14
ھڪڙي ڀيري وڏي مدرسي جا ٻه شاگرد ھوڙھيائي ڪري حويليءَ ۾ ٽپي پيا، پر جڏھن واپس موٽيا ته ھنن تي ڄڻ ماٺ جي مُھر لڳي ويئي، نه ڪنھن کي سڃاتائون ٿي، نه ڪنھن سان ڳالھايائون ٿي، رڳو ڪنڌ ڌوڻ لڳي پئي ھئن ۽ آخرڪار چريا ٿي پيا. ان واقعي کان پوءِ وري ڪنھن کي ان حويليءَ ۾ وڃڻ جي ھمت نه ٿي ھئي. مغل ته اڳي ئي ويساھه ويسوڙا ھئا، تن جو اھي ڳالھيون ٻڌيون ته اتان لنگھڻ ئي ڇڏي ڏنائون.
وريام جڏھن مولويءَ سان گڏ حويليءَ جي ويجھو پھتو، تڏھن گھڙيءَ لاءِ حويليءَ بابت سموريون ڪٿائون اکين اڳيان تري آيس، ۽ ھن جي دل به ڪنھن اڄاتي ڊپ کان ڪنبڻ لڳي. پر مولوي ھن کي حويليءَ جي بدران، ان جي ڀرسان ٻوڌين جي ڦٽل ٺل ۾ وٺي آيو. ھيڏانھن ھوڌانھن نھاري مولويءَ ھن کي ٺل ۾ اندر لھڻ جو اشارو ڪيو. وريام ان ٺل ۾ پنھنجي سنگتين سان ڪنئين ڀيرا آيو ھو. ھو اڪثر اتي لڪ لڪوٽي راند ڪندا ھئا. اندر ٺل ۾ ايتريون ڏاڪڻيون ھيون جو ھڪڙي ھڪڙي ڏاڪڻ مان ٽي ٽي ڏاڪڻيون ڦٽي ٿي نڪتيون. اندر ھڪ ٻئي مٿان ٽي طبق ھئا، جن مان ھر طبق تي پوري وچ تي ٻڌ جو شاھي بت ھو، جنھن جي پٿر تي ڪنھن پراڻي ٻوليءَ جا لفظ اُڪريل ھئا. اھي ڏاڪڻيون ان بت جي ڪنھن نه ڪنھن عضوي ۾ اچي ٿي پوريون ٿيون. بت جي اکين وٽ جيڪي ڏاڪڻيون ٿي کُٽيون، اتان ھو پنھنجي ساٿين کي ڏسي سگھندا ھئا، پر ھيٺيان ساٿي ھنن کي ڏسي نه سگھندا ھئا.
مولوي مٿئين طبق تي وڃڻ بدران، ھيٺئين طبق ۾ لھي پيو، جتي بنان سِسيءَ جي ھڪڙو بت ھوندو ھو، ۽ ڇوڪرا ان بت ۾ اندر منھن ڪري سيٽيون وڄائيندا ھئا ته سموري ٺل ۾ ڳچ وقت تائين اھي سيٽيون ٻڌڻ ۾ اينديون ھيون. مولوي انھيءَ بت جي اڳيان بيھي ھڪڙي لوھي ڪِلَ کي ڪجھه ڦيرا ڏنا ته بت جي پيٽ وٽان ھڪڙو وڏو پٿر ھٽي ويو. مولوي ھن کي اشارو ڪري ھيٺ لھڻ لڳو. ھو به مولويءَ جي پويان ھليو آيو. ھيٺ لھڻ لاءِ ھڪ بنھه سوڙھي ڏاڪڻ ھئي. جڏھن وريام اندر آيو ته مولوي وري به ڀت ۾ لڳل ھڪ ڪل ٻه ٽي ڦيرا ڏنا ته لنگھه بند ٿي ويو. وريام کي حيرت ان ڳالھه تي ھئي ته لنگھه بند ٿيڻ جي باوجود ھن تھخاني ۾ چڱي روشني ھئي. ڏاڪڻ ايتري ڊگھي ھئي جو ڄڻ ته کٽڻي ئي ڪانه ھئي. ” حق تي مرزا عبدالعلي ۽ خسرو خان چرڪس کي مغل ڳولي نه سگھيا ھئا! “ وريام سوچيو.
ڏاڪڻ ھڪ گول ڪوٺيءَ ۾ اچي ختم ٿي. اُتي پھچي مولوي، ھڪڙي ڀت تي ٺڪ ٺڪ ڪئي ته ڀت مان ھڪڙي تاڪي کلي پئي، جنھن مان ھڪ خونخوار حبشيءَ جي سسي صاف نظر آئي. مولويءَ ھن کي تڪڙو تڪڙو ڪجھه چيو ته ھن ھڪدم تاڪي بند ڪري ڇڏي، ۽ گھڙيءَ کان پوءِ ھڪ شاھي پٿر پنھنجي جاءِ تان ھٽي ويو. مولوي ھن کي اڳيان وڌڻ جو اشارو ڏنو. ھيءَ ھڪ ڊگھي سرنگھه ھئي، جنھن ۾ ٿوري ٿوري فاصلي کانپوءِ ھڪڙو پاڏي جھڙو خواجه سرا اگھاڙي ترار سان بيٺل نظر آيو. وريام کي ھاڻ پنھنجي پاڻ تي ڪاوڙ اچڻ لڳي. ھتان جيئرو بچي نڪرڻ بنھه اڻ ٿيڻي ھئي. ھيءَ ھن پنھنجي پاڻ کي دشمن جي ھٿن ۾ ڏيئي ڇڏڻ جي ڪھڙي ڳھيلپ ڪئي ھئي. ھتي ته ھن جا سنگتي ساٿي ته ڇا مغل شھنشاھت جا سمورا لشڪر به ھن کي ڳولين ته به ھو کانئن ڪونه لڀي سگھندو. ھن کي ڏاتر ڏني جا لفظ ياد آيا: ” وريام، متان اٻھرو ٿين: سنڌ کي تنھنجي گھرج آھي! “
جڏھن سرنگھه پوري ٿي، تڏھن وريام ڏٺو ته ھو ھڪڙي اھڙي ڪوٺيءَ ۾ پھتا، جيڪا زمين جي مٿان ھئي، ۽ لوھي سيخن جي دريءَ مان ٻاھر نظر پوڻ تي ھو سمجھي ويو ته ھو لال حويليءَ جي عمارت جي پوئين حصي ۾ ھئا. ان ڪوٺيءَ ۾ به ديو جھڙو خواجه سرا اگھاڙي ترار سان ڪنھن اشاري جو منتظر ھو. ان خواجه سرا مولويءَ کي سڃاڻي ورتو، ۽ ھٿ سيني تي رکي حڪم ملڻ جو انتظار ڪرڻ لڳو.
