٿي ورھايو تڏھن اسان جي ابن ڏاڏن پَرَڻُ جھليو ھو. تڏھن ته ڌارين جي ھٿان موچڙا کائيندي، اڇي ڏاڙھي ٿي آھي. “ چاچي يار محمد اھا ڳالھه ڪجھه ماڻھن کي کلائي، بار ھلڪو ڪرڻ لاءِ ڪئي، پر سندس آخري لفظن کلائڻ بدران ماڻھن کي وڌيڪ گنڀير بنائي ڇڏيو.
” جي حڪم ھجي ته آءٌ ڪوشش ڪري نئين امير رستم بيگ سان ملي ، مغل لشڪرين جي حرڪتن بابت کيس ٻڌايان: من ڪو بلو ڪري وجھي! “
” ابا، امير ٽنگون ٽيڙيون آھن، تڏھن ته لشڪرين جو مَنُ وڌيو آھي. امير تائين دانھن ته ڪڏھوڪو پھچائي اٿائون پر امير کي نڪا جونءَ نڪي ليک- پاڻ آڪرو ته سنڌي شورشون ٿا ڪن، انڪري سندن چڪاس ضروري آھي! “ چاچو يا محمد ھاڻ ڪاوڙ ۾ اچي ويو ھو.
” ته پوءِ ته پنھنجو ئي ڪو بلو ڪرڻو پوندو........ “ حافظ بلال ڪجھه سوچيندي چيو.
” ابا خيرل، تو جيڪا ڳالھه ٿي ڪئي، سا ڪري ٻڌاءِ ته سڀ سڻن، “ چاچي يار محمد ھڪ ھمراھه جي ڪلھي تي ھٿ رکندي چيو.
خيرل بنھه سنھڙو سيپڪڙو ھمراھه ھو، جنھن جي منھن مان سندس عمر جي ڪا خبر نٿي پئي. سندس شھپرن ۾ ڪو اڇو وار ڪونه ھو. البت لوڻن وٽ وارن ۾ اڇا پوڻ شروع ٿيا ھئس. سندس ھڪڙي ڳل تي ھڪ ڊگھو گھاءُ ھو، جيڪو تازي سيرب جي ڪري ائين ٿي ڀائنيو ڄڻ ته حجم کيس ٽڪو ڏئي وڌو ھو ۽ رتائجي ويو ھو. سندس اکين ۽ نڪ جي بيھڪ انھيءَ گھاءَ جي ڪري وڌيڪ نمايان ٿي پئي ھئي، ۽ خاص ڪري گھرا گھاٽا ڀرون سندس منھن ۾ حشمت ڀري رھيا ھئا. ھن جي جسم جي سنھائپ سندس منھن مان بنھه ڪانه ٿي لکائي ۽ ائين ٿي ڀائنيو ڄڻ ته ان بت تي اھو جسم نٿي ٺھڪيو.
ھن ڳلو صاف ڪندي چيو: ” مون اھا ڳالھه ٿي ڪئي ته ھر پاڙي ۾ ٻه ٽي ماڻھو سانجھي نماز کانپوءِ پنھنجي پاڙي ۾ چونڪي ڏين، ۽ لشڪري اچن ته کين سمجھائين ته پاڙي ۾ ڪنھن اوپري ماڻھوءَ کي ڏسي ھو پاڻ کيس لشڪرين جي حوالي ڪندا. کين سانجھيءَ کانپوءِ گشت ڪرڻ جي ضرورت ڪانه رھندي. “
” صلاح ته سٺي آھي پر لشڪري مڃيندا ڪونه، ھنن کي آھي پنھنجو ڀڀ ڀرڻو، سي مرڳو ھمراھن کي ئي ٻڌي وٺي ويندا......... “ ھڪ ھمراھه وچان آواز ڏنو.
