27
” يَـرَ، اسان سان ڏاڍي ٿي؛ اسان کي ته ٻاھرئين دروازي جي اندر توڙي ٻاھر ڪو مغل نظر ڪونه آيو، پوءِ ھي دروازو ڪيئن بند ٿيو؟ “ ڏاترڏني ڄڻ پاڻ سان ڳالھائيندي چيو.
” ڀانيان ٿو ته اسان جو پير ڪنھن اھڙي ڏاڪي تي پيو، جنھن تي زور اچن سان دروازو خود بخود بند ٿي ويو ھوندو، ۽ پھريدارن کي به اطلاع ملي ويو ھوندو ته ڪو اڻ ڄاڻ ماڻھو اندر داخل ٿيو آھي.... “ جکري ڪجھه سوچيندي چيو.
” ڀلا پوءِ؟ “ دوسوءَ به ڄڻ پاڻ کان سوال پڇيو.
” پوءِ وري ڇا؟ ضرور ھنن ئي ڏاڪن ۾ يا ڀِت ۾ ڪا ڪَل ھوندي، جنھن سان ڪو گھَٽ يا لنگھه کلندو ھوندو..... منھنجي خيال ۾ ٿوريءَ دير ۾ مغلن مان ڪو خبرچار وٺڻ ضرور ڪٿان ايندو، پوءِ ماشا مولا! تيسين ويھي ٿا ٿَڪ ڀڃون. باقي جيڪڏھن اسان ھٿوراڙيون ڏيڻ شروع ڪيون ته پوءِ مرڳو ڪٿي، زمين ئي پيرن ھيٺان نڪري وڃي، ۽ اسين ڪنھن ٻئي اوڙاھه ۾ وڃي ڪِرون! “ جيوڻ صلاح ڏني.
چارئي ڄڻا، ٿوري ٿوري پنڌ تي، مختلف ڏاڪن تي، سنڀالي ويھي رھيا. جيوڻ جتي ويٺو، اتي ڀِت جي پويان ھن جي ڪنن ڪو آواز جھٽي ورتو. ھن چمڙي جي ھڪڙي وَڍي، بجڪي مان ڪڍي، ھٿيڪي ڪئي، ۽ ڪنھن اڄاتي حملي لاءِ تيار ٿي ويٺو. سندس ڀرسان، ٻه ڏاڪا ھيٺ دوسوءَ کي به ھن ڄاڻ ڪري ڇڏيو.
گھڙي نه گذري ته اوچتو جيوڻ جي پاسي واريءَ ڀِت مان ھڪ وڏو پٿر ھٽي ويو، ۽ ٻه مغل، اگھاڙيون ترارون کنيو، اندر ڏاڪڻ ڏانھن ڌوڪيندا آيا. جيوڻ به ھنن لاءِ اڳئي تيار ھو. ھڪڙي مغل جئن ئي پٺ ڏني، چمڙي جي وَڍي، ھن جي ڳچيءَ ۾ ڦاھي وانگر ويڙھجي ويئي، ۽ ھڪڙي جھٽڪي سان، ھن جو مڻڪو ڀڄي پيو. ھن رڙ ڪري، پنھنجا ھٿ ڳچيءَ تائين آڻڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ھن جا ھٿ ھوا ۾ ھٿوراڙيون ڏيندا رھجي ويا. ترار ھن جي ھٿ مان نڪري، ڏاڪن تان ڪَڙ ڪَڙ ڪندي، ھڪ ڏاڪي تي خاموش ٿي ويئي.
ٻيو مغل جيسين پاڻ سنڀالي تنھن کان اڳ دوسو مٿس اوچتو اچي ڪڙڪيو، ۽ ھن جي نِڙگھٽ کي گدري جي ڦار وانگر ڪپي ويو. ھن ايڏي دانھن ڪئي جو ان جي پڙاڏي سان سڄو تھخانو لرزي ويو.
” يَـرَ، تون سچو ھئين..... اچو ته ھلون! “ ڏاترڏني ھڪل ڪئي. لنگھه ٽپي، اندر ٿيا. سامھون ئي سامھون دِڪي تي ٻه مغل سپاھي آھليا پيا ھئا. جکرو کِنوڻ جيان مٿن ڪڙڪيو، ۽ ھنن کي اھا سمجھڻ جي مھلت ڪانه ڏنائين ته ھيءَ آفت ڪٿان نازل ٿي. جکري پنھنجو خنجر ھنن جي ئي ڪپڙن تي صاف ڪندي وري ڪمربند ۾ ھڻي ڇڏيو.
ھنن ھڪڙي تھخاني کان ٻئي تھخاني تائين جيڪي ڏٺو، تن سندن پيٽ ۾ ولوڙا وجھي ڇڏيا. ظلم ڏسي ھو جوان ٿيا ھئا. ترخانن ۽ مغلن سنڌين سان جيڪي ظلم ڪيا ھئا، سي ھنن اکئين ڏٺا ھئا، پر ھِنن، عقوبت خانن ۾ جيڪي ڏٺو، تنھن ھنن جو انسانذات مان ايمان لوڏي ڇڏيو. ھت ھنن اھڙو لقاءُ ڏٺو، جيڪو خواب ۾ به ڊيڄاري ڇڏي. ھتي ھنن اھڙا جوان ڏٺا، جن جي بدن تان تازي کَل لاٿي ويئي ھئي، ۽ سندن رتايل جسمن مان رت بدران ڪا پِيلي پاڻيٺ ٽِمي رھي ھئي. ھنن جھور پيرسن ڏٺا، جن جا نڪ ۽ چپ ايئن ڪپيل ھئا، جو ھنن جي ڄاڙين ۽ ڏندن پويان سندن اندريان نڙگھٽ پئي نظر آيا. ھنن ڪيترن انسانن کي اھڙيءَ حالت ۾ ڏٺو، جنھن ۾ ايئن ٿي ڀانيو ڄڻ سُوئي سان سندن جسمن ۾ پور- وڇوٽيءَ تي ڪنھن ويھي سوراخ ڪيا ھئا. ڪن کي اکين بدران رڳو وڏا وڏا چُگھَه ھئا. ڪي ابتا ٽنگيل ھئا ته ڪن جي ٽَنگن کي ٻن زنجيرن ۾ ڇڪي، چيرڻ لاءِ، اُھي زنجيرون چرخين تي چڙھيل ھيون. ڪن کي ايترو ته ماريو ھئائون، جو ھو سڃاڻپ کان ٻاھر ھئا ۽ سندن بدن سُڄي اُڀامي پيا ھئا. انسانن جي ڪنجھڻ، ڪرڪڻ يا دانھڻ بدران ھنن اھڙا آواز پنھنجي ڪنن ۾ تتل شيھي وانگر اوتجندا محسوس ڪيا ڄڻ ته ننڍڙين ڇيلين کي واري واري سان ڪنھن سِير پئي وڌي!