” اسان کي سڌو حضور مرزا شاھه رخ وٽ وٺي ھل! اسين تڪڙا آھيون! “
” جيڪو حڪم، آقا! “
ھو ھنن کي ڪئين ڪوٺيون اُڪري، ھڪ وڏي سينگاريل ڪمري ۾ وٺي آيو.
” اوھين وھو ته آءٌ حضور مرزا صاحب کي ڄاڻ ڪري ٿو اچان. حضور جن پنھنجي خاص ڪمري ۾ آرام ۾ مصروف آھن! “ حبشيءَ سر نمائي چيو.
ٿوري دير کانپوءِ، ھو موٽي آيو، ۽ کين پاڻ سان اچڻ جو اشارو ڏنائين. وريام جڏھن ڪمري ۾ داخل ٿيو، تڏھن ھن کي ڄڻ پنھنجي اکين تي اعتبار ئي نه آيو. ھي ڪمرو يقيناً ڪنھن بادشاھه جي آرام گاھه ھو. چوڌاري اطلس ۽ ڪمخواب جا خوبصورت پردا ٽنگيل ھئا. سامھون ئي ھڪ شاھي پلنگ ھو، جنھن تي ريشمي جھالرن سان سينگاريل ڪمخواب جي چادر ۽ وھاڻا ھئا. زمين تي جيڪي قالين ۽ غاليچا وڇايل ھئا، ائين ٿي معلوم ٿيو ته ھن ئي وقت ڪاريگر انھن کي ٺاھي، پنھنجي فن جو انعام حاصل ڪري ويا ھئا. ڪمري جي ھڪڙي طرف ھڪ گول ميز تي بلوري صراحين ۾ مختلف قسمن جون انگوريون سجايل ھيون ۽ انھن جي اڳيان سونا گلاس ھڪڙي قطار ۾ رکيا ھئا. ان ميز جي ئي ويجھو، ھڪ اطلسي طول وھاڻي تي، ھڪ ڳڀرو جوان ڪنھن ساز جي تارن سان کيڏي رھيو ھو، ۽ ان کان ٿورو ئي پرڀرو ڊينڊي قد جو ھڪ ٿلھو بد زيبو ماڻھو، ھڪ ريشمي پٿراڻيءَ تي طول وھاڻي تي ٽيڪ ڏيئي، اڌ ليٽيو پيو ھو.
” يا مولانا، اچو اچو...... معاف ڪجو، جو اوھان کي ھتي ئي سڏائي ورتو اٿم! دراصل اڄ اسين ڏاڍو ٿڪجي پيا آھيون! “
مولويءَ ھڪڙي نظر ساقيءَ تي وڌي، جنھن ساز ھڪ طرف رکي ڇڏيو ھو.
” مون کي خبر آھي ته اوھين ساقين کي ناپسند فرمايو ٿا ..... پر ھي ساقي بلڪل بي ضرر آھي ..... اسين ھن کان فقط سندس راڳ ٻڌندا آھيون! “
” پر اوھان سان جيڪي ڪجھه ڳالھائڻو آھي، ان ۾ ھن جي موجودگي بي ضرر نه ٿيندي! “
مرزا شاھه رخ اُُڀو ٿي ويو، ۽ اشاري سان ساقيءَ کي ٻاھر وڃڻ جو چئي، سڌو ٿي ويٺو.
” ھي نوجوان ڪير آھي .... ؟ “ مرزا شاھه رخ اھڙي ڏيکائي ڏني، ڄڻ وريام کي پھريون ڀيرو ڏٺو ھو.
” ھن غلام اوھان جي لاءِ سيوھڻ کان ھڪ پيغام آندو آھي ..... “ وريام پنھنجي بھترين فارسيءَ ۾ ڪنڌ نمائي چيو.
” چئو..... اسان کي مولوي صاحب کان ڪابه پرديداري ڪانھي. “ شاھه رخ ٿورو اٻھرو ٿي چيو.
” مون به حضرت مولانا کي، جيترو ضروري ھو، آگاھه ڪري ڇڏيو آھي، پر مولوي صاحب کي مملڪت جي مسئلن کان ٻاھر رکجي ته چڱو: آخر مغل به حضرت مولانا تي اعتماد ڪن ٿا ..... “
مولويءَ کي وريام جي ڳالھه ايتري پسند آئي، جو مرزا شاھه رخ ڪجھه چوي، تنھن کان اڳ ھن چئي ڏنو: ” نوجوان درست ٿو چوي، مون ته رڳو حضور مرزا عبدالعليءَ جي جان جي حفاظت خاطر ھي جوکم کنيو آھي، نه ته منھنجو سياست ۾ ڇا وڃي ..... آءٌ مغلن جو اعتماد قائم رکي پنھنجي قوم جي وڌيڪ ڪارائتي خدمت ڪري سگھان ٿو! “
ائين چئي مولوي اٿي بيٺو. مرزا عبدالعليءَ طرف اشارو ٻڌي، شاھه رخ به اُڀو ٿي ويو.
” چڱو ڀلا، في امان الله! .....ھا، پر مولوي صاحب، اوھان جي نئين معجون جي اسان کي اڃا به ضرورت آھي ..... آءٌ اوھان کي ٻه محافظ گڏي ٿو ڏيان، جيڪي اوھان کي مسجد تائين پھچائي ايندا ..... “
” نه نه، ان جي ڪا ضرورت ڪانھي. ائين ته پاڻ مغلن کي وڌيڪ شڪ پوندو..... آءٌ پاڻ ھليو ويندس ..... ۽ توھان جي معجون به ڪنھن وقت ڏئي ويندس ..... رڳو، جڏھن الله تعالى اوھان کي ڪامياب ڪري، اسان ديني عالمن کي نه وساري ڇڏجو..... “
” ھي ڪھڙيون ٿا ڳالھيون ڪريو، مولانا! ڇا اڳي توھان کي گھٽ اھميت ۽ عزت ڏني اٿئون؟ بس، اسان لاءِ دعا به ڪندا رھجو ته ھنن مردود مغلن مان جند آزاد ڪرائي، حق حقدار تائين پھچايون ..... ! “
” بيشڪ بيشڪ ..... ! “ ائين چئي مولوي ٻاھر ھليو ويو.
” ھا نوجوان، تو ڪھڙو پيغام آندو آھي؟ ۽ تون آھين ڪير؟ “ شاھه رخ ۾ وري به رعونت موٽي آئي.
