17
ھن سوچيو ته ھن جي دل جي اھا حالت سنڌ جي چانئٺ ڇڏڻ ڪارڻ ھئي. پر رکي رکي ڄڻ ته سندس دل جي ڪنھن ڪنڊ اھا چغلي ٿي ھنئي ته ان سان گڏ پنھنجي سنگتي وريام جي واھر ڪرڻ جي ڳاراڻي ھن جي دل کي ويچارو ڪري وڌو ھو. اڃا به ٽينءَ ڪنڊ ۾ اھا شرمساري به ڪرُ کنيو بيٺي ھئي ته سنڌ ۾ اُٿل پٿل ھئي، ۽ ھو پنھنجي ذاتي ياري نڀائڻ ھليو ھو! جيئن جيئن ڏينھن ٿي گذريا تيئن ٿي ھن جي پشيمانيءَ ھن کي چيچلايو: ” ڏاترنا، وريام ڇا چوندو ته سنڌ کي نڌڻڪو ڇڏي منھنجي جان بچائڻ لاءِ نڪتين! يَر حيف اٿئي! “ رات جو سمھندو ھو ته اوٿارا اچڻ لڳندا ھئس ته وريام سندس پيرانديءَ کان بيٺو آھي، سندس ھٿ ۾ پنھنجي ئي وڍيل سِسي آھي، ۽ اھا سِسي چئي رھي ھئي: ” ڏاتر ڏنا، جنھن سنڌ تي پنھنجي ذاتي ياريءَ کي ترجيح ڏني، سو نه منھنجو يار ٿي ٿو سگھي نه سنڌ جو! “ ۽ انھيءَ سِسيءَ جي اکين ۾ لُڙڪ ائين ٿي وھيا، ڄڻ ته منجھن سنڌو اُٿلي پيو ھو. انھن کي روئندو ڏسي، ھو ڇرڪ ڀري اُٿي ويھندو ھو، ۽ ڪلمو ڀري، توباھون ڪندو، اچي پنھنجي گھوڙي جي ڳچيءَ ۾ ٻانھون وجھي اوڇنگارون ڏيئي روئندو ھو. ھن جا سنگتي ساٿي ھن جي اھا حالت ڏسي کيس سمجھائيندا ھئا، آٿت ڏيندا ھئا، پر ھو تيئن وڌيڪ ٻوھاڙ ڪري روئندو ھو!
” ادل مونکي ڇڏي ڏيو. ھن ندوريءَ دل کي ڇا ڪريان: اصل نٿي ماٺ ٿئي. جيجل سنڌ ٿي ياد اچيم، ڀانيان ته اُڏامي ٺٽي پھچان! پر الا، وريام کي اڪيلو ڪيئن ڇڏيان! ڇا چوندو ته منھنجي سنگتين منھنجي ڪاڻ ئي ڪانه ڪڍي! “
اُن وقت ھن کي سمورو منظر اکين اڳيان اچي ويو. جڏھن وريام انجام تي نه پھتو ته ھن کي اچي ھورا کورا لڳي. يَـرَ وريام انجام تي نه آيو: لاشڪ ڪنھن آھيءَ ۾ اچي ويو آھي. ھن جي ساٿين کيس اھي خبرون ڏنيون ته مظفر بيگ جي لشڪر شاھي قيدين کان سواءِ سمورن ترخانن کي به گرفتار ڪري ورتو ھو. مغل ھنن جي لاءِ ائين تيار ھئا، جو ھنن کي ھٿيار کڻڻ جي به مھلت ڪانه ملي. مرزا شاھه رخ البت ڪنھن طرح سان گوھي ڏيئي واپس حويليءَ ۾ ھليو ويو، ۽ مغلن کيس گھڻو ئي تھخانن ۾ ڳوليو، پر کين ھٿ نه آيو. مغلن کي حويليءَ مان ايترو مال متاع ھٿ آيو جو سندن اکيون ڦاٽي ويون. ايترو خزانو ته فقط بادشاھن وٽ ئي ھوندو آھي. ھنن کي اھا خبر ڪانه ھئي ته شاھه رخ اھو سمورو مال متاع ۽ ھٿيار پنوھار ان لاءِ گڏ ڪيا ھئا ته جيئن ترخانن جو شاھي لشڪر تيار ڪري مغلن خلاف بکر کان ٺٽي تائين بغاوتون ڪري کين ملتان، لاھور ۽ دھليءَ تائين اُماڻي اچي! مغلن جو ايترو خزانو ڏٺو، سو شاھي قيدين کان به وڌيڪ ان کي ميڙڻ ۾ لڳي ويا، ۽ جنھن کي جيڪي ڪجھه ھٿ آيو، ان سان خرزينون ڀريندو ويو. مظفر خان پنھنجي لشڪرين کان واقف ھو. جيڪڏھن کين روڪي ھا ته شاھي قيدي به وڃن ھا ته خزانو به! سو پاڻ ڳچ وقت اھا روبڪاري ڏسندو رھيو. ھن جا پنھنجا خاص ماڻھو ھن جي حصي جو خزانو خچرن تي ڀرائي روانا ٿيا، ۽ مظفر خان شاھي قيدي ساڻ ڪري نما شام جو اچي مرزا رستم بيگ جي درٻار ۾ پھتو.