ڏاترڏني کان پاڻ سنڀالڻ مشڪل ٿي پيو، ۽ ھو پيٽ کي جھلي، اُتي ئي آت ڏيئي اُلٽيون ڪرڻ ويھي رھيو.
” ڏاترنا، مڙس ماڻھو ٿي، اچ ته وريام جي ڪا سار لھون! “ جکري کيس ڪلھي ۾ ٻانھن ڏيندي چيو.
” يَـرَ، ھي مغل ته ڳِجھن کان به ليڪو ليڪو لنگھي ويا. ھنن ته مرزا باقيءَ جھڙن ڳورپٽن کي به مات ڏيئي ڇڏي آھي..... آخر الله سائينءَ ھن ظلم کي ايڏي ڍر ڪيئن ڏني آھي؟ ! “ دوسوءَ ٿڌو ساھه کڻندي چيو.
انھيءَ نظاري ھنن کي به ڄڻ ڇِتو ڪري وڌو: ڪنھن مغل سپاھيءَ تي نظر پوندي ئي، ھو چارئي ڄڻا مڇريل درندن وانگر مٿن اچي ٿي ڪڙڪيا. ھنن تي به ڄڻ ڪو انڌُ طاري ٿِي ٿَي ويو. ايئن تھخانا ٽپندا، ھو وريام تائي پھتا. ڪا گھڙي چارئي ڄڻا پنھنجي ھن يار کي ڏسندا رھيا. سنگھرن ۽ مھريءَ جي ڪاٺ ۾ جڪڙيل ھن يار کي ڏسي، ھنن جي دل چيو ته اتي ئي ويھي دل کولي پار ڪڍي، اوڇنگارون ڏيئي روئن، ۽ تيسين بس نه ڪن، جيسين وريام پاڻ کين ماٺ نه ڪرائي.
ڏاترڏني ۽ جکري جڏھن وريام جون سنگھرون ۽ نيئر کولڻ شروع ڪيا، تڏھن وريام جھيڻي آواز ۾ چيو: ” ڏاترڏنا، منھنجي سنڌ جو ڪھڙو حال آھي؟ “
ھنن جي دل ۾ چَڪُ پئجي ويو. وريام کي ھن مھل به جيڪڏھن ڪجھه ياد ھو ته رڳو سنڌ ھئي.
” ۽ اوھان مان ڪنھن سلام ڇو ڪونه ورايو؟ “ وريام ڏوراپو ڏيندي چيو.
” جيئي سنڌ، منھنجا مٺا، سدا جيئي سنڌ! “ ڏاترڏني کيس ڀاڪر ۾ ڀريندي، ھڪ ڊگھو سڏڪو ڀريندي چيو.
” دوسو، ھي ڏاتر ڏني کي ڇا ڪيو اَٿو، جو رَنن وانگر پيو سڏڪا ڀري؟ “ ھن ڏاترڏني کي ڇيڙڻ خاطر چيو.
۽ پوءِ جڏھن ھنن مان ھر ھڪ وريام کي وَرَ وَرَ ڪري ڀاڪر وڌا ۽ ڳراٽڙيون پاتيون ته سندن ڳچ ڳري پيا. وريام به بنھه ٻارن وانگر ڍنڍڪي پيو.
يَـرَ، مون ته ايئن سمجھيو ھو ته ھاڻ سنڌ جي مٽي به نصيب ڪانه ٿينديم، شابس اٿو، جو....! “ وريام وڌيڪ ڪجھه چوڻ ٿي چيو.
” بس بس، ھاڻ گھڻو ئي ٿيو. اسان جو ساھه اڳي ئي پيو منجھي، وري اھي ڳالھيون ڪري، اسان کي ھيڻو نه ڪر! “ جيوڻ ڪنڌ ھيٺ ڪندي چيو.
ھو ھلڻ لاءِ تيار ٿيا ته وريام کين روڪي ڇڏيو. ” ھنن مان گھڻن لاءِ اسين گھڻو ڪجھه ڪري ڪونه سگھنداسون. پر جيڪي اڃان سڄي لڱين آھن، انھن جا بند خلاص ڪريون ته من ھنن مظلومن جي مھابي، اسان جي سنڌ جا بند کلي پون....! “ وريام آھه ڀريندي چيو.
” ڌڻي مڙئي چڱي ڪندو. ھيل سنڌ ۾ جيڪا ويڙھاند پئي ھلي، تنھن جو مثال پنھنجي تاريخ ۾ ڪونھي. سانوڻ سڄيءَ سنڌ کي جنگ جو ميدان بڻائي ڇڏيو آھي، ۽ مغلن سان اھا ڪار ڪئي اٿس، جو اڄ ڪي سڀان مغل لاھور موٽڻ لاءِ منٿون ڪندس! “ جکري اتساھه مان چيو.
وريام اڳتي ھلڻ بدران، اُتي ئي بيھي رھيو. ھن پنھنجي يارن جي اکين ۾ گھوري نھاريو، ڄڻ انھن ۾ کيس ڪنھن شئي جي ڳولا ھئي.
