19
تماچيءَ جي چپن تي مرڪ اچي وئي: سڀ ھمراھه پھري سجاڳ آھن، ۽ ڀانئجي ٿو ته مغلن وري ھيڏانھن رخ نه ڪيو آھي، ۽ پوءِ ھن کي چاچو گُھرام ياد اچي ويو، ۽ ھن کي سانوڻ ۽ سندس سنگتي ياد اچي ويا.....
ھن جو ڪٽنب صدين کان مانجھندن واري پتڻ جو پاتڻي ھو. ھن جي وڏن سنڌوءَ جي پاڻيءَ سان وچن ڪيو ھو ته ھو جيئندا به سنڌوءَ لاءِ ته مرندا به سنڌوءَ لاءِ. سڪندر جي وقت کان ھو دريا جي ٻنھي ڪنڌين جا راکي ھئا. ھن جي ڪنھن تَـڙَ پَـڙَ تَـڙَ ڏاڏي جڏھن سڪندر جي لشڪرين جا غوراب لھوارا ايندا ڏٺا ھئا، تڏھن پنھنجي بنھه ننڍڙين مَڪڙين ۽ ڊونڊين ۾، مانگر جي تيل جا شاھي موئرا ٻاري، لُڌڙي وانگر انھن مڪڙين ھيٺان، تڙڳندو، کين ڌِڪيندو غورابن جي وچ ۾ پھچائي آيو. رات جي پوئين پھر، دريا جي وچ سِير ۾ باھين کي ائين پاڻ ڏانھن سُرندو ڏسي، يوناين کي پڪ ٿي ويئي ته ھي پڪ ڪو جنن ڀوتن جو ديس آھي، جنھن جا ماڻھو ته ماڻھو، پر جن ڀوت به پنھنجي ديس جي ڌرتيءَ ۽ دريا کي ڌارين کان بچائڻ ڪاڻ راتيون جاڳي پھرو ڏيندا ٿا رھن. خبر تڏھن پين جڏھن باھه جا اھي سُرندڙ مچ سندن غورابن سان اچي لڳا، ۽ سندن ڏسندي ڏسندي اُھي باھه جو بک ٿيڻ لڳا. ھيءَ باھه به عجيب ھئي جو جيئن ٿي ان کي پاڻي مليو، تيئن اھا وڌيڪ ٿي ڀڙڪي اُٿي. حالت اھا ٿي جو يوناين کي پنھنجي غورابن مان دريا ۾ ٽپي پنھنجي جان بچائڻي پئي. جڏھن غورابن جا سِڙھه سڙڻ لڳا، تڏھن ھنن کي اروڙ جي سِرائين جا اھي لفظ ياد آيا ته جيسين ھڪڙو به سنڌي جيئرو آھي، تيسين سنڌوءَ جا ٻيئي ڪنارا يونانين لاءِ دوزخ جا آڙاھه بڻيل رھندا. اروڙ جي ماڻھن جو اھو پاراتو اڄ ھو اکئين ڏسي رھيا ھئا.
۽ پوءِ جڏھن به ڌارين سنڌوءَ جي پاڻيءَ ۽ سنڌوءَ جي پيٽ کي سنڌ کي غلام بڻائڻ لاءِ استعمال ڪيو تڏھن سنڌوءَ جي ٻنھي ڪنڌين تي رھندڙ پاتڻين، مھاڻن ۽ ميربحرن ھنن جي غورابن، جھازن ۽ ٻيڙين کي ساڙي ڀسم ڪري سنڌو ساگر جي حوالي ٿي ڪيو. جڏھن به سنڌ آزادي ۽ ڇوٽڪاري جو ساھه ٿي کنيو، تڏھن سنڌوءَ جي ھنج ۾ سڙھه سنوان ۽ لاڄو نوان ٽلڪندا رھيا، ۽ ٻيڙيون ۽ ٻيڙياتا سنڌوءَ کي اروڙ کان ديبل تائين وڻج واپار جي شاھراھه بڻائي، سنڌ کي سون جون سوغاتون ڏيندا رھيا. پر جڏھن به سنڌ غلام ٿي، ته سنڌوءَ جو پيٽ پاڻيءَ سان پُر ھوندي به سڃو ۽ سکڻو ٿي پوندو ھو. ڌارين کي پار اُڪارڻ کان پاتڻي بس ڪري ويھي رھندا ھئا. ٻيڙياتا ٻيڙا ساڙي ڇڏيندا ھئا ته متان دشمن جا ماڻھو يا مال ڍوئڻو پوي!
تنھن رات سندس چاچو گُھرام پتڻ جا ٻه پُور اُڪاري جڏھن گھر آيو، تڏھن اصل ھٿن مان پيو وڃي. سندس منھن مشعل وانگر پئي ٻريو. سندس ڇاتيءَ سنڌوءَ جيان پئي ڇوليون کاڌيون. ھن چاچي گھرام کي اھڙي پور ۾ ڪڏھن ڪونه ڏٺو ھو. ھو ته اھڙو ماڻھو ھو جنھن جا سمورا جذبا ۽ احساس سندس منھن جي گھنجن ۾ پنڊ پھڻ ٿي ويا ھئا.
” چاچا خير ته آھي. اڄ ڏاڍو موج ۾ ٿو ڏسجين. پتڻ تان پيو اچين يا ڪنھن ڪلاڙڪي ھَٽ تان! ؟ “ ھن کلي کيس کيڪاريو.
” اَبل، اصل ڳالھه ئي نه پُڇ. ائين سمجھه ته ته ڪو نئون مَڌُ پي آيو آھيان..... “چاچي گھرام سھڪندي چيو.
” پَـرَ به ڳالھه جي ڦوري کي ڦولھه ته سھي ته اھو وري ڪھڙو نئون مَـڌُ آھي جو اصل وٺ ئي ڪونه پيو ڏين ....؟ “ ھاڻ ھن کي به اچي ھورا کورا لڳي. ” متان ٻيڙيءَ ۾ ڪا وينگس ته ڪونه وھاري آيو آھين؟ “ ھن چرچي مان چيو.
” نه ڙي بابل..... آءٌ ھن عمر ۾ ڪھڙي وينگس وھاريندس.... پر ڳالھه ئي اھڙي آھي جو.... “
” چاچا، ھاڻ ڳجھارتون نه ڏي؛ ڪجھه انت ڏي نه ته پاڻ ڪونه ٺھنداسون.... “ تماچيءَ ڪُوڙيءَ ڪاوڙ ۾ چيو.
