6
سانوڻ ڪُميت کي سيدن واري مسجد جي بَـڙَ جي اوٽ ۾ ڇڏي ڏنو، ۽ آھستي سندس ڪن ۾ سرٻاٽ ڪندي چيائين: ” مِٺي، منھنجو اتي ئي انتظار ڪجان! “ ڪميت ڄڻ ته سندس نياپو سمجھي، ڪنڌ ھيٺ ڪري بيھي رھي، ۽ سانوڻ لغام ورائي سندس ڳچيءَ مان اُڪاريندي، ھَني ۾ ھڻي ڇڏيو. مغلاڻي پڳ جو پلاند ورائي، ٻُٽ ٻَڌندي، مسجد جي پٺ وٺي، ترخانن جي محلي جي پھرين چؤبُرجيءَ جي اوٽ وٺي بيھي رھيو. چؤبُرجيءَ ۾ ان وقت ڪوبه نه ھو: شايد چوڪيدار نماز پڙھڻ لاءِ مسجد ھليو ويو ھو، يا پنھنجي ڪنھن ساٿيءَ سان پَٽ شَٽ ھڻڻ لاءِ حويلين مان ڪنھن حويليءَ جي ڏيڍيءَ ۾ مصروف ھو. مغلن جي ٻھروپ ۾ جيڪڏھن ڪو ترخان ھن کي ڏسي به ھا ته به مڙيوئي خير ھو، پر تڏھن به احتياط سان پنھنجي آس پاس جو جائزو وٺندي، ھو اڳيان وڌيو. ھڪ پيرسن ترخان مسجد ڏانھن وڃڻ لاءِ رستي تي مليس: ھڪ مغل سردار کي ڏسي، ادب مان ڇاتيءَ تي ھٿ رکي، آجيان ڪندي اڳتي وڌي ويو. سانوڻ کي پڪ ٿي ته سندس ٻھروپ ھرو ڀرو ايترو وائکو نه ھو جو ڪير سندس اصليت سمجھي وڃي. ٽي چؤبرجيون ٽپي، جڏھن ھو ھڪ وڏي ڏيڍيءَ وٽ پھتو ته ھلڪي پکيءَ جو آواز ڪن تي پيس. ھن به ھوبھو ان پکيءَ جي ٻوليءَ ۾ جواب ڏنو ته ڏيڍيءَ جي اوٽ مان ھڪڙو مغل ٻاھر اچي ساڻس مليو.
” سردار خان، ھن ڏيڍيءَ کان اڳيان واري حويلي قيصر بيگ جي آھي. منھنجي جاسوسسن خبر ڏني آھي ته قيصر بيگ پاڻ موجود ڪونھي. البت پھرو اڳي کان وڌيڪ آھي. اٽڪل پندرھن سورنھن سپاھي آھن: انھن جو بِلو اسين پاڻ ڪنداسين؛ باقي زنانخاني ۾ سنڌي ڪنيز- منھنجو مطلب آھي ته نينگريءَ کي کڻڻ توتي ڇڏيل آھي! “
” چڱو، پر مال لٽڻ وقت ھروڀرو خونريزي نه ٿئي، نه ته آس پاس جي حويلين جا پھريدار نه گڏ ٿي وڃن! “
سانوڻ پوءِ ڪجھه سوچيندي چيو: ” ۽ ارسلان، خاص طرح زائفائن کان زيور وغيرہ لھرائڻ به مونکي پسند ڪونھي. “
” سردار خان، تون ڇٽو آھين. جيڪي ڪجھه مال خاني واري ڪوٺي ۽ اندر وارين ڳجھين ڪوٺين مان مليو، فقط سو کڻنداسين..... “
ائين چئي ارسلان وري ھڪ پکيءَ جي ٻولي ٻولي ته آس پاس مان ڏھاڪو کـن ھمراھه، مغلن جي ويس ۾، ٻُٽون ٻڌل، پاڇولن جيان ڏيڍيءَ اڳيان نمودار ٿيا: ارسلان جي اشاري تي، سڀ گڏجي قيصر بيگ جي حويليءَ جي دروازي تائين اھڙي نموني پھتا ڄڻ سپاھين جو جٿو، ڪنھن عملدار جي حڪم تي، ڪو خاص پيغام کڻي پھتو ھو. سندن جُتين جي آواز ۾ به سپاھين واري تنظيم ھئي. سانوڻ، ارسلان جي ماڻھن جي ھن چال جو خيال ايندي ئي، مُرڪڻ لڳو. ارسلان بيگ برابر چڱي تياري ڪري آيو ھو. ڏيڍيءَ جي چوبي دروازي تي پھچي، ارسلان جا ماڻھو، سپاھين وانگر ھڪ آواز ٿي بيھي رھيا. ان آواز تي چوبي دروازي ۾ ھڪڙي ننڍڙي دري کلي پئي، ۽ ھڪ پھريدار سِسي ٻاھر ڪڍي پڇيو: ” اوھين ڪير؟ “
” ٺٽي جي عامل عاليجاھه رستم بيگ جو خاص پيغام توشي خاني جي عمال، مرزا قيصر بيگ لاءِ آندو اٿئون، ھڪدم کيس ڄاڻ ڪيو وڃي! “
” پر حضور مرزا صاحب جن ته موجود ڪونھن! “ پھريدار ھيسجي چيو.