” يَـرَ حيف اَٿـوَ: سانوڻ پيو سنڌ لاءِ وڙھي، ۽ اوھين مون کي بچائڻ لاءِ پنڌ پيا آھيو! اوھان کي سنڌ کان به آءٌ وڌيڪ مِٺو آھيان: سنڌ جي آزاديءَ کان به منھنجي آزاديءَ کي مٿاھون سمجھيوَ..... ڏاترڏنا، جکرا، دوسو، ۽ جيوڻ! تون به ! اھڙي ياري، اھڙيءَ سنگت کي ٻَن ڏيو ھا. آءٌ ڪھڙو مٿان ٿي لٿو ھوس: اڃا حافظ بلال لاءِ اچو ھا ته به ڪا ڳالھه ھئي! “
ھنن جا ڪنڌ ھيٺ ھئا. ھو چون به ته ڇا چون! ڏاترڏني کي ته اڳي ئي پرون پيل ھئا ته وريام جو اھو ويڻ کيس وڍي ويندو. ” وريام، سنڌ کي تنھنجي وڌيڪ گھرج آھي. سانوڻ، ڪو ھڪڙو ماڻھو ڪونھي، تيئن وريام به ڪو ھڪڙو ماڻھو ڪونھي. اوھين سنڌ جا اھڃاڻ آھيو....! “ ڏاترڏني پنھنجي بچاءَ جي ڪوشش ڪندي چيو.
” واھه واھه، ڏاڍي عقل جي ڳالھه ڪئي اٿئي، ڏاترنا! آءٌ به اھو ٿو چوان. “ جکري سُر وٺائيندي چيو.
” دل ۾ نه ڪجو، پر اوھان اٻھرا ٿي، رڳو ياري نڀائڻ آيا آھيو. ذاتي طرح آءٌ ھن ياريءَ تي جيترو به ناز ڪريان، سو ٿورو آھي. پر جتي سنڌ جو سوال ھجي، اتي ياريون دوستيون نڀائڻ اجائي ڳالھه آھي. سنڌ کي رڳو سانوڻ يا وريام جي ضرورت ڪانھي، ھر ھڪ سنڌيءَ جي ضرورت آھي، جيڪو سندس آزاديءَ لاءِ سِر گھورڻ لاءِ تيار ھجي....! “
” بروبر، سچو آھين. اسان برابر ڀُليل آھيون..... اسان کي بخش ڪجانءِ! “ ڏاتر ڏني ڪنڌ ھيٺ ڪندي ڀڻڪو ڪڍيو.
وريام وڌي کڻي کيس ڀاڪر پاتو. ” ڏاترنا، رڳو اھا دعا ڪر ته اسين سگھو سنڌ پھچون، متان دير ٿي وڃي، ۽ ھٿ مھٽيندا رھجي وڃون! “
ھو تڪڙا تڪڙا اتان نڪتا، ۽ مختلف تھخانن ۾ اسيرن جا نيئر کوليندا، کين آٿت ڏيندا، سندن دل وڌائيندا، کين مُک دروازي جو ڏس ڏيندا ويا. ڏاتر ڏني وريام کي ٻڌايو ته جانو شاھي دروازي تي وھٽن جو انتظام ڪرڻ لاءِ پويان آھي.
” چڱو، توھين ھلو ٻاھر، پر پنھنجي سنڀال ڪجو. ڏينھن چڙھي آيو آھي. مغلن ۾ چؤٻول شروع ٿي ويو ھوندو ته ھي ھيترا سارا اسير ڪيئن آزاد ٿي نڪتا، ۽ سندن پھريدارن ۽ سپاھين کي ڇا ٿيو. ھروڀرو جھيڙو نه ڪجو. باقي جي سِر تي اچي ته پوءِ جھڙي مَھلَ ڏسو تيئن ڪجو! “ وريام ڏاترڏني جي ڪمربند مان خنجر ڪڍندي، پنھنجي ڪمربند ۾ ھڻندي چيو.
” ۽ تون؟ ڪيڏانھن سنبت آھي؟ “ ڏاترڏني کي وريام جي دل ۾ متل طوفان جي ڄاڻ ھئي، پر تڏھن به پڇڻ کان رھي نه سگھيو.
” تون ڳڻتي نه ڪر! وري مغلن جي وَر ڪونه چڙھندس. مون کي ڪو نياپو ڏيڻو آھي. آءٌ ٽپھريءَ تائين نه پھتس ته اوھين روانا ٿي وڃجو! “ وريام پنھنجي يارن کان نظرون بچائيندي چيو، ۽ تڪڙو تڪڙو ھڪڙي پاسي نڪري ويو.*
(27)
مغلن جو شان، شوڪت ۽ ٻاھريون دٻدٻو اھڙو ھو، جو عام ماڻھوءَ کي ٻيو ڪجھه سوچڻ جو موقعو ئي ڪونه ملندو ھو. ھڪڙي پاسي باغ باغيچا، چوڏول، ۽ چؤبرجيون، ٻارنھن دريون ۽ محراب ته ٻئي طرفان مسجدون ۽ مسافرخانا، کوھه ۽ لنگرخانا. ماڻھن ۾ اھو مشھور ھو ته ھاڻ ته اسلامي دؤر دوران آھي. شريعت جا صاحب قاضي مقرر ٿيل ھئا، ۽ غريبن کي انصاف پلئه وجھڻ جا سمورا انتظام موجود ھئا. خود شھنشاھه پنھنجي شاھي محل جي در تي انصاف جو وڏو گھِنڊ ٽنگائي ڇڏيو ھو، ۽ ڏينھن رات انصاف جا طلبگار اھو گھِنڊ وڄائي، شھنشاھه کان ذاتي طرح، روبرو انصاف حاصل ڪري ٿي سگھيا. ملڪ ۾ علم وارن جي به ڏاڍي عزت ھئي، ۽ کين انعام اڪرامن سان نوازيو ويندو ھو. ھڪڙي شاعر مغل حڪومت جي اسلام جي خدمت بابت نئون شاھنامو لکيو ته کيس خلعت پارائي وئي، ۽ شھنشاھه پنھنجي ھٿن سان، فردوسيءَ وانگر، کيس اشرفين جي خرزين ڀرائي ڏني. شينھن ٻڪري ھڪڙي ئي گھاٽ تي پاڻي پي رھيا ھئا. مجال آھي ڪنھن امير يا نواب جي ته پنھنجي رعيت سان ڪا زيادتي ڪري. البت فقط ھڪڙي ڳالھه رعيت تي به لازم ھئي ته ھو مغل حڪومت يا مغل اميرن جي مڪمل اطاعت ڪن، ساڻن سينو نه ساھين. روز وڏن شھرن ۾ پڙھو گھمايو ويندو ھو ته اسلامي حڪومت جون سرحدون وسيع کان وسيع تر ٿينديون وڃن، ۽ اسلامي حڪومت جي باغين کي بھادر مغل فوج چيڀاٽي ڇڏيو آھي.