سڀني لوڻا ڦيرائي ان ھمراھه کي ڏٺو. ھي ھمراھه به ڪراڙو ھو. سندس منھن مان ائين پئي ڀائنيو ته ڪافي ڊنل ھو. ھن جي ڳالھائڻ وقت ئي سندس بدن جي ٿڙڪڻي ظاھر ھئي. چاچي يار محمد کيس ڏسي چيو: ” حاجي نور محمد سچ ٿو چوي. اڃا ڪالھه سندس ٻنھي ڇوڪرن کي لشڪري وٺي ويا، ۽ حاجي لشڪرين کي وڃي اشرفيون ڏيئي، سندن جان ڇڏائي آيو..... “
حافظ بلال حاجي نور محمد کان پڇيو: ” حاجي، ڀال تنھنجي ڇوڪرن کي ڇو جھليائون؟ تنھنجا ڇوڪرا ته ڏاڍا سلڇڻا ۽ سدورا آھن...... “
” ڀائو راھه ويندي ٿوروئي جھليا. اندر گھر ۾ ويٺا ھئا. در تي کڙڪو ٿيو: ننڍو ڇوڪرو علي محمد ٻاھر نڪتو ته لشڪرين جھٽ وجھي کڻي کيس قابو ڪيو، ۽ چؤکنڀو کڻي ٻڌائونس. سندس رڙين تي وڏو ڇوڪرو صالح نڪتو ته ان سان به ساڳي ڪار ڪيائون- چي ” توھان سانوڻ جي ٽولي سان شامل ٿي ڌاڙا ٿا ھڻو. ھلو چونڪيءَ تي! “ پوءِ ته ٻنھي کي ماريندا ڪٽيندا، گھليندا وڏي چونڪيءَ تي وٺي ويا. آءٌ پڇائون ڪندو اتي پھتس، ۽ مَس مَس پنج اشرفيون وٺي کين ڇڏيائون. پنج اشرفيون به نه پيا وٺن، پر جڏھن کين ٻڌايم ته مون وٽ ان کان وڌيڪ پائي به ڪانھي، تڏھن مڃيائون..... “ حاجي نور محمد جو ڊپ ھاڻ ڀڄي پيو ھو، پر يڪي ساھيءَ ڳالھه ڪندي، سھڪي ۾ پئجي ويو.
” ابا حافظ، رڳو حاجي نور محمد سان اھا تعدي ڪانه ڪئي اٿن. ھي جيئندو ويٺو آھي، ان جو ڪڙو کڙڪائي، کيس ٻاھر سڏي، چونڪيءَ تي وٺي ويا ۽ ھڙ ۾ جيڪي ھوس، سو ڦري کيس ڇڏيائون. سونھاري جي ننڍڙي معصوم ڇوڪر کي به وٺي ويا ۽ جيسين ڪجھه ڏنائين نه، تيسين ته ٻڌائين ئي نه پيا ته ڪو ڇوڪر وٽن ھو. ھر پاڙي ۾ اھڙا روز واقعا پيا ٿين، ھاڻ ته ھت رھڻ ئي جنجال ٿي پيو آھي..... “
” غلام قومن سان ائين ئي ٿيندو آھي، چاچا! “ حافظ بلال اھي لفظ ڪجھه اھڙي انداز سان چيا، جو سڀني جي بدن ۾ سياٽو پئجي ويو. اھي لفظ نوان نه ھئا، اھي لفظ ھنن پنھنجي دل ۾ محسوس ڪيا ھئا، پر اھي لفظ جڏھن حافظ بلال جي زبان مان ادا ٿيا ته انھن ۾ ھڪڙي نئين معنى ڀرجي آئي، جنھن ھنن کي پھريون ڀيرو ان حقيقت جو احساس ڏياري، سندن بدن ۾ سيءُ وجھي ڇڏيو.