گھرامُ مانجھندن واري پتڻ جي پاتڻي ھجڻ سان گڏ تَـر جو ڏاڍو مڙس ھو. ھن کان ھر ڪو ڪَن ھڻندو ھو. تماچي جڏھن کان ساڃھه ڀريو ٿيو ھو تڏھن کان ھو پنھنجي چاچي گھرام جي ڏنگائيءَ جون ڳالھيون ٻڌندو آيو ھو. ھن کي عجب اھو ٿيندو ھو ته جڏھن گھرام گھر ايندو ھو، ۽ ھو ڊوڙي سندس ڊڍيءَ تي چڙھي ويندو ھو تڏھن ھو ايترو ڪونئرو ۽ مِٺو ھوندو ھو جو گھڙيءَ لاءِ ھن کي به اھي ڳالھيون وِسري وينديون ھيون جيڪي ھن جا جيڏا ۽ سنگتي راند روند ڪندي ھن کي چاچي گھرام بابت ٻڌائيندا ھئا. ڊڄي ڊڄي چوندا ھئا ته ” متان کيس اھو ٻڌائين ته اسان توکي اھي ڳالھيون ٻڌايون آھن. “ پوءِ جڏھن ھو گھر ايندو ھو تڏھن ھن کي سموريون ڳالھيون دل تان لھي وينديون ھيون ۽ ڊوڙي وڃي کيس ٻَک وجھندو ھو. ھن کيس سدائين ايترو پيار ۽ پاٻوھه ڏنو ھو، جو ھن کي سمجھه ۾ ڪين ايندو ھو ته ھن جا ساٿي ھن لاءِ ايترو ڊيڄوڙي ۾ ڇو ورتل ھئا، جو کيس پريان ايندو ڏسندا ھئا ته ٽڙي پکڙي ويندا ھئا.
پوءِ جيئن تيئن ھن کي ساڃھه ايندي ويئي، تيئن تيئن چاچي گھرام جو اسرار ھن تي کُلندو ويو. ھڪڙي ھڪڙي ڪري ھن کي ھو پنھنجون ڳالھيون ٻڌائيندو رھيو. جڏھن کيس شاھه تارُو بڻائڻ لاءِ دريا جي سِير ۾ وٺي ٽٻيون کارائيندو ھو، تڏھن ھن کيس ٻڌايو ته ڪنھن زماني ۾ جڏھن دريا ۾ ترڻ جي گوءِ ٿيندي ھئي، تڏھن ھو ۽ تماچيءَ جو پيءُ شيرل، سڀني کان گوءِ کڻي ويندا ھئا. جڏھن کيس ونجھه ھڻڻ، ۽ ٻيڙي ھلائڻ سيکاريائين، تڏھن کيس ٻڌايائين ته ” ادو ۽ آءٌ ٻيڙين جي گوءِ ۾ ھميشہ سڀني ھمراھن کان گوءِ کڻي ويندا ھئاسون! “
۽ پوءِ جڏھن کيس ٻيا ھُنر سيکارڻ سان گڏ، ٻنھي ھٿن ۾ ٻه ڪُھاڙيون جھلڻ ۽ ھڻڻ سيکاريائين، تڏھن شوڪارو ڀري چيائين: ” ڪھاڙيءَ ۾ ادو مونکان ٻه رتيون ڪسر ھو. ھڪڙو ھٿ پويان ٻڌي، ھڪڙي ئي ھٿ ۾ ڪُھاڙيءَ سان ھو مونکي ٻنھي ھٿن ۾ ڪھاڙيون ھوندي به ماري ويندو ھو.....! “ ۽ پوءِ ان ڏينھن کيس ھن جيڪي ٻڌايو، تنھن تماچيءَ جو سُک ڦٽائي وڌو، ۽ ھو ھڪ نئون تماچي بڻجي ويو.
” تماچي، تون سنڌ جي انھيءَ سدا ملوڪ سورھيه شيرل جو نينگر آھين، جنھن، جيسين جيئرو ھو، تيسين ڪنھن ڌارئين کي سنڌوءَ جو پتڻ اُڪرڻ نه ڏنو، ۽ نه وري ڪنھن دشمن جي ٻيڙيءَ کي ھتان لھڻ ڏنائين.... “
” تون اڃا ڄائو ھئين.... ارغونن سنڌ کي تاراج ڪري ڇڏيو ھو. مرزا باقيءَ جو زمانو ھجي.... ادي جن مانجھندن کان مٿي ڪنھن ارغون ٻيڙي کي مَٽڻ نٿي ڏنو. آءٌ تن ڏينھين جبل ويل ھوس. مرزا باقيءَ فرنگين کان ٻه غوراب اُڌاري، شاھي سوکڙيون ملتان موڪلڻ لاءِ، ٺٽي کان مٿي چاڙھيون. ٻنھي غورابن ۾ سوين ارغون ۽ ترخان لشڪري ھئا. تنھن کان سواءِ ننڍيون وڏيون ٻيڙيون به ويھارو کن ھيون، تن ڏينھين سنڌ ۾ مرزا باقيءَ خلاف سنڌين شورش ڪئي، ۽ ادي جن کي نياپو مليو ته اھي ٻيڙيون ۽ غوراب مَٽي ويا ته ملتان مان ارغونن لاءِ ڪُمڪ اچي لھندي، ۽ سنڌ جا بند، جيڪي ٽُٽڻ تي ھئا، سي وري ڳٽ بڻجي ويندا..... “
تماچيءَ ان وقت پنھنجي ھن ڪونئري ۽ مٺي چاچي جي اکين ۾ جيڪا روءِ ڏٺي، تنھن ھن کي پھريون ڀيرو پنھنجي جيڏن ۽ سنگتين جي ڳالھين جي سَچَ جي جھلڪ ڏيکاري ڇڏي. انھن اکين ۾ ڪو اھڙو مچ متل ھو، جو ڄڻ ته ھن جي ساري وجود کي ساڙي رھيو ھو، ۽ ھو مڇيءَ جي ڇلرن وانگر باھه جي تَـوَ کان اُڀامي پيو ھو.