جئن جئن پاڇولا لڙندا ويا، تيئن تيئن ڏاتر ڏني جا وسوسا وڌندا ويا. ھن کي اھا ته خبر ھئي ته وريام مرزا قيصر بيگ جي حويليءَ ويو ھو، جتي ھن جي نينگرن کي ڇڏي، کيس نوريءَ کي ساڻ ڪري اچڻو ھو ته جئن سڀ گڏجي سانوڻ جي ٻيلي پھچي، نوريءَ کي سندس پيءُ جي حوالي ڪن. ڏاتر ڏني جڏھن نوريءَ کي ڏٺو ھو، تڏھن ھن ائين سمجھيو ھو ڄڻ سنڌ گھوڙي چڙھيل ھئي: ھن ۾ حسن ۽ سونھن به سنڌ جھڙي ھئي ته ھن ۾ معصوميت ۽ مظلوميت به سنڌ جھڙي ھئي. ان مظلوم سنڌ کي ڏسي، ھن کي سنڌ جون سموريون ٻاگھيون، سموريون نُوريون ۽ سموريون ماروئيون ياد اچي ويون. ھن وريام ڏانھن نھاريو: ھي وريام اھو وريام نه ھو. ھي وريام ڄڻ ته ڪنھن جادو جي اثر ھيٺ ھو: ھن کي وريام جي مُک تي ھڪ اھڙي مرڪ نظر آئي، جنھن کي ڪنھن خاص جذبي سان مشابھت ڏيئي نٿي سگھيو. عجيب مرڪ ھئي اھا، جنھن ۾ ڪا نئين ڄاڻ ھئي، نئين جوت ھئي، نئين خوشي ھئي، ۽ ڪو نئون اُتساھه ھو، ھڪ نئون پاٻوھه، ھڪ نئين پريت ھئي. ھن کي پنھنجو ھي يار ان وقت ڏاڍو وڻيو. دل چيس ته ھن کي وڌيڪ ڀاڪر پائي، کيس مٺيون ڏئي، کيس ڳراٽڙي پائي، کيس چوي ته وريام سنڌ مبارڪ ھجئي! پر ھو اھو سڀ ڪجھه ھن کي چئي نه سگھيو!
ھو پھرين ته اڪيلي سر مرزا قيصر بيگ جي حويليءَ تي ويو، پر پوءِ جڏھن سنگتين سمجھايس تڏھن ھو وري قاسم بيگ وٽ ھليو آيو. قاسم بيگ سان جڏھن ڳالھه ڪيائين ته ھو به ٽُٻيءَ ۾ پئجي ويو. ھن سنڌي مغلن سان وَڙُ ڪيو ھو جو سندس پيءُ شاھي قيدي ھٿ ڪري سرخرو ٿيو ھو. پڻس کي پڪ ئي پڪ خلعت ۽ شاھي جاگير ملندي. ھو کيس ساڻ ڪري، مرزا رستم بيگ جي درٻار ۾ وٺي آيو. اُتي جوابدار کيس سڃاڻندا ھئا، تن ھڪڙي سنڌيءَ کي ساڻس ڏٺو پر کيس ڪا جھل پل ڪانه ڪيائون. ڏاتر ڏني اُتي جيڪي ڏٺو، تنھن ذري گھٽ ھن کي ڪا اڍنگي حرڪت ڪرڻ تي مجبور ڪيو. پر ھن کي وريام جا لفظ ياد آيا ۽ ھو بت بڻجي سڀڪجھه ڏسندو رھيو.