” ته پوءِ اسين انتظار ڪنداسون. سپاھيو، توھين اتي ئي بيھجو، ۽ تون مھمان خانو کولاءِ ته اسين انتظار ڪنداسون! “ ارسلان بيگ ڪڙڪي سان چيو.
” پر..... پر حضور..... “ پھريدار کي سمجھه ۾ ئي نه پئي آيو ته ھو ڇا ڪري.
” گستاخ، اھا پَر پَر ڇاجي لڳائي اٿئي؟ اسين توکي عاليجاھه حضور رستم بيگ جي نالي تي حڪم ٿا ڪريون ته اسان جو آڌرڀاءُ ڪيو وڃي .....! “
” حضور، آءٌ ڇا ڪريان، مون کي ته اھو حڪم ..... “
” حڪم جا سَڪا.....! “ ارسلان بيگ غضبناڪ ٿيندي، کڻي پھريدار جي منڍيءَ ۾ ھٿ وڌو. پھريدار جون اکيون ٻاھر نڪري آيون، ۽ ھن ھٻڪندي چيو: ” جيڪو حڪم..... جيڪو حڪم.....! “
ارسلان اوچتو ھن جي مُنڍي ڇڏي ڏني، ۽ پھريدار ٿاٻڙجي وڃي پويان ڪريو، ۽ ٿوري دير ۾ دروازي جي لوھي تاڙي کلڻ جو آواز ٿيو. دروازو کليو ته ارسلان، ۽ سانوڻ جي پٺيان ارسلان جا ھمراھه به ڌوڪيندا اندر داخل ٿيا.
” سپاھيو، گرفتار ڪريو ھنن گستاخن کي! ھنن مغل امير جي حڪم عدوليءَ جي جرئت ڪئي آھي.... “
پھريدارن کي سمجھه ۾ نه آيو ته ھو ڇا ڪن، جيسين ھو ھٿيار سنڀالين، تيسين ارسلان جي ھمراھن ترارن جي نوڪ تي سمورن ڏھاڪو کن پھريدارن کي رَسن سان چوکنڀو ٻڌي ڇڏيو. احتياط طور ھنن سندن واتن ۾ سندن ئي پٽڪن جو وَرُ ڏيئي، رڙين ڪرڻ کان روڪي ڇڏيو. اڳتي جيڪي پھريدار ملين، تن سان به ساڳي ڪار ڪيائون. ارسلان ۽ سندس ساٿي مھمان خاني مان ٿيندا، مَردانخاني ۾ داخل ٿيا، ۽ سانوڻ زنانخاني ڏانھن رخ رکيو.