ساقي خانن، طوائف گھرن ۽ غلامن جي نيلام گھرن جو ڄار جيئن پوءِ تيئن وڌيڪ ڦھلجندو ويو. مغل شھزادن، اميرن ۽ اميرزادين جون بگيون ۽ رَٿ شھرن ۾، ” ھٽو پري، ھٽو پري، شاھي سواري ٿي لنگھي.“ جي اعلانن سان، ايئن ٿي ڊوڙيا ڄڻ ته ڪنھن گوءِ ۾ شامل ھئا. ڪئين ماڻھو انھن جي ڦيٿن ھيٺان چچرجي مرندا ھئا. ھنن کي ڪا جھَل پَل ڪانه ھئي. ڪنھن وٽ ڪا چڱي وَٿُ ڏٺائون، ڪا سھڻي نينگر نظر آين، ته ٻئي ڏينھن اھا سندن حرمسرائن جي زينت بڻجي ويندي ھئي. جيڪڏھن ڪنھن شڪايت طور ٻڙڪ ٻاھر ٿي ڪڍي ته راتو رات ھنن جو جڻ ٻچو رُلي ويندو ھو. مِٺي به ماٺ ته مُٺي به ماٺ، ھڪ عام دستور ھو. ماڻھو زندھه رھڻ لاءِ چاپلوسي، خوشامد، فريب، رياڪاري، ڦند ڦير سِکي پيا ھئا. قاضين، مولوين، مفتين، درٻارين، محافظن کي وَڍيون ڏيڻ عام رواج ھو. سوداگرن سان حصا پتيون ڪرڻ سان امير امراءَ شاھي درٻار ۾ کين خلعتون ۽ رعايتون وٺي ڏيندا ھئا. جاگيرداريون ايئن وڪامنديون ھيون، جيئن عام وَکر وڪامندو ھو، رڳو ان جي منڊي شاھي محل ۽ حرمسرائن جي اندر سجيل ھوندي ھئي. نولکا ھار، ھيرا جواھر، اطلس ۽ ڪيمخواب جي عيوض ڪنھن جي پَڳ لھندي ھئي، يا پَڳ ٻڌبي ھئي. راڻين، شھزادين ۽ اميرزادين جي عشقن جا داستان ٻڌي سوداگرن، وڻج واپارين ۽ پوءِ- ڍاون جون نينگريون به ليلى بڻجي مجنون ڳولينديون وتنديون ھيون.
۽ عام انسان اھو سڀ ڪجھه ڏسي، نئين سڄ نيون عقوبتون سھڻ جي تياري ڪندا ھئا. جھانگير جي تخت نشينيءَ کان پوءِ مغل دٻدٻي جو ھڪ نئون نظارو ماڻھن کي ڏسڻ ۾ آيو: سو ھو ديوان عام ۾ شھنشاھه جي کُلي ڪچھري! اُتي گھنڊ وڄائڻ وارن عام فريادين کي انصاف پلئه پوندو ھو، باغين کي سزائون ملنديون ھيون، نت نين فتحن ۽ ڪاميابين تي مبارڪن ڏيڻ وارن کي خلعتون پارايون وينديون ھيون ۽ شھزادن جي سالگرھن تي قبول پوندڙ تحفن ۽ سوکڙين جا اعلان ٿيندا ھئا. ماڻھو انھي رونشي ڏِسڻ لاءِ ھزارن جي تعداد ۾ اچي ميڙاڪا ڪندا ھئا!
اڄ به ديوان عام ۾ کُلي ڪچھريءَ جو ڏينھن ھو. صبح کان وٺي ھشام ماڻھن جا شاھي قلعي جي ديوان عام ۾ اچي ڳاھٽ ٿيڻ لڳا ھئا. ماڻھن ۾ چوٻول ھو ته اڄ ڪجھه سنڌي باغين کي درٻار ۾ پيش ڪيو ويندو، ۽ ڪن ترخان اميرن کي حڪم عدولي ڪرڻ تي پڻ سزائون ڏنيون وينديون. امير اُمرا، راڻيون، بيگمون، اميرزاديون ۽ شھزادا، وقت کان اڳي پھچي رھيا ھئا، ۽ پنھنجي پنھنجي خاص مسندن تي براجمان ٿي رھيا ھئا. باله آخر شھنشاھه ھند، ظل الاھيءَ جي سواري به اچي پھتي. ظل الاھيءَ سان گڏ ملڪهء عالم نورجھان بيگم به پنھنجي ڪنيزن جي گھيري ۾ طائوسي تخت تي اچي ويٺي. ھنن جي پويان ڇَـٽُ جھليندڙن سان گڏ خواجه سرائن جو ھڪ جٿو اگھاڙين ترارين سان موجود ھو.
شھنشاھه جي اشاري تي، درٻار جي مھتم، اعتماد الدوله، اڄ جو فرمان پڙھي ٻڌايو.