” منھنجو نالو وريام آھي، اوھان کي رڳو اھو اطلاع پھچائڻو آھي ته مرزا عبدالعلي ۽ خسرو خان چرڪس ۽ ٻين شاھي قيدين کي ھٿ ڪرڻ لاءِ مغل لشڪر، مظفر بيگ جي سربراھيءَ ۾، ھن حويليءَ تي حملو ڪرڻ وارو آھي. سو جيترو جلد ھتان نڪري وڃو، اوترو چڱو! “ وريام اھڙي انداز سان اھي لفظ چيا، جو شاھه رخ جي منھن تان ھڪڙو رنگ ٿي آيو، ٻيو ٿي ويو. ھن جا نشا ئي ڪافور ٿي ويا. ھو اُٿي بيھي رھيو، ۽ پوءِ اُتي ئي اچ وڃ ڪرڻ لڳو. سندس ھڪڙو ھٿ پنھنجي نڪ کي سھسائيندو رھيو.
وريام ھن کي چڱي طرح جاچي ڏٺو. قد جو ايترو ننڍو ماڻھو ترخانن ۾ گھٽ ھوندو. پر ھن ٻڌو ھو ته خود ترخان ھن کان بي انتھا ڊڄندا ھئا، ۽ چوندا ھئا ته ھو جيترو زمين جي مٿان آھي، ان کان ٻيڻو زمين جي اندر آھي. سندس حرفت، جرئت ۽ سنگدلي سمورن ترخان سردارن کان سَوائي ھئي. ڪنھن جو دشمن ٿيو ته ان جو سمورو جڻ ٻچو ڪھائي ڇڏيندو. ھن ۾ گھڻيون خصلتون مرزا باقيءَ واريون ھيون، ۽ ھي به اھي ئي نسخا آزمائيندو ھو جيڪي مرزا باقي واپرائيندو ھو. زائفائن جي سٿڻن ۾ ٻليون وجھائڻ، ٻن ھاٿين جي پڇن ۾ ماڻھن کي ٻڌائي، چيرائڻ، اکين ۾ ڳاڙھيون تتل سرائيون وجھائڻ ھن لاءِ عام رواجي ڳالھه ھئي. سمورن ساقي خانن ۾ تھخانا ٺھرائي، ساقين جي بھاني اميرن کي اُتي گھرائي ذليل ڪرائڻ ھن جو خاص ڪرتب ھو. ساقين ۽ ڪنيزن جا نيلام به ھن جي اختيار ھيٺ ٿيندا ھئا، ۽ ساقي خانن جي نگران ماڻھن ۾ ھن جا خابرو ھن تائين ھر ڳالھه پھچائي ويندا ھئا. خود اميرن جي گھرن ۾ ڪي خواجه سرا ۽ ڪنيزون ھن جي اڱوٺي ھيٺ ھوندا ھئا، جتان ھن کي آئي وئي جي پئي خبر پوندي ھئي.
اوچتو ھو بيھي رھيو، ۽ وڌي وريام تائين آيو. ڪا گھڙي ھن کي گھوريندو رھيو. وريام ايتريون خونخوار اکيون گھٽ ڏٺيون ھيون جن جي ڏورن ۾ ئي موت نظر ايندو ھو. پر وريام اڏول ٿي بيٺو رھيو.
” پر توکي ڪٿان خبر پئي، ۽ سنڌين کي اسان سان ڪھڙي ھمدردي آھي جو ھيءُ چتاءُ اسان کي موڪليو اٿن! “ مرزا شاھه رخ اھي لفظ ائين چيا ، ڄڻ پنھنجي پاڻ سان ٿي ڳالھايائين.
” سوال ڏاڍو معقول آھي ..... آءٌ ان جا ڪيترائي جواب ڏيئي سگھان ٿو. سنڌين سان اوھان پنھنجي وقت ۾ جيڪي ڪلور ڪيا آھن، انھن کي ياد ڪري، آءٌ خود اھو ٿو سوچيان ته آخر اوھان سان ڀلائيءَ جو پير ڇو ڀريون؟ سنڌين کي اڃا تائين مرزاباقيءَ جا ظلم چڱي طرح ياد آھن ..... “
” پنھنجي زبان بند رک، بد زبان ڪتا! حضور مرزا باقيءَ جو نالو وٺڻ کان اڳ زبان کي عطر ۽ گلاب سان ڌوئڻ لازم آھي ..... “ شاھه رخ رڙ ڪندي چيو.
وريام سڌو ڪوبه جواب نه ڏنو. ھو ھلي ھڪ اطلسي موڙي تي ويھي رھيو. ھن ڄاڻي واڻي شاھه رخ ڏانھن پٺ ڏيئي موڙي ڏانھن رخ رکيو ھو ته جيئن شاھه رخ ھن تي ڪو وار ڪري. پر شاھه رخ وڏو سياستدان به ھو. ھن کي وقت جي نوعيت ۽ اھميت کان پنھنجو جلال گھٽ پيارو ھو.
” خير، توھين ڀلي پنھنجي زبان کي عطر ۽ گلاب سان ڌوئي، پوءِ مرزا باقيءَ جو نالو کڻو پر سنڌين ۾ جيڪڏھن ھڪڙو به سنڌي جئرو ھوندو ته شاھه بيگ يا مرزا باقيءَ جو نالو جڏھن به زبان تي آڻيندو ته ھن کي ھڪدم ڪنھن مروان مرونءَ جو خيال ايندو آھي؛ جيڪو ڇِتو ٿي نه رڳو ماڻھن کي چڪيندو آھي ، پر پنھنجي پاڻ کي به چڪ پائيندو آھي. سنڌين لاءِ سمورا ڌاريان ۽ اوپرا غاصب، جيڪي صدين کان مرونءَ ۽ بگھڙ وانگر سنڌ جو ماس چڪيندا، چيريندا، ڦاڙيندا، سندن رت پيئندا رھيا آھن، سي مرون ئي سڏبا ايندا .....! “ وريام به ھاڻ پاڻ کي جھلي نه سگھيو.
” بس ڪر گستاخ ڇوڪرا! تنھنجي جوانيءَ تي رحم ٿو اچي نه ته ھينئر جو ھينئر تنھنجي زبان نڙيءَ مان پٽي پنھنجي ڪتن کي کارائيندس! “ شاھه رخ وڦلڻ لڳو. ھن کي پنھنجي سياست به وسري ويئي.
” سنڌين جون زبانون مرزا باقيءَ به پٽي ڪتن کي کارائيون، سو تون به آخر ان جو اولاد آھين .....! “ وريام ڪاوڙ ۾ چئي ويٺو. پر پوءِ پاڻ تي ملامت ڪرڻ لڳو ته مرڳو اصل ڳالھه ٿي خراب ٿئي. پر ھن کي سمجھه ۾ نه پئي آيو......