زنانخاني جي دالان ۾ به ديو جيڏا خواجه سرا ھڪ اوپري مغل کي حڪما حڪمي اندر ايندي ڏسي، گھڙيءَ لاءِ وماسجي ويا. پر پوءِ ڄڻ ننڊ مان سجاڳ ٿي، آدمبوءِ تي، پنھنجا خنجر ڪڍي، سانوڻ تي اُلر ڪري آيا. سانوڻ کي گھڙيءَ لاءِ پاڻ تي ڪاوڙ اچي وئي ته ھن پھريون ڇو ڪونه سوچيو ته زنانخاني تي خواجه سرا پھرو ڏيندا ھوندا! ان کانسواءِ ھن ھروڀرو خونريزي ڪرڻ به نه ٿي گھري.پر ھنن ديون مان ائين جان ڇڏائڻ به محال ھو. ھو ڪجھه سوچيندي، ٽپ ڏيئي ٻٽي قدم پوئتي ھليو ويو. خواجه سرا مست ھاٿين جيان جھوليندا، اڳيان وڌيا، ۽ ھو اڃا ئي ڪجھه قدم پوئتي ھليو ويو. ھن کي ائين پوئتي ھٽندو ڏسي، خواجه سرا اھو سمجھڻ لڳا ته سندن شڪار خوف کان ڀڄڻ جي تيارين ۾ ھو. انڪري ھو ھڪ ٻئي پويان ڌوڪيندا آيا. تيسين سانوڻ خنجر بدران، پنھنجي ڪمربند ۾ لڳل رسو کولي، سرڪساھيءَ کي ويڪرو ڪندي، پنھنجي مٿان ڦيرائيندي، ھڪڙي ديوَ ڏانھن اُڇليو. رسو خواجه سرا جي ڪلھن تائين آيو ته سانوڻ ڇڪ ڏيئي قابو ڪري ڇڏيو. ان ڇڪ تي خواجه سرا منھن ڀر اچي ڏاڪڻ تي ڦھڪو ڪيو. جھَپ ھڻي سانوڻ سندس ھٿ مان خنجر ڦري ورتو، عين ان وقت ٻيو خواجه سرا مٿس اُلر ڪري آيو. سانوڻ ڦڙتيءَ سان پوئتي نه ھٽي ھا ته خنجر سندس ڪلھي کان دل تائين کُپي وڃي ھا. خواجه سرا جو وار خالي ويو ته پنھنجي ئي زور ۾ ٻه ٽي قدم اڳتي نڪري ويو. جيسين ھو پنھنجي ٻانھن وري مٿي ڪري، ان کان اڳ سانوڻ خواجه سرا کان کسيل خنجر سان ، سندس ان ئي ٻانھن تي ڪنھن باز وانگر لامارو ڏنو. خنجر خواجه سرا جي ٻانھن کي ڏوري کان ڪرائيءَ تائين ڪپي ويو، ۽ خنجر سندس ھٿ مان ڇڏائجي اچي فرش تي ڪريو. سانوڻ الائي ڇو ھن کي مارڻ نه ٿي چاھيو. انڪري جيئن ئي خواجه سرا ڍڳي جيان رنڀ ڪري، ڪريل خنجر کڻڻ جي ڪوشش ڪئي ته سانوڻ ھڪ زوردار لَت چيلھه تي ڦھڪائي ڪڍيس، ۽ ھو منھن ڀر اونڌو ٿي ڪري پيو. خنجر سندس پٺيءَ وٽ آڻيندي، سانوڻ فارسيءَ ۾ چيو: ” اٿڻ جي ڪوشش ڪئي اٿئي ته ھي خنجر دل جي پار ھوندءِ.....! “
خواجه سرا ھڪ ڊگھي ” ھون “ ڪري، اتي ئي پئجي رھيو. سانوڻ ان خواجه سرا کي به رسي سان چوکنڀو ٻڌي، وري ٻئي خواجه سرا جون به ٽنگون ٻانھون ٻڌي، ٻنھي کي وري گڏ ٻڌي ڇڏيو، جيئن ھڪٻئي جا بند ڇڏائڻ جي ڪوشش نه ڪن!
سانوڻ جڏھن زنانخاني ۾ داخل ٿيو ته گھڙيءَ لاءِ ترخانن جي دولت ۽ عيش عشرت جي سامان ڏسڻ ۾ محو ٿي ويو. بلوري شمعدانن ۾ ٻرندڙ شمعن زنانخاني کي ڏينھن جھڙو روشن ڪري ڇڏيو ھو. اطلس ۽ ڪيمخواب سان سجايل پلنگن ۽ مسندن، شمعن جي چرندڙ روشنيءَ ۾، عجيب جھرمر لائي ڏني ھئي. ھو ان خواب مان تڏھن سجاڳ ٿيو جڏھن ٻه ڪنيزون سندس قدمن ۾، سندس پيرن کي جھلي چئي رھيون ھيون: ” رحم آقا! رحم! الله، الله جي رسول جي صدقي، رحم! “
الائي ڇو ھن جي دل کي جھوٻو اچي ويو. ھي زائفائون ڪيتريون نه لاچار ۽ مظلوم ھيون! ھن ڪجھه پوئتي ھٽندي چيو ” اوھان ڊڄو نه، مون کي رڳو اھو ٻڌايو ته سنڌي نينگر نُوري ڪٿي آھي؟ “ ھن ڪنيزن کي اٿاريندي چيو.
” اسان کي ڪا خبر ڪانھي، آقا! قسم آھي خدا جو، اسان کي ڪا خبر ڪانھي..... “ ٻنھي ڪنيزن يڪ آواز ٿي چيو.