” ..... ادي جن وارا ڪُل ئي ٻارنھن ھمراھه ھئا. وٽن ٽي ٻيڙيون ھيون، سي به پراڻيون، گٺل پيٺل، ۽ ٽڙڪيل. پر واھه ڙي ادا واھه، واھه ڙي تنھنجي سورھيائي..... مرزا باقيءَ جي غورابن سان ۽ ٻيڙين سان ھنن اھا ڪار ڪئي، جيڪا اسان جي وڏڙن سڪندر جي ٻيڙي سان ڪئي. مانگرن جي تيل مان شاھي موئرا ۽ اُماڙيون ٺاھي، ھو پنھنجيون ٻيڙيون تاري مرزا باقيءَ جي ٻيڙي جي وچ ۾ لھي پيا..... جڏھن ارغونن جي ٻيڙين ۽ غورابن جا سِڙھه سڙيا، تڏھن ادي جن انھن ۾ چڙھي پيا. ادي جي ٻنھي ھٿن ۾ ڪھاڙيون ھجن، ۽ ارغونن جا ڪنڌ! ذات ارغون ڪونه بچيو..... ادي جن جي ھمراھن مان چار ڄڻا مارجي ويا، ۽ ٽي ڄڻا ڌڪجي پيا. ٻيو مڙئي ٿيو خير..... پوءِ ته جيڪي جشن ٿيا..... ٺٽي مان، سيوھڻ کان، نيرون ڪوٽ مان، ويندي اروڙ ۽ روھڙيءَ مان ماڻھو اھي سڙيل غوراب ڏسڻ آيا ۽ جشن ۾ شريڪ ٿيا.....! “
پوءِ ھن ڏٺو ته چاچو گھرام ڳالھه ڪندي ڪندي ڄڻ ڪومائجي ويو. ھن جي منھن مان رت ست ئي نڪري ويو..... ۽ ٿڌو شوڪارو ڀري چيائين، ” پوءِ جڏھن ارغونن جا سوٽ ماسات مغل سندن واھرو ٿي آيا، ۽ سنڌ جي ويڙھه ھارائيسون، تڏھن ارغونن ۽ مغلن گڏجي ادي جن تي راتاھو ڏنو. انھيءَ ساڳئي پتڻ کان سڏ پنڌ تي، ڪارڙي ٽَڪر واري مقام وٽ اسانجا واھڻ ھئا. گھڻو تڻو سڀ ڪکانوان چئونرا ھئا. مغلن مان ھڪڙا چئونرن کي باھه ڏيئي، چوڌاري گھيرو ڪري بيھي رھيا؛ جيڪو ڏانھن ٿي ڀڳو آيو، تنھن کي تيرن سان ٿي ڪيرايائون. زالون ۽ ٻارڙا باھه کان بچي پتڻ ڏي ڀڳا ته ارغونن جا جٿا سندن پويان پيا..... دريا ۾ ٽپڻ کان سواءِ ٻي واٽ ئي ڪانه بچي ھئن، سي وڃي سنڌوءَ جي ھنج ڀيڙا ٿيا..... سڄي رات ويڙھه ھلندي رھي..... چون ٿا ته ادي وارن کي جيڪڏھن ويھارو کن واھرو پھچن ھا ته مغلن ۽ ارغونن کي وري ٺٽي جو منھن ڏسڻ نصيب نه ٿئي ھا..... پر پوءِ قادر جي قدرت اڳيان بندي جو ڪھڙو اختيار..... ھڪڙو ھڪڙو ٿي ڪرندا ويا.... “
پوءِ ھن پھريون ڀيرو پنھنجي اڙٻنگ چاچي کي سڏڪو ڀريندي روئندي ڏٺو..... ” ڀلا ڙي گھرام، تنھنجو ڪونڌر ڀاءُ ۽ ڪُوپا سنگتي ايئن قتلام ٿي ويا، ۽ تون جبل تي الوليون ڪندي وتئين! حيف آھي اھڙي جيئڻ تي! “
پر سندس چاچو گھرام، اھو گھرام نه رھيو جنھن جي سموري جبل ۾ ھاڪ ھئي ته عشق ڪري ته ڀلي گھرام ڪري. ھن آڏو جبل به جالي نه سگھيو. سو ساڳيو مٺو ماڻھو ڪڙو زھر ٿي پيو. پنھنجي ٽولي ٺاھي، جتي ڪو ارغون ترخان يا مغل ڏٺائين، يا سنڌين مان ڪنھن مغل يا ارغون جي دلالي ڪندڙ کي ڏٺائين، تنھن جو سڄو لڱ نه ڇڏيائين. ڪو راتاھو ڏيئي وري جبل ھليو ويندو ھو. جڏھن شورشون ماٺيون ٿي ويون، تڏھن به ھو ڪين مُڙيو. ارغون اھڙا عاجز ٿيا، جو لڪيءَ ۽ سَن جي سيدن کي وچ ۾ وڌائون. انھن کي به جواب ڏنائين: ” مرشد، جيسين ارغون ۽ مغل سنڌ جي ڌرتيءَ تي موجود آھن، تيسين منھنجي ساڻن ويڙھاند جاري رھندي. پوءِ کڻي اڪيلو سِر رھجي وڃان! “
” پر، بابا اھا ويڙھاند پنھنجن جي ئي خلاف ٿي وڙھي. ارغونن پتڻ جھلي ڇڏيا آھن. ڪچي ۾ ٻنھي پاسن تي ماڻھن کي لڏائڻ لڳا آھن. مڇي جھلڻ تي پابندي وجھي ڇڏي اٿن. ڀلاوڻن کي مال خريدڻ تي موچڙي مار لڳي پئي آھي. آخر اُھي به ته سڀ سنڌين جو نقصان آھي! “
گھُرام جي دل چيو ته چئي ڏي ته ” سائين، اوھان کي سنڌين جو ايڏو سُور ڪونھي، جيڏو پنھنجي جاگيرن ڦرجڻ جو اونو آھي! “ پَـرَ مُڙي ويو. البت ھوڏ مان مرشد جي منھن ۾ شُوڪي نھاريندو رھيو.
” تون سمجھين ٿو ته اسين ڪو مغلن ۽ ارغونن جي سفارش ڪرڻ آيا آھيون ته ڀُليو آھين. پر ھر ڳالھه جو وقت ھوندو آھي، گھرام! ھن وقت سنڌي ٽڙي پکڙي ويا آھن. منجھن ڪو گڏجي وري مغلن يا ارغونن سان مُھاڏو اٽڪائڻ جو اٺسٺو به ڪونھي. جيڪڏھن ايئن بدامني ۽ ڏڦير رھيو ته ارغون اسان کي پاڻ ۾ ويڙھائيندا رھندا، ننڍا ننڍا محاذ کوليندا، اسان کي ڇڙوڇڙ رکڻ ۾ ڪامياب ٿي ويندا. ڪجھه وقت سانھه ستيءَ سان گذرڻ ڏي ته سمورا سنڌي وري پنھنجن پيرن تي بيھڻ جھڙا ٿين. پوءِ وري به....! ھڪڙي سيد سڳوري کيس سمجھائڻ جي ڪوشش ڪئي.
