16
خود ترخانن کي سمجھه ۾ نه آيو ته ھيءُ ڪھڙو ممڻ متو ھو؟ حافظ بلال سنڌين جو ڇا لڳي، جو ھي ائين مڇرجي پيا آھن؟ ۽ ھي سانوڻ ڪير ھو، جنھن جو نالو ٺٽي کان سيوھڻ تائين ٻُرڻ لڳو ھو؟ ھنن جيڪا پاڻ شورش سوچي ھئي، سائي ھنن کان وسري ويئي. ھي مامرو ته اھڙو ھو جنھن مان ھوبه فائدو وٺي ٿي سگھيا. مرزا شاھه رخ ته ارغون اميرن سان اھي صلاحون ڪرڻ شروع ڪيون ته ھيءُ وقت ھو جو خسرو خان چرڪس بدران ھو پاڻ مرزا عبدالعليءَ جي نالي ۾ ٺٽي ۾ پنھنجو فرمان جاري ڪري، ۽ خطبي ۾ سندس نالو مرزا عبدالعليءَ جي نالي سان گڏ پڙھجي، ۽ پوءِ سيوھڻ ۽ بکر کان ڪمڪ گھرائي، پاڻ ئي حڪومت سنڀالي. شھنشاھه ھند کي سوکڙيون پاکڙيون موڪلي پنھنجي پاسي ڪري وجھي، ۽ صوبيداريءَ جو پروانو حاصل ڪري! پر ھن کي سمجھه ۾ نه ٿي آيو ته سنڌين مان ڪنھن سان ڳالھائي: ھڪڙي پاسي سما ۽ پليجا ھئا، ٻئي پاسي شورا ۽ ابڙيجا ھئا، ٽئين پاسي جوکيا ۽ سومرا ھئا: چئني طرفن کان شاھي قافلن، مغل جاگيردارن ۽ خود ارغونن جي ننڍين ننڍين زميندارين تي راتاھا لڳڻ لڳا ھئا. مغلن جا لاش ٺٽي ۾ ائين پھچي رھيا ھئا ڄڻ ته منجھن ڪا وبا ڦھلجي ويئي ھئي.....
پھرين ته مامرو ٺٽي ۾ مدرسن جي سنڌي شاگردن شروع ڪيو، ۽ سندن ھٿيار ھو خردم! مغلن کي سمجھه ۾ نٿي آيو ته راتو رات ايترا خردم سنڌين وٽ ڪٿان آيا. سندن ٻيو ھٿيار ھو باھه جا موئرا! اھي گھڻو ڪري گھوڙيسوارن تي ٿي استعمال ڪيائون. اوچتو ئي اوچتو ھڪڙي ڊگھي ڇڙ ۾ ٻڌل، تيل ۾ ٻڏل، واڻ جو موئرو، دکائي کڻي ٿي گھوڙي جي اکين ۾ ڏنائون. اھي اُماڙيون ڏسي، گھوڙا پري کان ئي ٽھڻ ٿي لڳا، ۽ پنھنجي سوارن کي ڪيرائي، منھن واءُ ڪري ٿي ويا، ۽ پوءِ ڪريل مغلن تي خردمن جو سٽڪارو ٿي ويندو ھو. ھنن جا لاش جڏھن ٺٽي پھچندا ھئا تڏھن ائين ڀانئبو ھو ڄڻ ته گھاڻي ۾ پيڙجي نڪتل ھئا.