” ھائو ابا، سچ ٿو چوين: غلام نه ھجون ھا ته اھا ڪار ٿوروئي ٿئي ھا! ھاڻ ته ڪاروبار ڪرڻ به ڏکيو ٿي پيو آھي: جيڪي لُھاڻا، ميمڻ ۽ کتري لڏي ويا آھن، انھن جي ملڪيتن تي ارغون، ترخان ۽ مغل زوريءَ قبضا ڪندا وتن. امير ۽ عامل کين عام اجازت ناما ۽ پروانا پيا ڏين. جُٺ ته اھا آھي ته جن دڪانن ۽ جاين جي مسواڙ پيا ڀريون ۽ پيڙھين کان اتي ويٺا آھيون، اھي دڪان ۽ جايون به ارغون، ترخان ۽ مغلن جي نالي پيا ٿين. حڪم وري اھو ته مسواڙون انھن نون مالڪن کي ڏيو نه ته خالي ڪريو! اجھو ھي خالقڏنو ويٺو آھي. ابي ڏاڏي کان ويرسي مل جي جاءِ ۾ مسواڙ تي ويٺا آھن. ويرسي ويو، پر پٽن کي ھت ڇڏي ويو. سندس ڪوٺي اڃا وڏي بازار ۾ آھي. ھاڻ ان جاءِ جي ملڪيت ھڪ مغل معموري بيگ جي حوالي ٿي آھي، ۽ مسواڙ اھو پيو وٺي. ويرسيءَ جا ڇوڪرا دانھين ٿي ويا ته مرڳو بي عزتا ٿي آيا. امير جي عملدارن کين دڙڪو ڏنو ته ماٺ ڪري ويھن نه ته ان ڪوٺيءَ تان به کين اٿاريندا جو اھا به لڏي ويل ويرسيءَ جي ملڪيت آھي. مُٺِي به ماٺ ته، مُٺي به ماٺ، ڪري ويھي رھيا. ھاڻي وري مغل خالقڏني کي چوائي موڪليو آھي ته مسواڙ وڌائي ڏي نه ته اُٿ جاءِ مان! ڪيئن ابا خالقڏنا، سچ ٿو چوان نه؟ “
” ھائو چاچا، مون واري جاءِ ته ويئي، پر ھاڻ ته دڪان جي پويان پيا آھن ته دڪان اسان کي وڪڻي ڏي! آءٌ ٻچڙيوال ان دڪان مان ئي روزگار ويٺو ڪمايان، سو ڪيئن دڪان ڇڏيان؟ امير کي عريضي موڪليم پر ڪجھه نه ٿيو. ھاڻ وري ٻي عريضي آگري موڪلي اٿم. من اتان ڪو انصاف ٿئي! “ خالقڏنو ڳالھه ڪندو اچي سڏڪن ۾ پيو. سندس ڀر ۾ ويٺل ھڪ ھمراھه کيس ڪلھن ۾ ڀاڪر وجھندي، دلداري ڏني ته ماڳھين اچي اوڇنگارن ۾ پيو.
حافظ بلال جو منھن ڪاراٽجي ويو، پر ھن پاڻ تي ضبط ڪندي چيو: ھاڻ ته ڀانئجي ٿو ته مغلن به ارغونن ۽ ترخانن وانگر فيصلو ڪري ورتو آھي ته شھرن جي ملڪيتن ۽ واپار وڙي تي قبضو ڪندا ويندا ته سندن حڪومت قائم رھندي. شھرن تي قبضو مڪمل ٿيو ته ٻھراڙيون خودبخود قبضي ھيٺ اچي وينديون! “
” ابا، ٻھراڙين تي ته ھونئن ئي سندن قبضو آھي. زمينون يا ته جاگيرن طور ارغون اميرن ۽ مغل سردارن کي مليل آھن، يا وري ننڍن ننڍن زميندارن کان ڀڳڙن مٺ تي زمينون وٺندا وڃن! محصول ايترا آھن جو ھَرَ ھاري ۽ مالوند ماڻھو فقط ايترو ٿا اپائين جو سال جو قوت بچي. اناج کي شھرن ۾ پھچائڻ جا گھَٽ به سڀ ھنن جي ھٿ ۾ آھن. سو ٻھرايون به ھاڻ ھنن جي قبضي ۾ آھن..... “ چاچي يار محمد حافظ بلال جي ڳالھه کي ٽيڪو ڏيندي چيو.
” ھي جو شھرن ۾ لشڪرين ٻائيتال مچايو آھي، ان جو ڪھڙو مقصد ٿي ٿو سگھي..... “ ڪنھن ھمراھه ڄڻ پنھنجي پاڻ سان ڳالھائيندي چيو.