” سائين، اُھي سياست جون ڳالھيون منھنجي سمجھه کان ٻاھر آھن. مون کي رڳو اھا خبر آھي ته ارغون سنڌ کي ڄؤرن وانگر چنبڙيا پيا آھن. سنڌ جو رت چوسي ٿُلھا ٿنڀرا ۽ متارا ٿيندا وڃن. انھن کي سنڌ جي سرير تان روڙي ڪڍڻو آھي ته ھڪڙو ھڪڙو سِنڌي پنھنجي ليکي جيسين ساڻن نه وڙھندو، تيسين ڇوٽڪارو ڪونه ملندو! “ ھن اُٿندي چيو. ھن لاءِ ھيءَ ميڙ بي معنيٰ ھئي. ھيءَ منٿ بي اثر ھئي. ھن کي سنڌ جي ميڙ ۽ منٿ دل ۾ وَڍَ وجھي ڇڏيا ھئا. ھن کي پنھنجو ڪونڌر ڀاءُ ۽ ڪُوپا سنگتي ڇاتيءَ تي چڙھيل ٿي ڀانيا، جيڪي ارغونن ۽ مغلن جي تِيرن ۽ سنگينن جو بَک ٿيا ھئا.
” ڀلا يار اسان جي ميڙَ نٿو مڃين ته ھن ابھم جو به ته سوچ جيڪو ڀاڻھين جي اڪيلي نشاني وڃي بچيو آھي. تون پنھنجي ويڙھاند ۾ پورو آھين، ۽ ھي معصوم ايئن بي آسري لُڌڙن جي زندگي پيو گھاري. ھيءُ سمورو نسل، جيڪو يتيم ٿي ويو آھي، انھيءَ کي به ته ويڙھاند جي لائق بڻائڻ جو ڪو سوچيو اٿئي.....! “
ھو جيئن اُٿيو ھو تيئن ئي اُمالڪ ويھي رھيو. ھن تماچيءَ ڏانھن ايئن نھاريو، ڄڻ کيس پھريون ڀيرو ڏٺو ھئائين. تماچيءَ جي ان معصوم مُک ۾ ھن کي پنھنجو ڀاءُ، ٻنھي ھٿن ۾ ڪھاڙيون کڻي وڙھندو جھيڙيندو نظر آيو. ۽ پوءِ ھن کڻي تماچيءَ کي ھنج ۾ کنيو. کيس پنھنجي ڀاڪر ۾ ڀريندي چيائين:
” انھيءَ مھڻي ماري وڌو، سائين! مون آڻ مڃي. مون رڳو پاڻ لاءِ پئي سوچيو. مون رڳو پنھنجي ڪاوڙ ۽ ڪروڌ جي باھه کي ٿڌو ڪرڻ جا پئي جتن ڪيا. پر سنڌ ته ھن تماچيءَ جي آھي. ھي نسل سنڌ جو آئيندو آھي. اسين ته ويڙھاند ۾ ارغونن کان مار کائي، پنھنجا گھاوَ ويٺا سيڪيون. پر جي ھي نه وڙھيا ته پوءِ.....! “ ھو ڄڻ پنھنجي پاڻ سان ڳالھائي رھيو ھو.
مرشدن کي وَچن ڏيئي ھو پتڻ تي موٽي آيو. جبل وڃڻ به ڇڏي ڏنائين. گھڻئي نياپا سنيھا آيس. پر ھو وري جبل نه ويو. ھو تماچيءَ ۽ سندس جيڏن جو اُستاد بڻجي ويو. ھو ڪنھن سان به ڪين ڳالھائيندو ھو. ماڻھو سندس ويجھو اچڻ کان به ڪيٻائيندا ھئا. ھو به ڪنھن کي به ويجھو ڪونه پوندو ھو. رڳو ھا، ھون ڪري پنھنجي ڪم سان ڪم، پتڻ کان گھر، گھر کان آکاڙو، آکاڙي کان وري گھر. ايئن سال گذري ويا، ۽ تماچي ۽ سندس جيڏن سنگتين ھن نئين گھرام جي ماٺ مان اھو ڪجھه پِرايو، جيڪو ھوند ھو ڪنھن مدرسي مان به ڪونه پِرائين ھا. ھن کين نه رڳو وڙھڻ سيکاريو، پر کين اھا مَت موٽائي ڏني، جيڪا سنڌين کي پيڙھيءَ کان پيڙھيءَ تائين رت جي ڳاڙھن جزن ۾ شامل ٿي ملندي آھي.....
” چاچا، پڪ ئي پڪ، تون ڪنھن نئين پِريت جو پنڌ ڏسي آيو آھين....! “ تماچيءَ وري چرچو ڪندي چيو.
” نه ڙي بابل، ھيءُ ته پراڻي پِريت جو پنڌ آھي، جتي ھاڻ توکي به مون سان گڏ ھلڻو آھي.....“ گھرام جي اکين جا مچ ڪجھه ماٺا ٿيندا نظر آيا. تماچيءَ جي دل به ڪنھن اڄاتي جذبي کان وڌيڪ تکي ڌڙڪڻ لڳي.
” ٻڌ، سانوڻ وارن جو نياپو پھتو آھي ته فيصلي جو وقت اچي ويو آھي! اڄ رات اُنڙن واري ڍوري ۾ سمورن راڄن جا ماڻھو اچڻا آھن. اسان کي به ڪوٺ ڏني اٿن..... تماچي، ٻڌين ٿو، سنڌ وري اُٿل کائڻ واري آھي.....! “
تماچيءَ سانوڻ وارن جون رڳو ڳالھيون ٻڌيون ھيون. اھڙن سورھين جون رڳو ڳالھيون ته ڳائبيون آھن. ھو ماڻھو نه پر ڏند- ڪٿائون بڻجي ويندا آھن، اھڙيون ڏند ڪٿائون جنھن کان سواءِ ڪابه ڪچھري رِھاڻ ۾ نه بدلبي آھي.