اوڏي مھل شاھه رخ زور سان تاڙي وڄائي. گھڙي ڪانه گذري ته ھڪڙو پربت جيڏو حبشي خواجه سرا اندر ڌوڪيندو آيو. ھن شاھه رخ کي بيٺل ۽ وريام کي موڙي تي ويٺل ڏٺو ته منجھي پيو.
وريام ھن ديو کي ڏٺو ته گھڙيءَ لاءِ ھيسجي ويو. ھن کي پنھنجي يار ڏاترڏني جا لفظ ياد آيا: ” وريام، اٻھرو نه ٿجانءِ .....! “ پر ھاڻ ته تير ڪمان مان ڇٽي چڪو ھو. يا اٻھرائي تنھنجو آسرو! ھن پنھنجي ڪمربند مان خنجر ڪڍي، نشانو طئي ڪري اڇل ڏني. خنجر حبشيءَ جي نڙگھٽ ۾ ڳن تائين کپي ويو، ۽ ھاٿيءَ جيان رنڀ ڪري، ھن ٻئي ھٿ کڻي پنھنجي ڳچيءَ ۾ وڌا. پر خنجر ھن جي شاھه رڳ ڪپي ويو ھو، ۽ ھو ڪنھن ڊھندڙ ڀت جيان منھن ڀر ڦھڪو ڪري اچي شاھه رخ جي پيرن وٽ ڪريو. اھو سڀڪجھه ايترو تڪڙو ٿيو جو شاھه رخ جا اوسان به خطا ٿي ويا.
وريام جي دل به زور زور پاسراٽين ۾ ڌنوندي رھي. پر ھاڻ وقت نه ھو. ھن اُمالڪ ٽپ ڏيئي، شاھه رخ جي ڳچيءَ ۾ ٻانھن ورائي، سندس پٺ ۾ چيلھه وٽ گوڏو ڏيئي، پوئتي سٽ ڏني، شاھه رخ سڄو ٻيڻو ٿي ويو، ۽ وريام جي ڪوڙڪي ۾ ڪٻر جيان ڦٿڪڻ لڳو. سندس ناسن مان ساھه ائين ٿي کڄيو، ڄڻ تمام وڏي ڊوڙ پائي آيو ھو.
” اسين اوھان ترخانن جھڙا ڪميڻا ڪونه آھيون جو بي گناھه ڪنھن تي ھٿ کڻون، ۽ احسان جو بدلو ڪميڻپ سان ڏيون. آءٌ جي چاھيان ته ھينئر جو ھينئر تنھنجو مڻڪو ڀڃي، تنھنجو لاش تو وارن ڪتن کي کارائي ڇڏيان ..... ھاڻ سڏ ڪر نه پنھنجن پالتو ڪتن کي ته تنھنجي جان بخشي ڪرائين ..... سنڌ تان مغلن جو ڏرت ھٽائڻ نه ھجي ته ھوند اوھان سمورن ترخانن کي قنڌار پھچائي ڇڏيون! “
ائين چئي ھن شاھه رخ کي اڳيان اُڇل ڏني. شاھه رخ دانھن ڪري وڃي منھن ڀر ڪريو. ڳچ وقت ھو اُتي ھانبارو ھڻندو رھيو. پوءِ سڌو ٿي، وريام کي ڏسندو رھيو. اُتان اُٿي ڪنجھندو اچي ھڪڙي موڙي تي ويھي رھيو. سندس اکين ۾ رت مڙي آيو ھو، جنھن کيس وڌيڪ خونخوار بڻائي ڇڏيو ھو. ھو اھو سوچي رھيو ھو ته ھو پنھنجي پھريدارن کي سڏي، پر ھن وقت ھن کي پنھنجي جان جو خطرو سُجھي رھيو ھو ته جيڪڏھن ھن اھڙي ڪا حرڪت ڪئي، جنھن مان ھن سنڌيءَ کي ذرو به شڪ پيو ته ھو مونکي مارڻ ۾ ويرم ئي ڪونه ڪندو.
اوڏيءَ مھل وريام ھيٺ جھڪي، حبشيءَ جي نڙ گھٽ مان پنھنجو خنجر ڇڪي ڪڍي ورتو، ۽ پنھنجي ڪمربند ۾ ھڻي ڇڏيائين، پوءِ شاھه رخ ڏانھن منھن ڪري چيائين: ” تون سمجھين ٿو ته اسين سنڌي ايترا ڳھيلا آھيون جو ھت ائين اڪيلو تو جھڙي بگھڙ وٽ ھليو آيس ..... ھن حويليءَ جي چوڌاري منھنجا ھمراھه منھنجي انتظار ۾ آھن، آءٌ جيڪڏھن مقرر وقت تي نه پھتس مغلن جي اچڻ کان اڳي، توکي ۽ تنھنجي ساٿين کي- خود مرزا عبدالعلي ۽ خسرو خان چرڪس سوڌو سمورن شاھي قيدين- کي ڳترا ڳترا ڪري ڇڏيندا ......! “
ائين چئي وريام ڪارڙي تتر جي ٻوليءَ کي ھڪ ڊگھي سينڍ ۾ ٻوليو ته حويليءَ جي چوڌاري ساڳي سينڍ جو آواز ٻُرڻ لڳو. شاھه رخ جو منھن پنھنجو رنگ ئي ڇڏي ويو. سندس اکين جي خونخواريت به ڊپ ۾ بدلجي ويئي.