قيصر بيگ چئي رھيو ھو: ” حضور، شھنشاھه جو بخت بلند ھجي، منھنجن پٽڙن کي ترخانن نه پر سنڌين کنيو ھو. مبارڪ جو حقدار آھي مظفر بيگ جنھن شاھي قيدي ڇڏائي ورتا آھن، پر انھيءَ ۾ به ترخان اميرن جو ڪو ھٿ ڪونه ھو: انھن کي به سنڌين ....! “
اوچتو مظفر بيگ جو ڳرو آواز آيو: ” اھو غلط آھي: شاھي قيدين کي ترخانن ئي ڀڄايو ھو. اسانکي پڪا پختا ثبوت مليا آھن ته لال حويلي ترخانن جي ڪمين گاھه آھي، جتي مغلن خلاف سازشون پئي ٿيون. اھو ته حضور جن جو اقبال بلند ھجي، اوھانجي خابرن ۽ تاشي خان جي جاسوسن جي مھرباني آھي، ۽ منھنجي فرزند ارجمند مرزا قاسم بيگ جي ھمت آھي- شل کيس حضور جن جي قدمن ۾ عزت واري جاءِ ملي- جو اسين بروقت اتي پھتاسون ۽ شاھي قيدين کي ھٿ ڪري سگھياسون. اسانکي رڳو اھو افسوس آھي ته مرزا شاھه رخ اسانجي چنبي مان نڪري ويو. پر آخر ويندو ڪيڏانھن! حضور جن جي حڪمرانيءَ ۾ مغل شھنشاھيت جو ڪوبه دشمن گھڻو وقت پاڻ لڪائي نه سگھندو، ۽ ضرور سزا پائيندو! سنڌين کي ڏوھه ڏيڻ سراسر ناانصافي آھي! “
مرزا قيصر بيگ جو منھن لھي ويو. ھن تاشي بيگ ڏانھن نھاريو، پر اُتي پنھنجي لاءِ ڪا ھمدردي نه ڏسي، ھن پائندہ بيگ ڏانھن ڏٺو. اُتي به پنھنجي لاءِ اٿاھه نفرت ڏسي، ھن ھڪدم پنھنجي ڳالھه بدلائي.
” حضور، منھنجو مطلب ھرگز اھو نه ھو ته ھن اڍنگي ڪم ۾ ڪن بدبخت ترخانن جو ھٿ ڪونھي. مون ته رڳو پٽن ۽ ڪنيز- حضور جي قدمن جي خاڪ کان ڪمتر- جي ڳالھه ٿي ڪئي ته کين سنڌين جي باغي ٽولي جي مھندار سانوڻ کنيو ھو، ۽ منھنجي ماڻھن سخت مقابلي ۽ حرفت سان کيس گرفتار ڪري منھنجي پٽن ۽ ڪنيز کي ڇڏايو. ان جو ثبوت ان بدبخت سنڌيءَ جو ھي مڙھه آھي .....! “
اُن وقت ڏاترڏني جي نظر، قيصر بيگ جي پيرن وٽ وريام جي مڙھه تي پئي ..... ڇا ظالمن وريام کي ماري ڇڏيو آھي؟ ھن جي دل شاھدي ڏني ته ته ائين ٿي نٿي سگھيو ته وريام کي ڪجھه ٿيو ھجي، ۽ ھن جي دل اڃا جيئري ڌڙڪندي رھي ھا! پر تڏھن به ھن ائين ڀانيو ته ھن جي دل سندس پاسراٽيون ٽوڙي ٻاھر نڪرڻ تي ھئي. پر قاسم بيگ کيس ڪلھي تي ھٿ رکي، ڪو اشارو ڏنو ته ھن پاڻ کي سنڀالي ورتو.
مرزا قيصر بيگ چئي رھيو ھو: ” حضور آءٌ مظفر بيگ کي سندس عظيم ڪاميابيءَ تي مبارڪون ٿو ڏيان، جيڪڏھن ھو منھنجي نينگرن ۽ ڪنيز کي به ھٿ ڪري ھا ته سندس مانُ اڃان ئي مٿاھون ٿئي ھا، پر خير..... آءٌ پنھنجن ڇوڪرن جي آزاديءَ جي خوشيءَ ۾، اوھان جي احسانن جي عيوض، ھي سنڌي باغي ۽ سنڌي ڪنيز اوھانجي قدمن ۾ شھنشاھه ھند لاءِ تحفي طور پيش ٿو ڪريان ته جيئن منھنجي وفاداريءَ ۾ شڪ ڪندڙن ۽ حاسدن جو ڪارو منھن ٿئي! محمود خان، سنڌي ڪنيز کي وٺي اچ ! “
مرزا قيصر بيگ جو خاص خواجه سرا محمود خان ٿوري دير ۾ نوريءَ کي درٻار ۾ وٺي آيو. نوري جڏھن درٻار ۾ آئي ته ائين ڀانيو ڄڻ ڪنھن اُماوس جي رات ۾ بي مندائتو چوڏھينءَ جو چنڊ کڙي پيو. ھري ھري ٿي سڀ امير پنھنجي مسندن تان اُٿي بيھي رھيا.