تماچي ۽ سندس سنگتي ساٿي جڏھن گھرام سان گڏجي اُنڙن واري ڍوري ۾ پھتا، تڏھن سانجھي اچي ٿي ھئي. ھر راڄ مان ڏھاڪو ھمراھه آيا ھئا. سڀ پاڻ ۾ ايئن ٿي مليا ڄڻ ته ھو صدين کان ھڪ ٻئي کي سڃاڻندا ھئا. ايئن ٿي حُب ۽ قرب سان مليا ڄڻ ته ويجھا مائٽ ھئا. ھنن جي مائٽي سنڌ جي ناتي جي ڪري ايتري مانائتي ھئي جو ھتي ذات پات ۽ رت جي رشتن کي ڪا اھميت ڪانه ھئي. ھي ته سِر جو سڏ ھو، سسيءَ جو سودو، ڪَنڌن جو ڪاروبار ھو: ھتي ڪير ٿو ذات پڇي، ڪير ٿو قبيلي جي ڳالھه ڪري. ھي سما، ھي سومرا، ھي اُنڙ ھي ابڙا، ھي شورا ھي سھتا، ھي مُھاڻا ھي ميربحر، ھي جوڻيجا ھي پليجا، ھي ميمڻ ھي ڪوري، ھي سوڍا ھي مينڌرا، ھي راڻا ھي راجپوت، ھي نانگا ھي مھيسر، ھي لاکا ھي لھاڻا، ھي جت ھي جاڙيجا، ھي سرائي ھي ڪلھوڙا، ھي کتري ھي مھتا، ھي ڪاريا ھي مينگھواڙ، ھي چنا ھي چنڊ، ھي سورج ونشي ھي چندر ونشي، ھي سيد ھي سادات، ھي قاضي ھي عرب، ھي انصاري ھي قريشي، ھي شيخ ھي شيدي، ھي مسلمان، ھي ھندو، ھي ٻڌ، ھي جين- ھي سڀ ھڪڙي ڪڙم قبيلي جا مِٽ ھئا. سنڌ جي مٽيءَ ۽ سنڌوءَ جي پاڻي جي اڪيلي واحد رشتي ۾ سڀ رنگ، نسل، ڀيد ڀاوَ وساري، فقط سنڌي ھجڻ جي ناتي ۽ نالي ۾ نھال ھئا. جيڏو سنڌ جو نانءُ ھو، جيڏو سنڌوءَ جو مانُ ھو، اوڏو ئي سنڌي ھجڻ جو ناتو رشتو مھان ھو.
پوءِ تماچيءَ ھڪ نظر سنڌ جي ھنن پانڌيئڙن تي وڌي. مشعلن جي روشنيءَ ۾ سندن روءِ سنڌ جي مٽيءَ جھڙي مڻيادار ھئي. انھن ۾ پيرسن به ھئا ته ڳڀرو جوان به ھئا: سنوان نڪ، سيبتا مُک، چاپئيون ڏاڙھيون، ويڪريون ڇاتيون، اڏول جسم، اُڀامندڙ جذبا کڻي ھي سڀ ھت سنڌ جي سنيھي کي مانُ ڏيڻ آيا ھئا.
گھرام ھن کي سانوڻ سان ملڻ وٺي آيو. سانوڻَ گھرام کي ڏٺو ته کيس ٻَکين پئجي ويو. ڪا دير کيس ڀاڪر ۾ ڀري بيٺو رھيو، ڄڻ ھن کيس پاڻ کان جدا ڪرڻ نٿي گھريو.
” گھرامَ، ايئن ياريون نڀائبيون آھن. ايئن وساربو آھي.....؟ “ سانوڻ ڏوراپو ڏيندي چيو.
” سانوڻ، آءٌ تنھنجو مَياري آھيان. آءٌ به پنھنجي پَـر ۾ توکي سانڍيندو اچان..... ھان، ھن سان مِل. ھي ادي شيرل جو نينگر تماچي آھي! “ گھرام تماچيءَ کي اڳيان ڪندي چيو.
سانوڻ ڪا گھڙي تماچيءَ کي ڏسندو رھيو. پوءِ سندس اکين ڪو اھڃاڻ سڃاڻي کڻي کيس ڀاڪر ۾ وڌائين.
” آءٌ به چوان ته ھي جوان ڪنھن جي پيو ياد ڏيارينم! مٺا، تنھنجي ته شڪل به ھوبھو شيرل جھڙي آھي....! “ سانوڻ پاٻوھه مان چيو.
” اٿس رڳوشڪل ادي شيرل واري، باقي ٻيو مڙئي خير سمجھه! “ گھرام منھن ٻئي پاسي ڪندي چيو.
” نه ڙي گھرام، اھو ٿي نٿو سگھي. شيرل جو نينگر تنھنجو منھنجو ڀائيٽو ٿيو، سو ايئن پاڻ کي به ته لائون نه ڪر! “ سانوڻ کِلندي چيو.
سانوڻ ڳچ وقت تماچي ۽ سندس سنگتين کان خبرون چارون وٺندو رھيو. دريا جي ٻنھي ڪنڌين تي ھُن جي ھمراھن جيڪي مورچا ٺاھيا ھئا، دريا جي پيٽ ۾ جيڪي ڪُن سنڀاليا ھئا، تن جون ڳالھيون ٻڌي سانوڻ کي ڪا حيرت ڪانه ٿي. آخر به ته تماچي شيرل جو پُٽ ھو، جنھن سنڌوءَ کي ارغونن ۽ مغلن جي ٻَيڙن جو قبرستان بڻائي ڇڏيو ھو.
” تماچي، ھاڻ اسان کي زمين سان گڏ پاڻيءَ تي به معرڪا ڪرڻا آھن. مغل بکر کان ڪجھه لشڪر ۽ ڪجھه ھٿيار سنڌوءَ جي ذريعي سيوھڻ ۽ ٺٽي پھچائڻ جو سوچيو ويٺا آھن. ھن دريا جا ھو ايترا ھيراڪ ڪونه آھن. ان ڪري ھنن جي انھيءَ گَھٽَ کي بند ڪرڻ جو ڪم اوھان تي آھي: وڏيون شاھراھون اسان جي ڪيترن ساٿين اڳي ئي بند ڪري ڇڏيون آھن. شورن ھنن جا سمورا لنگھه بند ڪري ڇڏيا آھن. سو يوناين وانگر دريا جي ڪنڌيءَ ڪنڌيءَ ھو ڪچي مان لنگھندا. اتي به اسان کي اوھان جي مدد جي ضرورت ٿيندي. تنھن کان سواءِ توھان مٿي آھيو. اسين ھيٺ آھيون. اوسي پاسي مان جيڪي جوان اسان سان ساٿ ڏيڻ گھرن، تن کي تڪڙو اسان وٽ پھچائڻ لاءِ به اوھان جا ٻيڙياتا ۽ پاتڻي ڪو بِلو ڪن ته وَھه واھه! “
تماچي ڀانيو ته ھن جي دل ويڪري ٿي ڦاٽڻ تي ھئي. ھي سانوڻ، جنھن سنڌ تان سِر گھورڻ جو وچن ڏنو ھو، سو ھنن کي اھڙو اعتبار جھڙو سمجھي ٿو جو ھنن کي دريا جي رکوالي جو ڪم ٿو سونپي. ڇا اسين سندس اعتبار کي پورو ڪري سگھنداسون؟ ھن چاچي گھرام ڏانھن نھاريو، جنھن جون نظرون به پنھنجي ڀائيٽي ۾ کپيل ھيون. ھن چاھيو ٿي ته تماچيءَ کي ھن مھل ڇاتيءَ سان لائي چوي: ” تماچي، يَـر تون شل ادي جن جا اڻپورا اَٺسٺا سچا ڪري ڏيکارين! “ پر ھن پاڻ جھلي، سانوڻ سان گڏجي ميڙ ڏانھن موٽي آيو.