” آءٌ شرمندو آھيان، نوجوان! مون توکي غلط سمجھيو...... ڏس نه اسان جي بزرگن سنڌ جي خدمت به ته ڪئي آھي. برابر، سنڌين سان ڪجھه زيادتيون ٿيون آھن ..... “
” اسين ته فيروز سمي جي مدد ڪاڻ ھت آياسين ..... ۽ جڏھن اسان ڏٺو ته ھت ماڻھن ۾ پنھنجي حڪومت ھلائڻ جي ساڃھه ڪانھي ته اسان کين تربيت ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي ..... ۽ ان کان سواءِ ڏس نه، ھت سنڌ جي سموري ڪاروبار تي ھندن جو قبضو ھو، رفته رفته مسلمانن ڪاروبار ڪرڻ سکيو. سومرن کان سمن تائين درٻار ۾ وڏا وڏا عھدا- ديوان، منشي، محصول دار، باندري ۽ ٻيڙياتا سڀ- ھندو ھئا. اسان انھن جي بدران مسلمانن کي اھي عھدا ۽ ملازمتون ڏنيون. اسان سمورن سنڌين کي فارسي لازمي طرح پڙھائي عالم فاضل ٿيڻ جو موقعو ڏنو. اڄ ڪيترا سنڌي عالم، شاعر، محدث ۽ فقيھه فارسيءَ ۾ علم جا دريا پيا وھائين. سڀ کان وڏي ڳالھه ته ھت زمين جي ملڪيت جو پراڻو سرشتو اھڙو ھو جو ڪنھن وٽ به ڏھن ويھن جريبن کان وڌيڪ زمين ڪانه ھئي. ڪنھن سال مينھن نه پوندو ھو ته ماڻھو ويچارا اڌاري سڌاري پيٽ گذران ڪندا ھئا. اسان وڏيون زمينداريون ۽ جاگيررون قائم ڪيون، جنھن ۾ زميندار ۽ جاگيردار پنھنجن ھارين نارين کي خوش رکندا اچن. ۽ ڏسو ته دين جي ڪيڏي نه خدمت ٿي آھي: سوين مسجدون ٺھرايون اٿئون، رڳو ٺٽي ۾ ئي ڏسو ته ماڻھن ۾ روزو نماز ڪيترو وڌيو آھي! تاريخ اسان جي دور کي اسلامي تاريخ ۾ وڏو اعزاز بخشي چڪي آھي: سمورا مورخ، وقائع نگار ۽ انشاء پرداز اسان جي ديني ۽ علمي خدمتن جا معترف آھن! “
وريام کي ھاڻ دل ئي دل ۾ کل اچڻ لڳي ھئي. طوطي وانگر اھو سبق ھن گھڻن ارغونن ۽ ترخانن کان ٻڌو ھو. مجال آھي جو لفظن ۾ ڪا ھير ڦير ٿئي. مدرسي ۾ ھنن کي جيڪي ترخان يا ارغون استاد مليا، تن کي به اھو سبق بر زبان ياد ھو ۽ ھو وري کين ياد ڪرائڻ جا جتن ڪرائيندا ھئا ته ارغونن کان اڳ ته سنڌي سڀ ڪفر ۽ شرڪ ۾ مبتلا ھئا، ارغونن ۽ ترخانن خالص اسلامي جذبي سان کين اچي انھيءَ مان پار اُڪاريو ۽ انھيءَ ديني جھاد ۾ جيڪڏھن سنڌ جي آزادي کسي ويئي ته اھو ياد رکڻ گھرجي ته سنڌ ھاڻ ھڪ وسيع اسلامي سلطنت جو حصو بڻجي ويئي آھي، ۽ ترخان يا ارغون يا مغل امير سان گڏ شھنشاھه ھند ۽ بغداد جي اميرالمومنين جا نالا به خطبي ۾ گڏوگڏ ورتا وڃن ٿا. ڇا اھا فخر جي ڳالھه نه ھئي؟ وريام ۽ سندس ساٿين کي ته رونشو سجھي ايندو ھو: ھو پاڻ ۾ شرط رکندا ھئا ته ڪنھن ڏينھن ڪنھن مولويءَ، استاد يا عالم جي تقرير دلپذير ۾ گھڻن لفظن جي ڦير گھير ٿي ٿئي. وريام چوندو ھو ته اھا تقرير سڀني کي حفظ ٿيل آھي، ان ڪري لفظن ۾ ڪابه ڦير گھير ڪانه ٿيندي، ۽ لاشڪ ڪو اھڙو ڪتاب يا فرمان سڀني وٽ موجود آھي، جيڪو ھو سبق وٺڻ کان اڳ وري ھڪڙو ڀيرو دورو ڪري ٿا اچن!
شاھه رخ جي انھيءَ تقرير جو اثر وريام تي ھوبھو ساڳيو ٿيو، ۽ اھو سوچي، ھن جي کِل ھيڪاري وڌي ويئي ته نه رڳو عالم، مولوي ۽ اُستاد پر امير اُمرا ۽ ٻيا ارغون يا مغل به جڏھن سماجي سطح تي ٿا ڳالھائين ته انھن کي به اھا ساڳي تقرير ياد ڪرڻي ٿي پوي يا اھي ساڳيا فرمان ۽ ڪتاب پڙھڻا ٿا پون!
شاھه رخ وريام کي مرڪندو ڏٺو ته ھن جي ھمت به موٽي آئي.
” خير نوجوان!، ڇڏ انھن ڳالھين کي ..... اچ مقصد جي ڳالھه تي، اوھان کي ڪٿان خبر پئي ته مغلن کي لال حويليءَ ۾ شڪ پئجي ويو آھي ته شاھي قيدي ھت رھيل آھن .... ! “
وريام وري ھن دنيا ۾ موٽي آيو. ھيستائين ھن جيڪي ڪجھه چيو ھو، سو بنا سوچڻ سمجھڻ جي، پر ھاڻ ھن کي به سياست ھلڻي ھئي جنھن لاءِ سانوڻ جا لفظ اڃا تائين پئي ڪنن ۾ ٻُريا ته ” وريام، سنڌ لاءِ ھاڻ ھوش ۽ مَت جي به ضرورت آھي .... ! “
” اسان جا پکي به اوھان جي پکين وانگر ھر ھنڌ چڳندا ٿا رھن، مرزا صاحب! اوھان جي ئي ھڪڙي محافظ قيصر بيگ سان سودو ڪيو ته سندس ڇوڪرا لال حويليءَ ۾ قيد آھن. قيصر خان سان اوھان وعدي خلافي ڪئي ته ھو سڌو مظفر خان وٽ پھتو، ۽ ھاڻ ..... اوھان اڳي ئي دير ڪري ڇڏي آھي. مظفر خان پنھنجو سمورو لشڪر وٺي لال حويليءَ جو محاصرو ڪرڻ وارو ھوندو..... پر اڃا به وقت نه ويو آھي. جلدي ڪريو، شاھي قيدين کي ھتان ڪڍي وڃو، پر حويليءَ واري سرنگھه ۽ بت واري ٺل وٽان نه، جو اُتي مغل اڳي ئي پھچي ويا ھوندا. البت سامھون نڪري وڃو ته پوءِ .... ڀانئجي ٿو ته مغل سامھون ڪونه پھتا آھن ڇوته مغل پھتا ھجن ھا ته منھنجا ھمراھه اُتان کسڪي وڃن ھا.....! “
وريام کي ڳالھه ٺاھيندي، بار بار اھو خيال پئي آيو ته ڳالھه جو منڍُ آھي نه پير، شاھه رخ ان کي ڪيئن مڃيندو. پر ھن کي اھا به حيرت ھئي ته ڳالھه ٺاھڻ کان پوءِ، خود ھن کي ڄڻ اھو يقين ٿيندو ويو ته اصل صحيح ڳالھه به اھا آھي. سياست برابر جوکم جو پورھيو آھي، ھن سوچيو.