” سبحان الله....! “ ” بيشڪ سموري ساراھه الله پاڪ لاءِ آھي! “ ” سموري تعريف جل شانه لاءِ آھي، جنھن ھي حسن خلقيو آھي! “ ” الله اڪبر، جنت جي حور زمين تي لھي آئي آھي! “
ھر امير پنھنجي منھن پئي ڀڻڪيو. مرزا رستم بيگ جا ٻئي ھٿ تخت جي مٺئي ۾ کُپي ويا ھئا. ھن جي وات مان به ” سبحان الله، سبحان تنھنجي قدرت! “ جا لفظ ادا ٿيندي رھجي ويا. پوءِ ھو ھري ھري ٿي، تاشي خان سان اکيون ملائي، ھيٺ لھي آيو. نوري جي چوطرف ڦرندي، طواف ڪندي، ھو چپن ۾ ئي ڀڻڪندو رھيو. ھن جي دل ۾ ڪھرام متل ھو، جنھن جي ڏِک ڏيڻ کان ھو ڪيٻائي رھيو ھو. ھن جي دل ۾ رکي رکي اھو خيال اچي رھيو ھو ته قيصر بيگ ھي ڇا ڪيو، ھن ڀري درٻار ۾ ھن ڪنيز کي شھنشاھه ھند جي تحفي طور پيش ڪري ڇڏيو. ھي تحفو ته ھن کي پاڻ کي ملڻ گھرجي ھا! ھن وري تاشي خان ڏانھن، ڄڻ رحم طلب نظرن سان نھاريو. جيڪڏھن تاشي اھو چئي ڏئي ته ھيءَ ڪنيز شھنشاھه ھند جي لائق نه آھي ته پوءِ اميرن کان اھو قبول ڪرائڻ- ۽ خود قيصر بيگ کان- اھا آڇ ڪرائڻ ڏکيو نه ھو ته ھيءَ ڪنيز مرزا رستم بيگ کي ٿي سونھين!
پر تاشي خان جي اکين ۾ ھن فھمائش ڏٺي، شايد ان فھمائش ۾ ھن جي بدصورتيءَ جو عڪس به شامل ھو. ھن کي پنھنجي پاڻ مان بُڇان اچڻ لڳي. ھن جي ڏائي اک ڦڙڪڻ لڳي. لَڪڻ ھن جي ھٿ جي مٺ ۾ ڀڄي پيو. لڪڻ جي ڀڄڻ سان ھن ۾ انسان بدران مغل امير موٽي آيو، جيڪو شھنشاھه ھند جي پاران ٺٽي جو عامل ھو. ھن جي اکين ۾ حسن جو عڪس سياست ۾ بدلجي ويو، ۽ ھن تقريباً رڙ ڪري چيو:
” بيشڪ، ھيءَ ڪنيز شھنشاھه ھند جي حرم جي لائق آھي، ۽ قيصر بيگ، توکي ھن تحفي لاءِ يقيناً شھنشاھه ھند کان وڌيڪ قيمتي سوکڙيون پاکڙيون ۽ عزتون ملنديون. تيسين اسين تنھنجي توشي خان جي عملداري بحال ڪرڻ جو حڪم صادر ڪريون ٿا! “
” ۽ مظفرخان، اسين توکي به مبارڪباد ٿا ڏيون ته تو شاھي قيدي ورايا آھن. اسين چاھيون ٿا ته ان سنگين جرم جي جوابدارن کي ھڪدم گرفتار ڪري اسانجي اڳيان پيش ڪيو وڃي، کڻي اھي سنڌي ھجن، ترخان ۽ ارغون امير ھجن يا مغل سردار ھجن. اسانکي قسم آھي شھنشاھه ھند جي قدم بوسيءَ جو، اسين مغل شھنشاھت جي حفاظت لاءِ پنھنجي جان ڏيندي به فخر محسوس ڪنداسون.... “
” ۽ مظفر خان، ھي ھڪڙي مولويءَ جي گرفتاريءَ تي جيڪي شورشون شروع ٿيون آھن، تن کي ھڪدم ٻنجو ڏنو وڃي. مغل عامل اڃا ايترا ڪمزور نه ٿيا آھن جو مدرسن جا شاگرد ان کي ٿرٿلي ۾ وجھي ڇڏين. اسين چاھيون ٿا ته شھنشاھه ھند جي رعيت کي امن ۽ سلامتي پلئه پوي ۽ ان لاءِ جيڪڏھن سمورن سنڌي مولوين کي ڦاھي چاڙھڻو پوي،، سمورن مدرسن کي ڀسم ڪرڻو پوي، سنڌ جي شھرن کي منھدم ڪرڻو پوي ته اسانجي طرفان توکي اجازت آھي! “
” ۽ شاھي قيدي، ھن سنڌي باغيءَ ۽ سنڌي ڪنيز سميت ھينئر جو ھينئر، خاص پھري ھيٺ حضور صاحبقران جي خدمت ۾ لاھور موڪليو وڃي، جتي سندن تقدير جو فيصلو شھنشاھه ھند پاڻ ڪندا. تاشي خان، اھڙو پروانو جاري ٿئي ۽ عرضداشت ھڪدم رواني ڪر ته جيئن اسين مملڪت جي ٻين ڪمن ڏانھن ڌيان ڏيئي سگھون! “ *