اوچتو ڄڻ ڪنھن اڳواٽ ڄاڻ مِلڻ تي، سمورا ماڻھو ھيٺ ويھي رھيا: ڪي ڪانڀون ٻڌي ويٺا ته ڪي ايئن ئي اُڀ کوڙي ويٺا ھئا، ڄڻ بس ھاڻ ئي اُٿي گھوڙي تي چڙھڻ وارا آھن. ڪي جوان البت چئني طرفن کان پھري سجاڳ بتن وانگر بيٺا ھئا. ھنن جون نظرون ميڙ جي بدران انھن راھن ڏانھن ھيون جتان راتاھا لڳي ٿي سگھيا.
۽ پوءِ سانوڻ جو آواز سنجھا جي ويڳاڻپ کڻي بلند ٿيو.
” سنڌ جا مُھندارو اوھان تي سنڌ جو سلام ھجي، جو اوھان منھنجي سڏ ۾ سڏ ڏنو آھي. آءٌ گھڻي ڊيگھه ڪونه ڪندس. الله ٿو ڄاڻي ته اڳي ئي گھڻي دير ٿي ويئي آھي. جيڪا حالت اڄ آھي، سا جيڪڏھن تڏھن ڪريون ھا جڏھن مغل اڃا پنھنجا پَير کوڙڻ ۾ مصروف ھئا، ته شايد ھي ڏينھن به ڪونه ڏسون ھا، ۽ ھنن کي لاھور ۽ دھليءَ روانو ڪرڻ ۾ اسان کي ايتري گھل ڪرڻي ڪانه پوي ھا! پر خير، سو ڳالھه ٿي ڪيم. مغلن جيڪي جٺيون سنڌين سان پئي ڪيون، انھيءَ به اسان کي ڪونه ڌونڌاڙيو. شايد ان جو سبب اھو ھو ته ھو وڏي سياست آزمائي رھيا ھئا. ڪن راڄن کي ھنن ريھي ريبي پنھنجو ڪري ڇڏيو. جنھن راڄ کي ھنن پنھنجي لاءِ خطرو ٿي سمجھيو، ان کي ٻين سنڌي راڄن سان ويڙھائي، کيس اڪيلو، ھيڪل ڪري ھنن سندس جڻ ٻچو رلائي ڇڏيو. ھڪڙي راڄ جو اھو حال ڏسي، ٻيا پنھنجي سلامتيءَ کي سنڌ کان مٿاھون سمجھي يا ته ماٺ ڪري ويھي رھيا يا درٻار جھانگيريءَ ۾ خلعتون وٺي ٿانيڪا ٿي ويھي رھيا ته جيئن مغلن جي شِر کان بچيل رھن. ھنن جي ٻي سياست سنڌين کي ويڙھائڻ جي ھئي جنھن ۾ جيڪڏھن ڪنھن راڄ خلاف ڪو قدم کڻڻو ھون ته مغلن بدران ھو ڪنھن سنڌي راڄ جي ڪاموري يا ڪوٽوال کي انھن سان نبيرڻ لاءِ موڪلي ڏيندا رھيا. اوھان کي ياد آھي ته ساموئي وارن سومرن خلاف راتاھا شورن کان ڏياريائون. وري نئين باران وارن جوکين کي زير ڪرڻ لاءِ پليجن کي ڀڙڪايائون. پليجن شورش ڪئي ته مٿن سمن کي بڇي ڇڏيائون. ايئن اسان جا راڄ ھڪ ٻئي جي پَٽڪي لاھڻ ۾ پورا ھئا. “
” ۽ پوءِ ارغونن ۽ ترخانن کي پنھنجو سوٽ ماسات سڏي، کين وڏيون وڏيون جاگيرون ۽ پنج ھزاريون ڏھه ھزاريون ملازمتون ڏيئي کين سنڌين سان پراڻا وير پاڙڻ ڇڏي ڏنائون. مرزا قيصر بيگ جھڙا ترخان سنڌي راڄن تي ڌاڙا به ھڻندا رھيا ۽ مغل درٻار ۾ توشي خان جون عملداريون به ماڻيندا رھيا. جيڪي ارغون ترخان ۽ سندن ڀرتي ڪيل پٺاڻ ۽ قنڌاري راڄ سنڌ ۾ رھي سنڌي ٿيڻ جي ھام ھڻڻ لڳا ھئا، سي به اوچتو مغلن جي ھُشيءَ تي اسان سان مھاڏو اٽڪائي بيھي رھيا. اسان جا پنھنجا سوداگر ۽ ڪوٺيدار مغلن سان ڦٽائڻ بدران اسان کي اسلامي سلطنت جي وفاداريءَ جي تلقين ڪندا رھيا ڇاڪاڻ ته ھنن جا ٺيڪا، ڀلاوڻيا ۽ ڪوٺيون خطري ۾ ھيون. محصولداريون ۽ تپيداريون به سنڌي ڪامورن کي سنڌ کان وڌيڪ پياريون آھن. ھو غلامن کان وڌيڪ شاھه جا غلام آھن! “
سانوڻ ڪا گھڙي ماٺ ٿي ويو، ڄڻ سوچيندو ھجي ته اڳتي ڳالھه کي کڻي يا اتي ئي ختم ڪري.