شاھه رخ ڪنھن اونھي ٽٻيءَ ۾ پئجي ويو. ھو دل مَن ھڻي رھيو ھو ته ڳالھه تي ڪيتري قدر ڀروسو ڪري ٿي سگھيو. آخري حربي طور ھن چيو: ” پر اوھان سنڌي اسان کي اھو چتاءُ ڇو ٿا ڏيو؟ “
” سولي سڌي ڳالھه آھي: اوھين ارغون ترخان وري به ھتي ته آھيو. اوھان جا مڙھه مقام به ھتي آھن. مغل ته بنھه ڌاريان آھن، ۽ ھنن کي سنڌ تي حڪومت ھلائڻ جو ۽ لاھور يا آگري مان فرمان جاري ڪرڻ جو ڪھڙو حق ٿو پھچي؟ اوھان سان ته پوءِ به اسين ڳالھائي سگھون ٿا، جھيڙو به ڪري سگھون ٿا، اوھين نيٺ به ته پنھنجا آھيو.... “
وريام اھي لفظ چئي ته ويٺو، پر سندس زبان ۾ ڄڻ ته ڇالا پئجي ويا، ھن کي پنھنجو اندر ملامت ڪرڻ لڳو. دشمن کي ” پنھنجو “ چوڻ جو لعنتاڻو سھڻ جي ھن ۾ اڃا سگھه نه ھئي، نه ھوشمندي، کڻي اھا سياست خاطر ئي ڇونه ھجي. سنڌي ھجڻ کي ھو سچو ھجڻ جي برابر سمجھندو آيو ھو. جن ھن جي سنڌ جي آزاديءَ کي پائمال ڪيو، جن سنڌ جي سٻاجھن ماڻھن کي چيچلائي چيچلائي ماريو، ۽ جن سنڌ کي مال غنيمت سمجھي پئي ڦريو لٽيو آھي، تن کي ” پنھنجا “ سڏڻ کان ھو مارجي وڃڻ کي ترجيح ڏئي ھا! پر سانوڻ جا لفظ ھن جا محافظ بڻجي، ھن کي ڏڍ ڏيندا رھيا، تڏھن به ھن ڪنڌ ھيٺ ڪري ڇڏيو.
” ته پوءِ اچ ته ھلون ..... وقت اڳي ئي گھڻو وڃايو اٿئون، اچ ته ملي ھنن مغلن کي ھتان لوڌي ڪڍڻ جا ڪي جتن ڪريون! “
شاھه رخ، ھن کي پنھنجي پويان اچڻ جو اشارو ڪري، تاڙي وڄائي. ھڪڙو ٻيو حبشي خواجه سرا ايتري تيزيءَ سان نمودار ٿيو، جو وريام کي شڪ پيو ته ڄڻ ته ھو دروازي جي ٻاھران اڳي ئي ھنن جون ڳالھيون ٻڌي رھيو ھو.
” ھيبت خان، ھڪدم ڪوچ ڪرڻ جي تياري ڪريو. شاھي قيدين جون ڏوليون ۽ گھوڙا سپاھه جي وچ ۾ ھلندا، ۽ رستو اصلوڪو مک دروازي وارو وٺبو. رستي تي ڪابه روڪ برداشت نه ڪبي. مک دستي جي مھنداري تون ڪندين. اسين پويان واري دستي سان ھونداسين .... ۽ ھا، قيصر بيگ جي حرامزادن کي اسين پنھنجن ھٿن سان جھنم رسيد ڪنداسون، ھو ملعون مغلن کي نيٺ خبر پھچائڻ کان باز نه رھيو. ھن جي سزا اھا ئي آھي، ۽ قسم آھي اسان کي پنھنجي سمورن بزرگن جي روحن جو ته قيصر بيگ کي به اسين انشاءَالله پنھنجن ھٿن سان ان جو سبق سيکارينداسون! “
” حڪم جي تعميل ٿيندي، آقا! “ ھيبت خان ڪنڌ جھڪائي بند مٺ پنھنجي سيني تي رکندي چيو. ھن جي اکين ۾ ڪو ڪھنو ڌنڌ موٽي آيو، ۽ وريام کي ھن جي غلاميءَ تي ڏاڍو رحم آيو. ھي مغرور اکين وارو ھيڏو انسان ھن ڪميني اڌ- انسان اڳيان ايڏو مجبور ۽ لاچار ھجي، سا غلامي شايد اسان سنڌين جي غلاميءَ کان به وڌيڪ دردناڪ آھي. الائجي ڇو ھن کي ھيبت خان لاءِ عجيب ھمدرديءَ جو جذبو اھڙيءَ ريت اڀري آيو، جو ھن کي ٿوري دير اڳ پنھنجي ھٿان مرندڙ خواجه سرا جي موت تي شرمساري محسوس ٿيڻ لڳي.
ھيبت خان ھنن کي ھڪڙيءَ ڪوٺيءَ تائين پھچائي، پاڻ پوئين پير موٽي ويو. ان ڪوٺيءَ جي اڳيان ھڪڙو ٻيو حبشي اگھاڙي ترار سان پھرو ڏيئي رھيو ھو. ھنن جي اچڻ تي، ھن دروازي کي زور سان ڌڪو ڏيئي کولي ڇڏيو.
وريام جيڪي ڏٺو، تنھن ھن جي وجود کي لوڏي ڇڏيو. سامھون ئي سامھون کٽ تي نُوري کاڏيءَ کي ھٿ ڏيو ويٺي ھئي. وريام ائين ڀانيو ڄڻ ته ھن جي اندر ئي اندر کنوڻ کڙي پئي. ھن جو سڄو اندر، گھڙيءَ لاءِ، سھائو ٿي ويو، ۽ انھن اکين ۾ الائجي ڇا ھو، جو ھن سمجھيو ڄڻ ته انھن اکين ۾ جيڪو ڏک، درد ۽ ايذاءُ ھو، تنھن ھن کي ڏوراپو ڏنو ته وريام، ائين ڪبو آھي، ائين سار لھبي آھي، ايتري دير ڪبي آھي! ھن جو سمورو وجود وڍجي ويو، اھو ڏوراپو، اھو مھڻو ٻڌي!
دروازي کلڻ تي، نوريءَ ائين ٽپ ڏنو، جيئن ھرڻيءَ جو ابھم معصوم ٻچڙو، خطرو محسوس ڪري ٽپو ڏيندو آھي. ان وقت ھن جي اکين ۾ ايذاءَ سان گڏ خوف جا پاڇولا لھي آيا، ڄڻ ته اڳي ئي جُھڙاٽيل آسمان تي نئون ڪارو ڪڪر لھي آيو.