پائندہ بيگ اڃا رستم بيگ جي درٻار ۾ ئي ڪونه پھتو ھو ته سڄي شھر ۾ ڄڻ ته ڍنڍورو گھمي ويو ته مغل آخوند بلال کي ٻڌي ويا آھن ۽ مدرسو ڀڃي ڇڏيو اٿن. ان جو پھريون رد عمل خود پائندہ بيگ جي حويليءَ تي ٿيو. سو کن شاگرد ٻرندڙ موئرا ۽ اُماڙيون ھٿن ۾ کڻي مغلن جي حويلين ۾ پھتا. پھريدارن کي سمجھه ۾ نه آيو ته ھي ڪير ھئا ۽ ڇا ٿا گھرن. پھريان چار پھريدار ته رونشو سمجھي، ساڻن مسخري ڪرڻ لاءِ اڳتي وڌندا آيا، ۽ پنھنجون اکيون وڃائي ويٺا. پر شاگردن ٻي ڪنھن به حويليءَ ڏانھن نھاريو به ڪونه، ۽ سڌو پائندہ بيگ جي حويليءَ ڏانھن ڌوڪيندا ويا. اُتي وڏي چونڪي ھئي. شاگردن جي موئرن ۽ اُماڙين مان ايترو دونھون پئي نڪتو جو ڄڻ ته ڪنھن دونھين جو ڪڪر حملي آور ٿيو ھو.
چونڪيءَ جي پھريدارن به پھرين ته ڪجھه به ڪونه سمجھيو، پر جڏھن دونھين کان اکيون پوسرڻ لڳين، تڏھن پھرين جٿي جا گھوڙيسوار اڳتي وڌيا. شاگردن ايڏي ڦڙتيءَ سان اُماڙيون گھوڙن جي اکين ۾ ڏنيون جو گھوڙن جا اڳيان سُنب آسمان ڏانھن اُڀا ٿي ويا. جيڪو مغل ڪرندو ويو، ان تي خردمن جو اھڙو وسڪارو ٿيو جو سندس چيٿون به چٿجي چيڀاٽجي ويون. مغلن کان ٻي غلطي اھا ٿي جو اندرين پھريدارن شاھي دروازو کولي شاگردن تي ھلان ڪئي. شاگردن انھيءَ ھلان جي دوران ئي حويليءَ ۾ پکڙجي ويا، جڏھن موٽيا تڏھن سڄي حويلي باھه جو مچ بڻجي چڪي ھئي، ۽ باھه جا شعلا آسمان سان ڳالھيون ڪرڻ لڳا. اندران ڪنيزن، خواجه سرائن، ساقين ۽ زائفائن ۽ ٻارن جون ڪيڪون ۽ رڙيون باھه جي سرڙاٽن ۾ ملي ڄڻ ته مچ کي وڌيڪ مچائڻ لڳيون.
ان ھڪڙي رات ۾ چوويھه حويليون سڙيون. ٻن کانسواءِ باقي سڀ وڏن درٻارين ۽ اميرن جون حويليون ھيون. ٻه حويليون انھن ارغون سردارن جون ھيون جيڪي نئين ڪوٽوال جي سفارش تي رستم بيگ جا درٻاري بڻيا ھئا. ان ھڪڙي رات ۾ ٻاونجاھه مغل خردمن جو شڪار ٿيا. ان ھڪڙي رات ۾ اٺ ساقي خانا به باھه جي نذر ٿيا، ۽ جڏھن صبح ٿيو تڏھن سموري شھر جي مٿان دونھين جو ھڪ شاھي ڪڪر ڦھليل ھو. ان ڏينھن ڪنھن ھڪڙي مغل مسجد مان ٻانگ جو آواز نه آيو! خود سنڌي مسجدن مان جڏھن ماڻھو فجر جي نماز پڙھي نڪتا، تڏھن گھڻن کي خبر ڪانه ھئي ته رات ٺٽي ۾ مغلن سان ڇا ٿيو ھو! ھنن کي سمجھه ۾ نه آيو ته ٺٽي تي ھي ڪارو ڳاڙھو ڌُنڌ ڇا جو ھو! ھو صلواتون ۽ درود پڙھندي، تڪڙا تڪڙا پنھنجي گھرن ڏانھن راھي ٿيا.