” ظل الاھيءَ جي پاڇي ۾ رھندڙ سمورين قومن تي سلامن کان پوءِ، اڄ جي کُلي ڪچھريءَ ۾ سنڌ جو مسئلو ظل الاھيءَ جي سماعت ۽ باغين لاءِ سزا جو منتظر آھي. سنڌ جي صوبيدار رستم بيگ مرزا جو مراسلو پڙھڻ جي اجازت جو طلبگار آھيان! “
ماڻھن ۾ اوچتو ماٺ ٿي ويئي. ماڻھن تائين اھي افواھه پھچي چڪا ھئا ته سنڌ ۾ مغلن جا ڏينھن اچي پورا ٿيا ھئا، ۽ اھو ڏينھن پري ڪونھي، جڏھن مغلن کي ھزيمت ۽ شڪست کائي، سنڌ ڇڏڻي پوندي. ماڻھو اسلامي حڪومت جي انھن باغين بابت خود شھنشاھه جي واتان فرمان ٻڌڻ لاءِ آتا ھئا. شھنشاھه ھٿ جي اشاري سان اجازت ڏني، ۽ اعتماد الدوله پڙھڻ شروع ڪيو:
” ظل الاھيءَ تي واضح ھجي ته جڏھن کان اعلى حضرت شھنشاھه ھند جلال الدين اڪبر جنت مڪانيءَ جي زور بازوءَ سان سنڌ کي مغل سلطنتِ اسلاميه ۾ شامل ڪيو ويو آھي تڏھن کان سنڌ جي سرڪش باغين ڪيترا ڀيرا شورشون ڪري، سنڌ جي رعيت کي مملڪت تيموريه جي فيضان کان محروم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، ۽ ھر ڀيري سندن سرزنش ڪري کين تھه تيغ ڪيو ويو آھي. پر ھن ڀيري ڪن نام نھاد عالمن جي چُرچ تي باغين وري شورش ڪئي آھي جنھن کي ظل الاھيءَ جي فرمانن موجب مڪمل طرح ختم ڪرڻ لاءِ اسلامي لشڪر جي جانبازن مڪمل انتظام ڪيا آھن. پر بدبخت سنڌي ڪافي سخت جان ثابت ٿيا آھن، ۽ اھو اعتراف ڪرڻو پوي ٿو ته جيڪڏھن تُرت ظل الاھيءَ جي ڪمڪ نه پھتي ته سنڌين جو فتنو خراب صورتحال اختيار ڪري سگھي ٿو.... “
سموري ميڙ تي ماٺ ڇانئجي ويئي. رعبدار لقبن القابن ۽ فارسي زبان جي مبالغي کان ماڻھو واقف ھئا، ۽ ھنن کي پھريون ڀيرو اھو احساس ٿيو ته سنڌ مغلن جي ھٿن مان نڪرڻ واري ھئي. جن اميرن ۽ سوداگرن جا سنڌ ۾ خاص مفاد ھئا، تن جي مُنھن جو رنگ پِيلو ٿيندو ٿي ويو، ۽ ھو پاڻ ۾ سُس پُس ڪرڻ لڳا.
۽ پوءِ اعتماد الدوله آخري حصو پڙھندي چيو: ” اسين خاص طرح سان باغين جو ھڪڙو سرڪردو اڳواڻ، حافظ بلال، جيڪو پاڻ کي عالم دين به سڏائي ٿو، خدمت اقدس ۾ موڪلي رھيا آھيون (جن لاءِ شاھي فرمان موجود آھي ته مٿس ظل الاھيءَ جي اجازت کان سواءِ ھٿ نه کنيو وڃي )، ته ظل الاھيءَ جن پاڻ سندن سزا تجويز ڪن. ان کان سواءِ ھي به گوش گذار ڪريون ٿا ته ظل الاھيءَ جا معتمد ۽ تابعدار ڪجھه ترخان امير پڻ سلطنت تيموريه لاءِ پڻ مشڪلاتون پيدا ڪرڻ لڳا آھن، ۽ ھنن خسرو خان چرڪس جي سربراھيءَ ۾ ميرزا عبدالعليءَ جي نالي ۾ شورش ڪرڻ جي جرئت ڪئي، تن کي پڻ سزا جي استحقاق لاءِ خدمت اقدس ۾ موڪليو ٿو وڃي! “
مراسلو ختم ٿيو ته شھنشاھه تخت تان اُٿي بيھي رھيو. سمورن درٻارين جو ساھه مٺ ۾ اچي ويو. خاص طرح سان ترخان اميرن جو منھن لھي ويو.
” خسرو خان چرڪس، مرزا عبدالعلي ۽ سندس سمورن ساٿين کي ھڪدم شاھي قلعي جي عقوبت خاني تائين پھچايو وڃي، ۽ کين اھڙي عبرتناڪ سزا ڏني وڃي، جو وري ڪنھن کي احسان فراموشيءِ جي جرئت نه ٿئي! “
جھانگير جو آواز چھبڪ جيان گونجيو. درٻارين ۾ سرگوشيون شروع ٿي ويون. اوچتو ملڪه نورجھان بيگم اُٿي بيھي رھي، ۽ شھنشاھه کي ٻانھن کان وٺي ، کيس وري آڻي تخت تي وھاريائين، ۽ کيس ڪَن ۾ ڪجھه چيائين.
جھانگير ھٿ مٿي کڻي وري چيو: ” ملڪه جي سفارش تي اسين مرزا عبدالعليءَ جي ننڍيءَ عمر جي ڪري کيس معاف ڪريون ٿا. پر خسرو خان چرڪس جي سزا تي ھڪدم عمل ٿئي! “
ڪجھه سپاھي ڪٽھڙي ۾ بيٺل خسرو خان چرڪس کي گھليندا درٻار کان ٻاھر وٺي ويا. اعتماد الدوله ھڪ چوبدار کي اشارو ڪيو. چار سپاھي ديوان عام جي ساڄي پاسي واري دروازي کان ھڪ قيديءَ کي وٺي آيا.
شھنشاھه قيديءَ کي ڏٺو ته وري اُٿي بيھي رھيو، ۽ ھن جي وات مان نڪتو: ”بلال تون؟ “
حافظ بلال ڳچ وقت شھنشاھه سان اکيون ملائي بيٺو رھيو. ملڪه نورجھان به حيرت مان ھن شخص کي ڏسندي رھي، ۽ ھن جي منھن تي ڪجھه ڏسي، سندس ھٿ تخت جي مٺين ۾ ڦٻي ويا. ان وقت ھڪڙي چوبدار زور سان چيو: ” بدبخت، جي سِر جو خير گھرين ته ھڪدم سجده ريز ٿي وڃ! “
حافظ بلال تي انھن لفظن جو عجيب اثر ٿيو. ھن جي چپن تي ھلڪي مُرڪ ڦھلجي ويئي، ۽ ھن وڏي آواز سان چيو: ” جيڪڏھن ظل الاھيءَ جو حڪم ھجي ته ھيءُ بندو الله کان سواءِ کيس به سجدو ڪرڻ لاءِ تيار آھي! “ ھن جي فارسيءَ ۾ اھڙي طنز ھئي، جو خود مغل سردار ۽ ايراني درٻاري حيران ٿي ويا.