شاھه رخ ھٿ وڌائي، حبشيءَ کان سندس اگھاڙي ترار ورتي، ۽ کٽ ڏانھن وڌيو، جتي ٻه ننڍا نينگر ليٽيل ھئا. شاھه رخ کي اوڏانھن وڌندو ڏسي، نوريءَ وري سٽ ڏيئي، کٽ ڏانھن مڙي، ٻنھي ڇوڪرن کي ڀاڪر ۾ آڻي ڇڏيو. ڇوڪرا به شاھه رخ جي ھٿ ۾ ترار ڏسين نوريءَ کي چنبڙي پيا.
” ڪنيز، تون ھٽي وڃ. ھنن حرام جي تخمن جو وقت پورو ٿي ويو آھي! “ شاھه رخ رڙ ڪندي چيو.
نوري ھيڪاري ٻارڙن کي چنبڙي پئي. ھوءَ پاڻ ڪرڙيءَ وانگر پئي ڏڪي، پر ٻارن کي وڌيڪ ڀاڪر ۾ ڀيڙيندي چيائين: ” ھنن معصون اوھان جو ڪھڙو ڏوھه ڪيو آھي ..... الله، الله جي رسول جي صدقي، اھڙو ڪِيس نه ڪريو..... “ نوريءَ سنڌيءَ ۾ رڙ ڪري چيو.
” ڪنيز، اسين توکي ڪوبه ايذاءُ ڏيڻ نٿا گھرون ..... تون اسان وٽ شان مان سان رھندينءَ، پر ھنن نانگ جي ٻچن کي اسين ھينئر جو ھينئر ختم ڪرڻ گھرون ٿا ..... نادر خان، ھن ڪنيز کي ھٽاءِ ..... “
حبشي چپ چاپ کٽ ڏانھن وڌيو. وريام ڄڻ ڪنھن اوٿاري مان جاڳي پيو. ڪمربند مان خنجر ڪڍندي، ھو وڌي اچي نوريءَ ۽ ھن جي وچ ۾ بيھي رھيو، ۽ ڏند ڀيڙيندي، پاڻ تي ضبط ڪندي ڏاڍيان چيائين: شاھه رخ، ھن نينگريءَ يا ٻارن کي ڪجھه ٿيو ته آءٌ اتي جو اتي توکي خون ڪري ڇڏيندس .....! “
ھن حبشيءَ جي اکين ۾ شوڪي نھاريو، ۽ کيس چيائين: ” خبردار جيڪڏھن ھن ڏانھن ھٿ وڌايو اٿئي .... ! “ ھن خنجر جي اشاري سان حبشيءَ کي پوئتي ھٽڻ جو اھڃاڻ ڏنو. حبشيءَ وٽ ڪوبه ھٿيار ڪونه ھو، پر پنھنجي آقا جي موجودگيءَ ۾ پوئتي ھٽڻ ۾ ھو ھٻڪڻ لڳو، ۽ سوال طلب نظرن سان مرزا شاھه رخ ڏانھن ڏٺو. شاھه رخ سنڌي ڪنيز اڳيان پنھنجي حڪم جي انحرافي ۽ ھيٺاھينءَ تي باھه ٿي ويو، ۽ ھن اگھاڙي ترار جو وار وريام ڏانھن موڙي ڇڏيو.
وريام ھن کي ايترو ويجھو ھو، جو جيڪڏھن چاھي ھا ته انھيءَ وار دوران ئي خنجر ھن جي پيٽ ۾ کوڙي ڇڏي ھا. پر ان جي بدران وريام ھن کي پيٽ واري لت ڦھڪائي ڏني. شاھه رخ پويان ٿاٻڙجندي وڃي، پاڻيءَ جي ننڍي ناديءَ تي ڪريو. ترار سندس ھٿ مان ڇڏائجي ويئي. وريام جھٽ ڏيئي، ترار کڻي ورتي. اھو سڀ ڪجھه ايترو تڪڙو ٿيو جو نادر خان کي به اڳيون قدم کڻڻ جو موقعو ئي نه مليو.
وريام تلوار جي چھنب شاھه رخ جي نڙيءَ تي رکندي چيو: ” شاھه رخ، مون توکي ڏاڍو عقل مند سمجھيو ھو، پر سمورن ترخانن وانگر تنھنجو عقل به تنھنجي دُن ۾ آھي ..... ۽ نادر خان، جيڪڏھن پنھنجي آقا جي زندگي پياري اٿئي ته ھتان ٻاھر ھليو وڃ، ۽ وڃي ھيبت خان کي ڪوچ ڪرڻ ۾ مدد ڪر، مغل اجھو آيا ڪين آيا .... نه ته ھيءَ ترار آءٌ ھن جي نڙگھٽ جي پار اُڪاري ڇڏيندس! “ وريام جي لفظن ۾ رُڪ جھڙي سختي اچي ويئي.
نادر خان ھڪڙو ڀيرو وري شاھه رخ ڏانھن نھاريو، ۽ چپ چاپ ڪنڌ ھيٺ ڪري ٻاھر نڪري ويو. وريام به ھڪڙي نظر شاھه رخ تي وڌي، جيڪو ھڪڙي ٻانھن جي زور تي اُٿڻ جي ڪوشش ڪري رھيو ھو. ھار ۽ شرمساري ھن جي اکين ۾ وري خونخوار ڪيفيت جي جاءِ اچي والاري ھئي.
۽ پوءِ وريام نُوريءَ ڏانھن ڏٺو. پر ھو ھن جي منھن ۾ نھاري نه سگھيو. انھن اکين ۾ جيڪا نماڻائي ۽ ايذاءُ ھو، ان کي گھوري ڏسڻ جي به وريام ۾ پھچ ڪانه ھئي. ھن جي نظر فقط سندس ڳچيءَ جي گھاءَ تي وڃي پئي، جيڪو جيتوڻيڪ سُڪي ويو ھو، پر اڃا به رتايل ٿي نظر آيو. ان ڳچيءَ جي پس منظر ۾ نوريءَ جي منھن ۾ معصوميت ائين ٿي ٻھڪي، جو وريام جي دل ڪنھن عجيب احساس کان ھڪ نئين سُر ۾ ڌڙڪڻ لڳي.