” پر ان وچ ۾ سنڌ پيسجندي رھي. عام سنڌي پيڙجندو رھيو. نه ھنن جا ننگ سلامت ھئا، نه وڻج واپار، نه زمينون نه مال، نه پورھيو نه ڪسب. مغل ته خير حاڪم ھئا پر ترخان ۽ ارغون به نئين سِر سنڌين جي پويان پئجي ويا. ڄڻ ته ھنن کي نئين سر پراڻا حساب چڪتو ڪرڻ جو موقعو مليو ھو. خاص طرح سان جڏھن کان پائندہ بيگ ڪوٽوال مقرر ٿيو، تڏھن کان ته اھو ڏينھن خالي نه ھو جڏھن ڪنھن نه ڪنھن سنڌي محلي، ڪنھن نه ڪنھن سنڌي راڄ تي آفت نه آئي ھجي. سموري سنڌ سان اھو حال ھو. جڏھن به ڪنھن سنڌي راڄ پنھنجي حد جي عامل جي دانھن مٿي ٿي پھچائي ته داد ٿيڻ جي بدران ھنن سان بيداد ٿي ٿيو. اھڙيون عقوبتون ٿي ڪيائون جو ماڻھو مِٺي به ماٺ، مُٺي به ماٺ ڪري ويھي رھيا! “
سانوڻُ گھڙيءَ لاءِ ماٺ ٿي ويو، سموري ميڙ ۾ ماڻھو ڄڻ بت بڻجي، ساھه روڪي، سانوڻ جون ڳالھيون ٻڌي رھيا ھئا، سي به ھن جي ماٺ تي ڄڻ ته خواب مان جاڳي پيا. ھنن جو روڪيل ساھه شوڪارو بڻجي نڪتو. ڪنھن پنھنجي ڪانڀ ڇوڙي نئين سر ٺاھي جوڙي ڪَشي ٻڌي ته ڪنھن پنھنجي پَٽڪي جو ور سڌو ڪيو. جيڪي بيٺا ھئا، تن به پنھنجي پيرن تان بار ھلڪو ڪرڻ لاءِ، گوڏا سڌا ڪرڻ شروع ڪيا.
پوءِ وري سانوڻ جو آواز گونجيو. ” پر شابس آھي سنڌ جي مدرسن جي شاگردن کي، جن ھن ڀيري اسان کي ڌونڌاڙي، ڄڻ ته خواب مان جاڳائي وڌو آھي. جڏھن حافظ بلال ۾ ھٿ وڌائون ته ڄڻ ته سنڌ جا سمورا مدرسا اُڀامي اُٿيا. ڪالھوڪا نينگر ڄڻ ڇِتا ٿي پيا. ھي ننڍا نيٽا جن جنگين جون رڳو ڳالھيون ۽ ڏند ڪٿائون ٻڌيون ھيون، پتنگن وانگر ڀڙڪي اٿيا، حافظ بلال جي مچ تي مرڻ لاءِ سانڀاھي آيا. مغلن سان اھو ڪجھه ڪيائون جيڪو اوھان اسان جھڙا جھيڙاڪ ماڻھو به ھوند ڪين ڪن. اوھان ته ٻڌو سَؤ ھوندو پر مون اکين سان ڏٺو آھي. مغلن جي ھڪڙي به حويلي سڄي ڪانه ڇڏيائون. جتي جتي مغلن جون رسدگاھون، اناج جا ڀانڊا، گاھه جون دنون ۽ مال خانا ھئا، وھٽن جون ڪُڙھيون ھيون، تن کي راتو رات ڀسم ڪري ڇڏيائون. پائندہ بيگ کي حڪما حڪمي مغلن جي ڳڙھه منجھان کڻي ويا، ۽ ٻئي ڏينھن مرزا رستم بيگ جي حويليءَ جي سامھون ٽياس تي سندس لاش ٽنگيل ھو! “
ھن وري ھڪ ڊگھو ساھه کڻي چيو: ” ڏينھنڪ مغلن ۾ ٽاڪوڙا پئجي ويا. ساقي خانا بند ٿي ويا. غلامن جا نيلام گھر ويران ٿي ويا. مغل سوداگرن پنھنجيون مڏيون ۽ ڪوٺيون بند ڪري ڇڏيون. ڪيترن مغلن ته لاھور ۽ دھلي وڃڻ لاءِ قافلا سنڀارڻ شروع ڪيا. ترخانن جڏھن اھو رنگ ڏٺو، تڏھن انھن به مغلن مان ڪسرون ڪڍڻ شروع ڪيون. ھنن سمجھيو ته مغل اِجھو ٿا سنڌ ڇڏين، وارو ڪريون ته سنڌ تي سيوھڻ کي مرڪز بڻائي وري ترخانن جي غلاميءَ جو ڳٽ وجھڻ ڏکيو ڪونه ٿيندو!“
اھو چوندي سانوڻ جي لفظن ۾ جيڪو زھر اوتجي آيو، سو ماڻھن کي ڄڻ ته پنھنجي نڙيءَ ۾ محسوس ٿيڻ لڳو.
” ۽ پوءِ مغل لشڪري سنڌي محلن، راڄن ۽ سنڌي واھڻن ۾ ڪاھي پيا. شروع شروع ۾ ھنن کي ماڻھن کي ھيسائڻ ۽ مارڪُٽ ڪرڻ ۾ ڪجھه ڪاميابي به ٿي. ايتري قدر جو ڪن ماڻھن اھو به چوڻ شروع ڪيو ته ھنن وات ڳاڙھن ڇورن جي ڪري مغل لشڪري ڇتا ٿي پيا آھن. ڪن ته پنھنجن نينگرن کي سمجھائڻ جي به ڪوشش ڪئي، پر ڇوڪر نه مڙيا. ھنن وري به ٽوليون ٺاھي مغلن تي راتاھا ڏيڻ جي واٽ ورتي. مغلن ۾ ھائيدوس مچي ويئي. پر پوءِ ھٿياربند لشڪرين اڳيان ھي اسان جا مھندار نينگر ھيڻا ٿيڻ لڳا، جن وٽ جيڪڏھن ڪو ھٿيار ھو ته اھو ھو خردم يا باھه جا موئرا! “
” جڏھن ھنن جو ريٽو رت سنڌ جي ڌرتيءَ کي ريج ڏيڻ لڳو تڏھن اسان پارا اَٽي تي چٽي به جاڳي پيا. اولاد ڪنھن کي پيارو ڪونھي! ھي ته سنڌ ۽ سنڌوءَ جو اولاد ھو، ۽ پوءِ ھري ڏاڍي ھر ھنڌ جوانن ۽ وڏڙن به پنھنجون ڪُھاڙيون، لوڙھيون، ڀالا ۽ بڙڇيون سنڀاليون، ۽ پنھنجن ٻچن سان گڏ بيھي رھيا آھن. ھاڻ اھا ويڙھه رڳو مدرسن جي شاگردن جي نه رھي آھي. ھاڻ ھيءَ سنڌ جي ويڙھه بڻجي ويئي آھي. “
” سو اُنھيءَ ويڙھه ۾ شامل ٿيڻ لاءِ آءٌ اوھان وٽ ميڙ کڻي آيو آھيان. ھيءَ ويڙھه اڳين سمورين شورشن کان نرالي آھي. ترخان به اسان جا ايترائي ويري آھن، جھڙا مغل. پر ھن ڀيري ترخان ماٺ ڪري شعل پيا ڏِسن. مغلن کي ڪڍڻ لاءِ ھو به آتا آھن، پر ھو مغلن کان پوءِ وري پنھنجي عملداريءَ جا خواب پيا ڏسن. سو ھن ڀيري ھٿيار ۽ ھمت سان گڏ اسان کي سياست جي جنگ به وڙھڻي آھي. “
” سو اڄ آءٌ وري سنڌ جو سڏ ڏيڻ آيو آھيان. سِـرَ جي سئن ھڻڻ آيو آھيان. آءٌ سنڌ پاران اوھان آڏو جھول جھلڻ آيو آھيان. ھونئن به غلاميءَ جو جيئڻ به ڪھڙو جيئڻ آھي. جي سـر ڏيڻ سان اسان جي سدا ملوڪ سنڌ آزاديءَ جو ساھه کڻي ته ھوند اھڙو موت ھن حياتيءَ کان ھزار دفعا وڌيڪ ملھائتو آھي.