” تون درٻار ۾ گستاخي ڪري رھيو آھين، بلال! اسان کي قسم آھي ستن آسمانن جو ته جيڪڏھن اسان کي تنھنجي پراڻي رفاقت جو خيال نه ھجي ھا ۽ استاد محترم جو لحاظ نه ھجي ھا ته اسين ھينئر جو ھينئر پنھنجي ھٿن سان تنھنجي سِسي ڌڙ کان ڌار ڪري ڇڏيون ھا! تو اسلامي حڪومت کان سنڌين کي بغاوت تي اُڀاريو آھي، ۽ خدا جي خلق جي خون وھائڻ جو ذميدار آھين. اسين توکي ڪا سزا ڏيون، ان بدران تون پنھنجي پاڻ لاءِ سزا مقرر ڪر. اھا رعايت اسين توکي ان لاءِ ٿا ڏيون، جو اسين تنھنجا دوست رھيا آھيون، ھم-سبق رھيا آھيون، ۽ تون اسان جي استاد محترم جو فرزند آھين، جيتوڻيڪ تو ھن جي فرزنديءَ جي توھين ڪئي آھي! “
شھنشاھه ڪاوڙ کان سھڪڻ لڳو ھو: پنھنجي تلوار جي مُٺئي تان ھٿ ھٽائيندي، وري وڃي تخت تي ويٺو.
” اي جلال الدين اڪبر جا پُٽ، آءٌ پنھنجي ھر بيان، ھر ڪلام کي بسم الله الرحمان الرحيم سان شروع ڪرڻ جو عادي آھيان. پر اڄ دل ٿي چوي ته ھھڙي درٻار ۾ الله جو نالو نه کڻان، ڇوته ھو ٻنھي جھانن جو پالڻھار ۽ رب العالمين آھي، پر ھي جھان جتي مغل حڪمران ھجن يقيناً ھن جي نالي تي تھمت ٿيندي! “
حافظ بلال جي لفظن ۾ الائجي ڇا ھو، جو درٻار ۾ اھڙي ماٺ ڇانئجي ويئي جو ڪنھن کنگھڪار ٿي ڪئي ته به ماڻھن کي ڏکي ٿي لڳي، ۽ سڀني ھن ڏانھن شوڪي ٿي نھاريو. ماڻھن کي ائين ٿي محسوس ٿيو ته ڄڻ ته لفظ ھنن جي ڪنن بدران ھنن جي دلين تي نازل ٿي رھيا ھئا، ۽ انھن لفظن ۾ ٻيو به ڪجھه ھو، جيڪو ھو سمجھڻ کان قاصر ھئا. ڇا اھو ڪو ٿيڻيءَ جو ڊپ ھو؟ ڪو نئون عرفان ھو؟ نئون ادراڪ ھو؟ ماڻھو فيصلو نه ڪري سگھيا.
” ان ڪري الله جي نالي بدران شروع ڪريان ٿو سنڌ جي نالي سان جيڪا ڏاڍي مھربان آھي، جنھن جي مِھر کان خدا تو جھڙن سمورن ماڻھن کي محروم رکڻ جي سزا ڏني آھي: جنھن جي ڌرتي ۽ جنھن جي مٽيءَ مان خود مٺي مُرسل کي جنت جھڙي ٿڌي ھِير گھُلندي محسوس ٿي ھئي. ڪا ته ڳالھه ھئي جو الله جي محبوب کي به سنڌ مان سڳنڌ آئي ھئي. ڪا ته ڳالھه ھئي جو سمورن ظالمن کي ان مھربان سنڌ جي ٿڃ کان محروم رکيو آھي. ھا، ظالم سندس رت ضرور پيئندا رھيا آھن، پر ھنن کي سندس ٿڃ ۽ مقدس پاڻي نصيب ۾ نه آھي! افسوس آھي جھانگير تون ھڪڙو شخص آھين جنھن لاءِ مون الله سائينءَ کان دعا گھري ھئي ته توکي سندس شفقت ۽ مِھر نصيب ٿئي، پر اھا تنھنجي تقدير نه ھئي. بيشڪ الله پاڪ سمورن انسانن جي تقدير کان واقف آھي ۽ ھو نعمتون ۽ برڪتون انھن کي نصيب ڪري ٿو جيڪي ان جا مستحق آھن. تو ان جي بدران ٻين وانگر ھن جو رت پيتو آھي. خدا توکي معاف فرمائيندو! “
” ۽ اي جھانگير، تنھنجي ھڪڙي ٻي به بدقسمتي آھي ته ظلم ۽ وحشي حڪومت کي تون اسلامي حڪومت سڏي، الله جي غضب کي دعوت ڏيندو رھيو آھين. ياد ڪر اھي ڏينھن جڏھن تنھنجو استاد محترم، ۽ منھنجو سنڌي پيءُ توکي اھو سبق ڏيندو ھو ته اسلام ڇا آھي، سلامتي ڇا آھي، عدل ڇا آھي، احسان ڇا آھي! مون ٻڌو آھي ته تو انصاف لاءِ ڪو گھِنڊ به ٻڌايو آھي ته جيئن فريادي تنھنجي ضمير کي بيدار ڪري توکان انصاف جا طلبگار ٿين! “
” پر واقعي الله سائين ڪن ماڻھن جي دلين تي مُھرون ھڻي ڇڏيون آھن، سندن اکين تي پردا ۽ ڪَنن ۾ تاڙيون وجھي ڇڏيون آھن. جيڪڏھن ايئن نه ھجي ھا ته سنڌ جو فرياد ضرور ٻڌن ھا! ياد رک ته سنڌ جي فرياد عرش کي ڪنبائي ڇڏيو آھي: ستن آسمانن ۾ اھو فرياد ٻُري رھيو آھي. فرشتا به الامان ۽ الحفيظ چوندا وتن، انھيءَ فرياد کان ته متان الله جو قھر جوش ۾ اچي، ھن سموريءَ ڪائنات کي ڀسم نه ڪري ڇڏي! پر نه ٻڌو ته تو نه ٻڌو! پوءِ آءٌ ڪيئن نه چوان ته تنھنجي دل تي الله جي طرفان مُھر لڳل آھي! “
لفظ تَتل شيھي وانگر سمورن ماڻھن جي روحن تي ڪرندا رھيا. گھڻن ماڻھن جي اکين مان نه چاھيندي به لُڙڪ لڙي پيا ھئا. ڪن شھزادين جا سڏڪا به ٻڌڻ ۾ پئي آيا!