۽ پوءِ ھن پنھنجائپ مان چيو: ” ٿوريءَ دير ۾ ھتان ٻاھر ھلڻو آھي. ھي نينگر قيصر بيگ جا آھن نه؟ “
نوريءَ کان وريام جي واتان سنڌي ٻڌي ڇرڪ نڪري ويو. الا، منھنجي جيجل جي ٻولي ڪيڏي نه مٺي ۽ سُريلي آھي، جيڪا ٻڌڻ سان سڀ ڏک سور ماٺا ڪريو ڇڏي. ھن پھريون ڀيرو نظر کڻي وريام کي ڏٺو، جنھن کي پوشاڪ ته ترخانن جھڙي پيل ھئي، پر سندس اکيون نج نبار سنڌي اکيون ھيون. سنڌي اکيون ته پري کان پڌريون: انھن جي پنھنجائپ به نرالي ته نھار به نرالي. سنڌي اک جو شرم به پنھنجو، پاڻي به پنھنجو، حياءُ به پنھنجو ته ان نياپو سنيھو به پنھنجو. وريام جي اکين ۾ ھن کي جيڪي ڪجھه نظر آيو، تنھن ھن کان سمورا ظلم وسارائي ڇڏيا، جيڪي ڌارين ھن کي ڏنا ھئا. ھن جي اندر جا گھاوَ ته ڏاڍا گھرا ھئا، پر انھن اکين ۾ ھن جيڪو پاٻوھه ۽ پنھنجائپ ڏٺي، تنھن ھن جا وار ڪانڊاري ڇڏيا.
ھن رڳو ڪنڌ ڌوڻ ڪري ” ھا “ ڪئي.
” ھيءَ ڪنيز اسان جي ملڪيت آھي: قيصر بيگ جا ڇوڪرا جيڪڏھن تون پاڻ سان وٺي وڃين ته ڀلي وٺي وڃ: پر سنڌي ڪنيز اسين موٽائي نه ڏينداسون! اسين کيس پنھنجي حرم ۾ آڻڻ ٿا گھرون! “
شاھه رخ وڌي اچي نوريءَ جي ٻانھن ۾ ھٿ وڌو. پر ساڳيءَ گھڙيءَ وريام جي ابتي ھٿ جي لپاٽ ھن جا وائيسر ئي ڦيرائي ڇڏيا، ۽ ھو وري به ٿيڙ کائيندو وڃي ناديءَ جي مٿان ڪريو.
” ڪميڻا، آئيندي ڪنھن سنڌي نياڻيءَ کي ائين ٻانھن ۾ ھٿ وڌو اٿئي، يا ان کي ڪنيز سڏايو اٿئي، ته آءٌ تنھنجي سسي ڪپي ڇڏيندس. اوھين لائق ته انھيءَ جا آھيو جو سنڌين تي ھڪڙي ھڪڙي ظلم جي عيوض اوھان جو ھڪڙو ھڪڙو سَنڌ ويھي ڪپجي ته به ھوند دل ٿڌي نه ٿئي، پر شڪر ڪريو جو سنڌي اڃا ظلم جي موٽ ۾ ظلم ڪرڻ ڪونه سکيا آھن .... ھاڻ نڪر ھتان، متان منھنجو ارادو بدلجي وڃي! “
وريام ھاڻي ڪاوڙ کان سڄو پئي رڦيو. ھن جي دل ته اھو ٿي چاھيو ته اتي جو اتي شاھه رخ جي سسي ڪپي ڇڏي، پر وري به ھن کي سانوڻ ياد اچي ويو، ۽ ھو ڪاوڙ کي پي ويو. شاھه رخ ٻاھر ويو ته ھن چيو:
” اچو ته ھلون. “
وڏي ڇوڪري ھيسيل انداز ۾ چيو: ” ڪنيز، ھاڻي وري اسان کي ڪيڏانھن ٿا وٺي ھلن. اسين ته ھاڻي ڳالھايون به ڪونه ٿا! “ وريام گھڙيءَ لاءِ ڇوڪرن ڏانھن نھاريو. ٻنھي ٻارن جي اکين ۾ ڊپ ايترو ته خيما کوڙي ويو ھو، جو ھو نوريءَ جو پلاند ڪنھن به صورت ۾ ڇڏڻ لاءِ تيار نه ھئا.
” اوھان کي اوھان جي گھر ٿا وٺي ھلون! “ وريا م کين دلداري ڏيندي، فارسيءَ ۾ چيو.
ھو نوري ۽ ڇوڪرن کي وٺي، سرنگھه واري رستي کان ٻوڌي ٺل کان ٻاھر نڪتو. ٻاھر نڪري، ھن ڪارڙي تتر جي ٻولِي ٻولَي ھمراھن کي اطلاع ڏنو. کٻڙن جي ھڪڙي ٻوڙي مان ڏاتر ڏنو ڊوڙ پائي، وريام سان ٻکين پئجي ويو.
” يَـرَ ، ايڏي دير..... سڄو ڏينھن لنگھي ويو آھي. حرام جو مانيءَ جو ڀور به کاڌو ھجيم.....! “ ڏاترڏني ڀڻ ڀڻ ڪندي چيو.
” ادل، بک ته مونکي به ڏاڍي لڳي آھي، پر تون ڏي حال احوال! “
ڏاترڏني جي نظر جڏھن نوريءَ تي پئي ته ھن جي زبان ڄڻ ته ڪکجي پئي. وريام کان آٿت ملڻ تي ھن چيو: ” لال حويليءَ جي اڳيان سمورن لنگھن تي مغل لشڪري مظفربيگ جي اڳواڻيءَ ۾ شاھي قيدين جي آجيان لاءِ تيار بيٺا آھن. پاڻ وارا به ڪجھه ھمراھه اتي ئي آس پاس لڪل آھن، مغل مٽيا ته ڪکَ پن ٿي ويندا. ڀلا ھاڻ؟ “ ڏاترڏني سوال ڪندي وري نوريءَ ۽ ٻنھي نينگرن کي ڏٺو.
” ڀلا، پنھنجا سمورا ھمراھه پيادا آھن يا ڪو وھٽ به آھي؟ “
” مون سمجھيو ته متان وھٽ جي ضرورت پوي، سو ٻه گھوڙيون مغلن کان اُڌاريون وٺي آيو آھيان .... ! “ ڏاترڏني مرڪندي چيو.
وريام کان به ٽھڪ نڪري ويو. مغلن کان گھوڙيون اڌارڻ جو مطلب ھن به خوب ٿي سمجھيو. پوءِ ڳچ وقت ھو ڏاترڏني پاسي تي وٺي، ڳالھيون سمجھائيندو رھيو، ۽ پوءِ ھڪڙي گھوڙيءَ تي نينگرن ۽ نوريءَ کي سوار ڪرائي، ٻيءَ تي پاڻ چڙھي ھو قيصر بيگ جي حويليءَ ڏانھن روانو ٿي ويو.*