” ان جا گھڻائي مقصد آھن: ھڪڙو ته سنڌي پاڻ ڪا شورش يا بغاوت نه ڪري سگھن. ننگ سلامت نه ھوندا ته ڪير شورش جو سوچيندو؟ ٻيو ته سنڌي ارغونن يا ترخان کي شورشن ۾ مدد نه ڪن. ٽيون ته سنڌي عاجز اچي، شھرن مان لڏي وڃن ته ملڪيتون ٻاھران ايندڙن لاءِ خالي ٿين، واپار وڙو به ٻاھرين جي ھٿ ۾ اچي، جن جو دھلي، آگري، فتح پور ۽ ٻين ھندوستاني شھرن سان ڳانڍاپو ھجي، ۽ جيڪي ان ڳانڍاپي جي ڪري مغل شھنشاھت سان وفادار رھندا اچن. باقي رھندا ڪمي، ڪاسبي، ھٿ ڪاريگر، سي جيڪو مال ٺاھيندا سو سستن اگھن تي خريد ڪري، اھي ٻاھريان واپاري ڏيساور موڪليندا، يا دھليءَ ۽ آگري جي بازارن ۾ وڪري لاءِ موڪليندا. ظاھر آھي ته ڪاريگر ۽ ڪمي ڪاسبيءَ جو روزگار ھنن جي ھٿ ۾ ھوندو ته انھن تي سندن ئي حڪم ھلندو! “ حافظ بلال جي آواز ۾ پڙاڏو پيدا ٿيندو ويو- نفرت جو پڙاڏو، احتجاج جو پڙاڏو!
ڪا گھڙي ماٺ ٿي ويئي. ماڻھن کي پنھنجو ساھه کڻڻ به محسوس ٿيڻ لڳو. ان نفرت جي لھَس سندن ان احساس کي ھيڪاندو ڪري ڇڏيو. پر گھڙيءَ کانپوءِ ڪنھن جي کنگھڪار تي، ڄڻ سڀ حال ۾ موٽي آيا.
” منھنجي صلاح آھي ته اسين ٻه چار ڄڻا گڏجي شھر جي عامل سان يا ڪوٽوال سان ملي، ھر ماھه لشڪرين جي لاءِ ھڪ مقرر رقم کين ڏيون. اھا رقم ڦوڙي ڪري کين پھچائجي. لشڪرين جو ڀِڀُ ڀريو ته ھو ڏاڍائيءَ کان ڪيٻائيندا! “ اھي لفظ ھڪڙي ٿلھي متاري ھمراھه چيا، جيڪو سڀني کان پٺيان ڀت کي ٽيڪ ڏيو ويٺو ھو. ھن جي بت بدن مان ائين ٿي ڀانيو ڄڻ ته ھو پنھنجي ٿولھه مان بيزار ھو. سندس منھن تي به ٿولھه جي ٿوٿر چڙھيل ھئي. سندس چپ ٿلھا، نڪ نسبتاً سنھو ھو. ٿوٿر جي ڪري سندس اکيون ننڍڙيون ٿي نظر آيون، ۽ سندس پيشاني ائين ھڪدم پوئتي موٽ ٿي کاڌي، جو سندس ڀرن ۽ وارن ۾ تمام ٿورو فاصلو ھو. جيترو ھو ٿلھو ھو، سندس آواز اوترو ئي سنھو ھو، تقريباً زنانو ھو. ھن ڳالھه کي جاري رکندي چيو: ” ڪپڙي بازار ۾ ڪجھه لشڪري ائين ھريا ھئا، جو مال چُڪائي ھليا ويندا ھئا، ۽ پوءِ ھڪڙو لشڪري ڪپڙو سوڌڻ جي بھاني سان دڪاندار سان اٽڪي پوندو ھو، ۽ سڄي بازار جي اکين اڳيان اھو دڪاندار لشڪرين جي ھٿان ڏاڍي مار کائي، ڪپڙو به ڏيندو ھو ته تاوان طور ھڪ ٻه اشرفيون به ڏيڻيون پونديون ھئس. جڏھن اھي واقعا روز ٿيڻ لڳا، ته سڀني گڏجي، ڪپڙي بازار جي چونڪيءَ جي عملدار کي ان ڳالھه تي راضي ڪيو ته سندس چونڪيءَ جي لشڪرين لاءِ مھيني در مھيني وِيھه اشرفيون ڏينداسون: اھو ڏينھن اڄوڪو ڏينھن، وري ڪو لشڪري ڪپڙي بازار ۾ ڪونه آيو آھي! “
” بروبر، وري ڪنھن سپاھيءَ جو پاڇو به ڪپڙي بازار نه آيو آھي، “ ھڪڙي ٻئي ھمراھه ھن جي ڳالھه کي ٽيڪو ڏنو.