جڏھن سج ڪني ڪڍي ته سج سان گڏ دريا مان باھه جي ھڪ وڏي مَچ به ڪني ڪڍي. ائين ٿي ڀانيو ڄڻ ته سڄي دريا کي باھه وڪوڙي ويئي ھئي. مغل اميرن ۽ لشڪرين جون سموريون ٻيڙيون، مغل ۽ ارغون سوداگرن جا بتيلا ڀڀڙ بڻجي ويا ھئا. پتڻ جي ھڪڙي ڇيڙي کان ٻئي ڇيڙي تائين ٻيڙيون ۽ بتيلا باھه جون ڄڀيون آسمان ڏانھن اڇلي رھيا ھئا. سِڙھن ۽ رسن کي جڏھن باھه ٿي وڪوڙيو تڏھن خوفناڪ آوازن سان سڙڪاٽ ڪري ٻيڙا ھڪڙي پاسي لڙي ٿي پيا.
جيئن جيئن ڏينھن چڙھندو ويو، تيئن مغلن جا چچريل لاش به شھر ۾ پھچڻ لڳا: گھڻو ڪري سمورا لاش خردمن جا سَٽيل ھئا. خاص طرح ڪيپراٽيءَ وٽ ھڪڙو وڏو ڳَوڙھو، جيڪو رتائجي ويو ھو. يا وري لوڻيءَ وٽ ساڳئي قسم جو ڏينو ھو، جنھن مان رت ٽِمي ڏاڙھيءَ جي وارن ۾ وچڙي پيو ھو.
عجيب ڳالھه اھا ھئي ته ان ڏينھن ڪنھن به سنڌيءَ پنھنجي ڪوٺي، پيڍي يا دڪان، مسافرخانو يا اُڻت جو ڪارخانو ڪونه کوليو. ڏھاڙيءَ تي روزي ڪمائڻ وارا پورھيت- رازا، واڍا، لُھر، ڪاريا، موچي، ۽ حمالي ڪرڻ وارا بارگيو- ڄڻ ته شھر ڇڏي ويا ھئا. چئن ئي پاسي ھٽتاڙ ھئي. سنڌي پنھنجي محلن اڳيان پٿلي ماري، ڪانڀون ٻڌيو ويٺا ھئا. ڪنھن به ڌارئين، اوپري ماڻھوءَ کي سلام جو جواب به ڪونه ٿي ڏنائون. ھنن ته پاڻ ۾ به ڪونه ٿي ڳالھايو.
ٽپھريءَ تائين مغلن ۽ ارغونن ۾ به ماٺ ٿي ويئي. ساقي خانا به ڪونه کليا. چونڪين تي سپاھي ۽ لشڪري ته موجود ھئا پر اڄ ڄڻ ته کين گشت ڪرڻ جي منع ٿيل ھئي. ٽپھريءَ کان پوءِ رکي رکي اھي خبرون اچڻ لڳيون ته ايندڙ ويندڙ شاھي قافلن، سوداگرن جي قافلن تي سنڌين حملا ڪيا آھن. ۽ سمورا گھَٽ، گھيڙ ۽ لڪ بند ڪري ڇڏيا اٿن. اڳين شورش ڀيري به شورن، مغلن ۽ ارغونن کي گنجي ٽڪر وٽ راتاھا ڏيئي سندن گھٽ بند ڪري ڇڏيا. ھيٺ پليجن اَن ۽ نِير جون گاڏيون روڪي ڇڏيون. مٿي سومرن ۽ ڪلھوڙن لڪ بند ڪري ڇڏيا ھئا. مھاڻن ۽ ميربحرن مال ڍوئڻ ماڻھو کڻڻ کان نابري واري ڇڏي.
سانجھيءَ مھل ماڻھن ۾ اھو چوٻول ڦھلجي ويو ته سانوڻ ۽ سندس ھمراھه حافظ بلال کي ڇڏائڻ لاءِ راتاھو ڏيندا! *