سانوڻ ڪجھه سوچيندي خوابگاھه جي ڪمري ڏانھن وڌيو، ۽ پير سان زور ڏنائين ته دروازو کلي پيو. اندر ھڪ وڏي شاھي پلنگ تي ھڪ قداور زائفان، ڄڻ ته ھن جي منتظر ھئي. ھوءَ ھڪدم اٿي بيٺي ۽ ھن ڏانھن ايندي چيائين: ” خدا جي واسطي، منھنجا معصوم ٻچڙا مونکي واپس ڏيو، نه ته.....نه ته مونکي به پاڻ سان وٺي ھلو! “
سانوڻ ھن جُملي لاءِ بلڪل تيار نه ھو. ھو سمجھي ويو ته ھيءَ قيصر بيگ جي زال ھوندي، پر ھن جي معصوم ٻارن کي ڪير کڻي ٿو سگھي؟ متان ھنن جي اچڻ کان اڳ، ٻيا ڪي مغل سندس ٻارن کي کڻي ويا آھن. ھن ڪجھه سوچيندي چيو: خانم، مونکي تنھنجي ٻارن جي ڪا خبر ڪانھي. آءٌ ته ھڪ سنڌي نينگري، نُوريءَ جي تلاش ۾ ھتي آيو آھيان..... مھرباني ڪري، ٻڌاءِ ته اھا ڪٿي آھي؟ “
” ھا، ظالم ان ڪنيز کي به منھنجي جگر گوشن سان گڏ وٺي ويا! “ زائفان سُڏڪندي چيو.
” مرزا شاھه رخ ۽ سندس حواري..... ٻيو وري ڪير؟ “ زائفان اھڙي انداز سان چيو ڄڻ ته کيس يقين ئي نه پئي آيو ته ھڪ مغل سردار کي اھا خبر ئي نه ھوندي.
” پر ڇو؟ “ سانوڻ ڳالھه کي سمجھڻ جي ڪوشش ڪندي چيو.
” اسان کي ته ڪا خبر ڪانھي! لاشڪ ته حضور مرزا قيصر بيگ سان حسد جي ڪري! ھن اوھان مغلن جي ملازمت اختيار ڪئي ته سمورا ارغون سردار ھن سان ڪاوڙجي پيا آھن، پر ان ۾ اسانجي معصوم پٽن جو ڪھڙو ڏوھه..... ؟ يا خدا ھو الائي ڪٿي آھن؟ الائي ظالمن، ھنن سان ڪھڙا ظلم ڪيا ھوندا؟....... “ ۽ ھوءَ وري اچي سڏڪن ۾ پئي.
” اھا ڪڏھن جي ڳالھه آھي؟ “ سانوڻ ڌيرج سان پڇيو.
” ڪالھه رات جو..... ارغون سردارن پيغام موڪليو ته حضور جن پنھنجن شھزادن کي نئين سنڌي ڪنيز نُوريءَ سان گڏ، مرزا شاھه رخ جي حويليءَ تي گھرايو آھي..... مون بي عقل عورت، ھنن تي اعتبار ڪري، پنھنجا سڪيلڌا نُوريءَ سان گڏ، ھنن جي ماڻھن سان گڏ موڪلي ڏنا.....حضور جن جڏھن صبح جو آيا ته مون سان ڳالھه ڪيائون ته منھنجا شھزادا مرزا شاھه رخ جي بنديخاني ۾ آھن! ھنن حضور جن تي ڪو ڪم رکيو آھي، جيڪو نه ٿيو ته ھو ظالم کين ڪُھي ڇڏيندا..... يا الله، مان ڪيئن ڪريان.....! “ ھاڻ ته ھوءَ اوڇنگارون ڏيئي روئڻ لڳي.
سانوڻ جي دل چيو ته ھن مظلوم عورت کي ڪا دلداري ڏي، پر ھن کي ڪجھه سمجھه ۾ نه آيو. ھن رڳو ايترو چيو ته: ” خانم الله تي رک، زندگي ۽ موت الله جي وس آھي، مرزا شاھه رخ جي وس ڪونھي.....! “
ائين چئي ھو تڪڙو ٻاھر نڪري آيو. ويندي ويندي ھن زائفان جو ھيڻو آواز ٻڌو.... ” پر توھان..... ڪير ......؟ “
ھوٻاھر نڪتو ته ھن ٻنھي خواجه سرائن کي ائين ئي پيل ڏٺو. ھو سمجھي ويو ته ارسلان بيگ جا ھمراھه اڃا زنانخاني ڏانھن نه آيا ھئا. ھنن کي شايد مردانخاني ۾ ئي گھربل دولت ملي ويئي ھئي. ھن ڪجھه سوچي، پکيءَ جي ٻولي ٻولِي ته مردانخاني مان به ساڳيو جواب مليس. ھنن کي مال لُٽيندو ڇڏي ھن ڏيڍيءَ ڏانھن رخ رکيو، ۽ ٻاھر نڪري آيو.