” پر اھو ته ڀُنگ ڏيڻ ٿيو: اڃا اھڙا به ڪمزور نه ٿيا آھيون جو ظلم خلاف ڀُنگ ويٺا ڏيون! اڄ ھڪڙن لشڪرين کي ڀُنگ ڏنوسون، ته سڀاڻي وري ٻيا مِٺائبا! “ خالقڏني چئي ڏنو.
” نه نه، ائين ڪون ٿيندو...... اھو ته ھٿ وٺي ھنن کي حرام تي ھيرائڻ ٿيندو! پوءِ ته ھر بازار مان، ھر محلي مان، ڀُنگ وٺڻ شروع ڪندا! “ چاچي يار محمد خار وچان چيو.
حافظ بلال سڀني جون ڳالھيون ٻڌندو رھيو. ھن جي منھن تي ھڪڙو رنگ آيو ٿي، ھڪڙو ويو ٿي. جڏھن ڀُنگ جي ڳالھه تي بحث مباحثو ختم ٿيو، تڏھن ھن موجود ماڻھن تي سرسري نظر وجھندي چيو: ” اڃا به ڪنھن کي ڪا تجويز ڏيڻي ھجي ته ڀلي ڏئي. “
ھڪڙي نوجوان کنگھڪار ڪندي سڀني جو ڌيان پاڻ ڏانھن ڇڪايو. نوجوان پنجويھن ڇويھن سالن جو ٿي لڳو. سندس منھن ۾ پورھيتن واري سختي ھئي. سندس سنھيون مڇون ڪَڪي رنگ جون ھيون، ڄڻ ته باھه جي تـوَ جي ڪري ڳاڙھسريون ٿي ويون ھيون. مضبوط جسم، ڊگھو قد، ويڪرا ڪُلھا، جن ۾ ڪا اڄاتي اُڇل ٿي ڀانئي. ھن جي آواز ۾ ھڪ عجيب گونج ھئي: ائين پئي ڀانيو ڄڻ ايترن ماڻھن جي اڳيان ڳالھائيندي آواز سندس نڙيءَ جي پويان ٿي آيو.
” آءٌ اوھان سڀني کان شايد ننڍو آھيان، ان ڪري وڏن اڳيان مونکي ڳالھائڻ ته نه گھرجي: پر ڳالھه ئي اھڙي آھي جو جھل نه ٿي ٿئي. مون ھيل تائين ماٺڙي ڪري ويٺي وڏن جون ڳالھيون ٻڌيون. ائين پيو ڀانيان ڄڻ سڀڪو ائين ٿو سمجھي ته مغلن جو ٻِلو يا منٿ ميڙ سان ڪجي يا ڀُنگ ڏئي جند آزاد ڪجي. سڄي ڄمار سنڌين ڀُنگ ڏئي گذاري آھي! يا ڪھڪائيندي، نمندي، نياز نئڙت سان، پاڻ تان ڌارين جون ھلائون واري ڇڏيون آھن. ڪڏھن اھو ڪنھن نه سوچيو آھي ته مڙس ٿي مقابلو ڪرڻ سان به مغلن جو بِلو ڪري سگھجي ٿو..... “
نوجوان پاڻ ۾ گھڻو ئي ڌيرج پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ٿي ڪئي، پر سندس آواز ۾ نفرت وڌندي ويئي. ھن گھڙيءَ لاءِ پنھنجي آس پاس نھاريو، ۽ ھن تي نااميديءَ بدران بيزاري اچي وئي. ” سو جي سڀني جي صلاح نه به بيٺي ته اسان ڪجھه ننڍن نيٽن سوچيو آھي ته مغل سپاھين کي اھڙي سيکت ڏيون جو سنڌين جي پاڙي ۾ اچڻ کان ئي بان ڀري ڇڏين.....! “