” رھي ڳالھه سزا جي! سو، مون ته پاڻ کي اڳي ئي سزا ڏيئي ڇڏي. توکي خبر ڪانھي ته سنڌي ھجڻ ڪيڏي وڏي سزا آھي! اسين سنڌي چوندا آھيون ته اسين ميڻ مان ٺھيل آھيون، ۽ ميڻ بتيون بڻجي سموريءَ دنيا کي سوجھرو، پيار، عافيت، سچائي ۽ ماڻھپو پھچائيندا رھيا آھيون. پر ان جي سزا اھا آھي ته اسين سڙندا وِگھرندا ٿا رھون. سو تون ڪھڙي سزا ڏيندين؟ ڇا ميڻ جيان وِگھرڻ کان وڏي ڪا سزا آھي؟“
” اسين سزا جا مستحق ته تڏھن کان آھيون، جڏھن کان اسان ۾ ماڻھپو آيو آھي. آءٌ، منھنجو بابو مرحوم ۽ ٻيا به ڪيترا برابر وڌيڪ سزا جا مستحق آھن، جو اسان اھو سمجھيو ته قنڌاري بگھڙن، ارغونن ۽ ترخانن جي مقابلي ۾ مغل چڱا آھن ڇو جو ھو شايد وڌيڪ تھذيب يافته آھن يا شايد ان ڪري جو جلال الدين اڪبر جي پيٽ ۾ سنڌوءَ جو پاڻي ھو. ان جي سزا اسان کي ضرور ملڻ گھرجي ته اسان بگھڙن جي سوٽن ماساتن کي بگھڙ نه سمجھيو. اسان کي سزا ضرور ملڻ گھرجي ته اسان شاھه بيگ يا مرزا محمد باقيءَ کان جلال الدين اڪبر ۽ سليم جھانگير کي بھتر سمجھيو، جيتوڻيڪ ٻنھي ۾ ڪو فرق ڪونه ھو. شاھه بيگ جي چولي ۾ جلال الدين اڪبر آيو ۽ مرزا باقيءَ جي چولي ۾ جھانگير ويٺو آھي! “
ماڻھن جو ساھه روڪجي ويو. اکر وِڄ جيان کنوندا ويا، ھنن جي روح کي لھسائيندا ويا. عجيب ڳالھه اھا ھئي ته ڪنھن کي به ڪاوڙ نه ٿي آئي. شرمساريءَ جو ھڪڙو عجيب احساس ھو جيڪو ڪنھن ڪوھيڙي جيان ماڻھن کي ويڙھيندو ويو.
” تون چوندين ته آءٌ انصاف ڪونه ٿو ڪريان! ممڪن آھي ته ائين ھجي. شاھه بيگ سنڌي نياڻين جا ٿڻ ڪپايا، مرزا باقيءَ سندن سٿڻن ۾ ٻليون وجھايون، ۽ جھانگير ٻئي ڪم ڪيا: ھڪ ئي وقت سندن ٿڻ ڪپايا ۽ پوءِ چولن ۾ رت چَٽڻ لاءِ جھنگلي ٻِليون وجھايون! مرزا باقيءَ سنڌين کي ھاٿين جي پيرن ھيٺان چيٿاڙي ماريو: جھانگير سنڌين کي ٻِن شھزور گھوڙن جي پُڇن ۾ ٻڌي چِيرائي ڇڏيو! ارغونن ۽ ترخانن سنڌين کا عُشر ۽ خُمس جي نالي ۾ ڦرلٽ ڪئي، ۽ ھاڻ جھانگير سنڌين سان عدل جي نالي ۾ اڌو اڌ جو حصيدار آھي.“
” ارغونن ۽ ترخانن سنڌين کي زوريءَ فارسي ٿي پڙھائي ته سنڌي به سندن اسلام جي خدمتن کي سمجھي سگھن. گھٽ ۾ گھٽ ھنن سنڌي پڙھڻ کان منع ڪانه ٿي ڪئي. مغلن سنڌي پڙھڻ کي ڪُفر جو درجو ڏيئي، سنڌي مدرسن کي ئي بند ڪري ڇڏيو آھي. جيڪي مدرسا باقي آھن، تن جا مھتمم مون وانگر جھانگير جي درٻار ۾ پيش ٿين ٿا ته اسين مملڪت اسلاميه تيموريه خلاف سنڌين کي بغاوت لاءِ ٿا اڀاريون! ارغونن فارسي نه پڙھڻ تي اسان جون زبانون ٿي وڍيون، ۽ جھانگيري عدل ۽ انصاف تحت اسان جون زبانون سنڌي پڙھڻ جي ڏوھه ۾ ڪپيون ٿيون وڃن! “
” ھا، برابر، ممڪن آھي ته آءٌ مغلن سان انصاف نه ڪندو ھجان! اھو انصاف مون جھڙن بدبختن اڳي به ڪونه ڪيو ۽ اسان مغلن کي ارغونن کان بھتر سمجھيو جيتوڻيڪ ھو شايد انھن کان بھتر نه پر بدتر ھئا! سو ان ڏوھه لاءِ به اسين سزاوار آھيون. “
درٻار تي سُڪوت ۽ سناٽي جو عالم ھو. سڀني جي دل ۾ ھو ته جھانگير ھن کي خاموش ڇونه ٿو ڪرائي. ساڳئي وقت سندن دل جي ھڪ ڪنڊ ۾ اھا آرزو ھئي ته ھو ڳالھائيندو رھي، سندن روحن کي ايئن سنگسار ڪندو رھي.