” ھن ڀيري ھيءَ جنگ ايئن وڙھو، ڄڻ ھيءَ اسان جي آخري جنگ آھي. اچو ته سڄيءَ سنڌ ۾ پکڙجي وڃون. مغلن تي نه رڳو زمين تنگ ڪريون، پر ھي سدا سھڻو دريا به جيئن ھنن جي پناھه گاھه نه بڻجي سگھي. اچو ته ھنن جا گھٽَ گھيڙ بند ڪريون. ھنن کي فقط ھڪڙو رستو ڏسيون- سو اھو ته سنڌ ھاڻ ھنن لاءِ قبرستان بڻجي ويندي. ٺٽي کان اروڙ تائين، بُلڙيءَ کان بکر تائين ھنن لاءِ فقط لاھور ۽ دھليءَ ڏانھن واپسيءَ جو رستو آھي. جيسين آخري مغل سرحد پار نه اُڪري، تيسين سُک نه سمجھو. ھي ٿر، ھي بر، ھي جبل، ھي ڪرڙ، ھي ڪانڊيرا ھاڻ آزاديءَ لاءِ اسان اڳيان جھول جھليو بيٺا آھن. اچو ته ھنن جو سڏ سڻون، اچو ته ھنن کي موٽَ ڏيون..... “
ھن جي آواز ۾ الائي ڪٿان جو درد ڀرجي آيو. ماڻھن جي دل ڪنئري ڪنئري ٿيندي ويئي. ايئن پئي ڀانيو ته ماڻھو اِجھو ٿا ھڪ ٻئي کي ڀاڪر پائي، آٿت ڏين ته اڙي ادا، ھاڻ غلاميءَ جا بند کُلڻ وارا آھن. ھاڻ آزاد سنڌ ۾ ساھه کڻڻ جا ڏينھن اجھو ڪي آيا. پر..... پر ڳچ وقت ماڻھن تي ماٺ ڇانيل رھي. ۽ پوءِ ڄڻ ته ميڙ ۾ ھڪ اَڄاتي لھر اُڀري، ۽ ھَري ھَري ٿي، ماڻھو سانوڻ سان ڀاڪر پائي ملڻ لاءِ اڳتي ايندا ويا. سانوڻ ھنن سان ايئن ٿي مليو، ڄڻ ھو ورھين کان ھڪ ٻئي جا واقف ھئا ۽ ورھين جي وڇوڙي کان پوءِ مليا ھئا. سڀني جي اکين ۾ ھڪڙوئي احساس ھو. ھڪڙو ئي اُتساھه ھو. ھڪڙوئي خيال ھوته سنڌ لاءِ ھن کي ئي ڪجھه ڪرڻو آھي. ھن کي ئي سنڌ جي جنگ اڪيلي سر وڙھڻي آھي. ھن کي ئي اڪيلي سر سنڌ جو سڏ اونائڻو آھي. ايئن نه ٿئي جو پوئتي رھجي وڃي. ايئن نه ٿئي ته ھو سنڌ جو مياري ٿي پوي. ايئن نه ٿئي جو ھن کي ھن جي ماءُ، ھن جي ڀيڻ، ھن جي زال اھو مھڻو ڏيئي وجھي ته تو سنڌ جو سڏ نه اونائيو. سنڌ جي ڌرتي، سنڌ جو آسمان، ھي سنڌو، ھي مھراڻ، ھي ڍنڍون، ھي ڍورا، ھي پَٽ متان شڪايت ڪري وجھن ته تو اسان لاءِ ڪجھه نه ڪيو!
تماچي چُپ چاپ ھي جذبو ڏسندو رھيو. پنھنجي دل ۾ محسوس ڪندو رھيو. ھي ھن لاءِ بلڪل نئون احساس ھو. نئون تجربو ھو. ھن پنھنجي چاچي ڏانھن نھاريو. ھن سانوڻ ڏانھن نھاريو. ھن ھر ماڻھوءَ ۾ نھاريو، ۽ ھر چھري ۾، ھر مُک ۾ ھن کي پنھنجو ابو شيرل نظر آيو، جنھن جي ٻنھي ھٿن ۾ ڪھاڙيون ھيون، جنھن جي اکين ۾ اھو سنيھو ھو، جيڪو فقط ھڪ آزاد وطن جو آزاد ماڻھو ئي ٻڌي سُڻي ۽ محسوس ڪري ٿي سگھيو. ھن دل ئي دل ۾ چيو: ” بابا، آءٌ اِجھو آيس. مون تنھنجو سڏ سڻي ورتو آھي. مون سنڌ جو سڏ ٻڌي ورتو آھي. آءٌ توکي وچن ٿو ڏيان ته جيسين سِسيءَ ۾ ساھه آھي، تيسين سنڌوءَ جي پاڻيءَ کي آزاد رکندس- جئن مون کان اڳي، توکان به اڳي سنڌي ماڻھن ان کي يونانين، عربن، ترڪن ۽ ارغونن کان آزاد رکيو ھو! “ *