ھن پنھنجي ڳالھه اھڙي نموني ڪئي، ڄڻ ته ھن چوڻ ته گھڻو ئي ڪجھه ٿي چاھيو، پر ڪنھن سندس وات تي ھٿ رکي، کيس ڳالھائڻ کان روڪي وڌو ھو! ڪا گھڙي ڪنھن به ڪجھه ڪونه ڳالھايو، ڄڻ ته ھو ھن ھمراھه جي ڳالھه کي تورڻ تڪڻ ۾ مصروف ھئا. پوءِ چاچي ياروءَ ھوريان کنگھڪار ڪندي چيو: ” ابا، تون علوءَ واڍي جو ڇوڪرو وريام آھين نه؟ جزاڪ الله! ڌڻي وڏي ڄمار ڏينئي! ڳالھه ته منھنجي دل وٽان ڪئي اٿئي، پر رڳو ھڪڙي ڳالھه ٿي ماري. جيڪڏھن مغل سپاھي عامل وٽ دانھين ٿي ويا ته پوءِ ڪھڙو حشر ٿيندو، سو ڪو سوچيو اٿئي؟ اوھين ته جھلجي ويندؤ، پر ھر پاڙي تي اھڙا ڏنڊ ۽ تاوان وجھندا، جو ڀريندي حال اٿئون! “
پيرسن جي ڳالھه سڀني کي دل سان لڳي، پر ڪنھن به وچ ۾ ڳالھائڻ مناسب نه سمجھيو. حافظ بلال کي چوڻو پيو: ” وريام، ابا، ان اعتراض جو ڪو جواب ڏيندين؟ “
وريام حافظ بلال سان اکيون ملائيندي چيو: ” ڀُنگ ڏيڻ کان ته اھو ڏنڊ ڏيڻ چڱو ٿيندو! تنھن کانسواءِ مغل امير وٽ ڳالھه پھتي ته خود لشڪرين جي ڏاڍاين جي ڳالھه به نڪرندي. ڳالھه آگري تائين پھچڻ جو به خيال ٿيندن! “
” بروبر “ ، ” واھه جي ڳالھه ڪئي اٿئي، “ ” اھا چڱي صلاح ٿي..... “ اوچتو ماڻھن وچ وچ ۾، پنھنجو پنھنجو خيال ڏيکارڻ شروع ڪيو. نيٺ حافظ بلال چيو: ھاڻ ھيئن ٿا ڪريون ته ھر محلي مان پنج پنج جوان گڏجي چونڪي ڏين. مغل لشڪرين کي اطلاع ڏيڻ لاءِ آءٌ پاڻ ٿو عامل وٽ وڃان ته لشڪرين کي ڏاڍاين ڪرڻ کان روڪين نه ته جھيڙو ٿيندو ۽ ڳالھه آگري تائين پھچندي. ابا وريام، ھرو ڀرو مغل لشڪرين سان کؤنس نه ڪجو. ارغون سردارن اڳي ئي مغلن کي ميڇ ڏني آھي ته سنڌي وري شورش ڪرڻ وارا آھن. ارغون ۽ ترخان پاڻ ڪجھه ڪرڻ وارا آھن، متان اھو الزام به اسان تي لڳي! چاچا يار محمد، ھاڻ ھر پاڙي ۾ چونڪيءَ جا جوان مقرر ڪرڻ توتي ۽ وريام تي ٿا ڇڏيون. آءٌ سڀاڻي ئي عامل سان ڳالھه ڪندس. مونکي ھونئن ئي مدرسي جي ڪم لاءِ سڏايو اٿن! “
حافظ بلال ڳالھه ڪئي، معنيٰ فيصلو ٿي ويو. ماڻھن مان ڪي اڃا به ڊني ڊپ کان ان ڳالھه سان متفق نه ھئا، پر حافظ بلال اڳيان اعتراض ڪرڻ جي حجت ڪنھن به نه ڪئي. سڀ اھا دعا گھرندا اٿيا ته خدا ڪو مغلن کي ساڃھه ڏي! *