” اي ھندوستان جا بادشاھه، تون اسان کي ان کان وڌيڪ ڪھڙي سزا ڏيندين ته اسين تنھنجا غلام آھيون. غلامي سڀ کان بدصورت، سڀ کان سنگين سزا آھي. جيڪڏھن اعتبار نه اچئي ته ھنن حبشين کان پڇي ڏس، ھنن ڪنيزن ۽ ٻانھين کان پڇي ڏس! سندن روح ۾ ايڏا زخم آھن، جو جيڪڏھن بيدار ٿيا ته اوھان مان ھڪڙي ھڪڙي مغل کي، ھڪڙي ھڪڙي ارغون ۽ ترخان کي، ايئن چيري ڦاڙي ڇڏيندا، جيئن تيمور، بابر، شاھه بيگ ۽ ٻين ھنن جي ابن ڏاڏن کي چيريو ڦاڙيو ھو! ڊڄو انھيءَ ڏينھن کان جڏھن غلامن ۾ غلاميءَ خلاف نفرت جو جبل ڦاٽي، سندن روح کي ڏاري، اڻيون اڻيون ڪري ڇڏيندو! “
سنڌين جي روح ۾ به ھاڻي ٻرندڙ جبل ڦاٽي پيو آھي. سندن روح به اڻا اڻا ٿي ويا آھن. سنڌي جيڪي ماکيءَ کان مٺا ماڻھو ھئا سي اڄ زھر کان به ڪڙا ٿي پيا آھن. سنڌي، جن سڄيءَ انسانذات کي تھذيب سان نوازيو ھو، سي اڄ غير مھذب ٿي رھيا آھن. سنڌي، جن کي پيار کان سواءِ ٻئي ڪنھن جذبي جي ڄاڻ ڪانه ھئي، تن ۾ ھاڻ نفرت جا اوڙاھه دُکي پيا آھن. سنڌي، جيڪي ھر آئي جو آڌرڀاءُ ڪندا ھئا، سي ھاڻ پنھنجن کان به ڇرڪڻ لڳا آھن. سنڌي ھاڻي غلاميءَ مان اھڙا عاجز ٿيا آھن جو ڪنھن به نالي تي غلامي قبول نه ڪندا، پوءِ کڻي اھا غلامي اسلام جي نالي ۾ ھجي يا ويندي الله جي نالي ۾! ھنن لاءِ ھاڻ ھر ڌاريون اوپرو آھي. ھو ھاڻ ڪنھن جي لاءِ به مھر ۽ چڱائيءَ جا جذبا رکڻ جي عياشي نٿا ڪري سگھن: ھاڻ ھو انسانن منجھان محض ساھوارا بڻجي رھيا آھن- ڇا انھيءَ کان وڏي سزا ڪنھن قوم کي ڏيئي سگھجي ٿي! “
” ۽ جھانگير، آءٌ نه رڳو تنھنجو باغي آھيان، پر ھر ڌارئين جو باغي آھيان جيڪو سنڌ کي غلام بڻائڻ جو سوچيندو؛ آءٌ ان اسلام جو به باغي آھيان جيڪو مغل- اسلام جي نالي ۾ خدا جي خلق سان بيداد ڪندو وتي. سو اُٿ، پنھنجي، جھانگيري عدل جو مانُ رک، مون کي سزا ڏي. ڪھڙي سزا تجويز ڪندين منھنجي لاءِ؟ آءٌ واجب القتل ته ان ڏينھن کان آھيان جنھن ڏينھن کان سنڌي ھجڻ جو احساس مون ۾ ڪَـرَ موڙي جاڳي پيو ھو. پر قتل ته نھايت معمولي سزا آھي. منھنجو موت ته منھنجي لاءِ ڇوٽڪارو ثابت ٿيندو. ھي منھنجون اکيون، ھي منھنجو روح ھاڻ وڌيڪ وقت سنڌ کي غلام ڏسڻ نٿا گھرن، سو اھا ته تنھنجي مون مٿان نيڪي ۽ احسان ٿيندو جيڪڏھن مون کي موت جي سزا ڏِين: منھنجي رڳو ھڪڙي آخري خواھش آھي، روح جي آرزو آھي، منھنجي سموري وجود جي التجا آھي ته مون کي سزا ڏي، موت جي سزا ڏي، موت جي سزا، پر ھتي نه! مون کي سنڌ جي ڌرتيءَ تي ٽياس تي ٽنگاءِ! ايئن مرزا باقيءَ آخوند صالح کي ٽياس تي ٽنگيو ھو! گھٽ ۾ گھٽ سنڌ جي ڌرتيءَ جي ھنج ته ملنديم: مرڻ وقت ماءُ جيجل جي ھنج نصيب ٿئي ته ان کان وڌيڪ ٻيو ڪھڙو با برڪت موت ٿي سگھندو! سو سيگھه ڪر، متان.... متان....! “
ماڻھن پوءِ ھڪڙو سڏڪو ٻڌو. ھنن ايئن محسوس ڪيو ڄڻ ته آسمان کان سڏڪو نڪري ويو، ڄڻ ته خدا کان سڏڪو نڪري ويو ھو! ماڻھن کان اوڇنگارون نڪري ويون. ڪيتريون شھزاديون ۽ اميرزاديون منھن ويڙھي، اندر طرف ڀڳيون. ۽ پوءِ ماڻھن ڏٺو ته جھانگير اُٿي بيٺو: ھن جي اکين ۾ لُڙڪ ھئا. ھو به سڏڪا ڀري رھيو ھو، ۽ ھيٺ لھي ھن کڻي حافظ بلال کي ڀاڪر وڌو.
” بلال، اسان کي معاف ڪر! اسان کي خبر نه ھئي ته اسين ايڏا بدبخت آھيون. اسان پنھنجي مَـنَ مستيءَ ۾ اھو سمجھندا آياسون ته اسان رعيت کي امن ۽ سلامتي ڏني آھي، پر اسين برملا اعتراف ٿا ڪريون ته اسين تنھنجا ڏوھاري آھيون، اسين سنڌ جا ڏوھاري آھيون. اسين سواءِ ان جي ٻيو ڇا ٿا ڪري سگھون ته سنڌ کي آزادي ڏيون. اعتماد الدوله، ھڪدم فرمان جاري ڪيو وڃي ته عيسى خان ثاني سيوھڻ مان ھڪدم ٺٽي پھچي، سنڌين ۽ اسان ۾ صلح ڪرائي، ۽ رستم بيگ پنھنجي فوج سان لاھور پھچي، ۽ حافظ بلال جنھن لاءِ چوي، سنڌ جي صوبيداري ان جي حوالي ٿئي! “ *