ڳڻ
”رئيسم هيءَ دمبچي ڪٿان ٺهرايئي؟“ امبلخ گهوڙي واري کانئس پڇيو هو.
”آهي سودو رئيس گهڻو اتر ڏيانءِ؟“ خميسي، جنهن جو ڌنڌو ئي سودا ڪرڻ هو، پنهنجي عادت کان مجبور ٿي کيس چيو.
”کلا ٿي خميسا، ههڙن بادشاهن وهٽن کي شيون پارائي ڪي کسبيون آهن!“ جيسين هو جواب ڏي، تيسين رسولي بور کي ٺپڪي هڻي، خميسي کي جواب ڏنو هو.
گاڏي ٻڌڻ کان اڳ، هن پنهنجي واڙي ۾ گهوڙي کي کرکرو پئي هنيو ته نورو مڏيءَ وارو وٽس لنگهي آيو هو ۽ کيس ان ٻڌيءَ جي پيرائتي ڳالهه ڪري ٻڌائي هئائين، پر هڪ ٽهڪ ڏيندي نوري کي چيو هو: ”نورا، جڏهن هي بور اسٽان تي پهچندو ته اهي ٽوٽل پاڻهي ڊهي پوندا.“
”خير ڏسجي، پر گهڻو ڪري ته ڪونه ڳالهائيندءِ. اها سڄي ڳالهه شهيد جي روضي ۾ قسما قسمي تي ٿيل آهي.“
”هن خارزيءَ واري ڌر تي برابر ڪونه ڳالهائيندي، پر ٻين جي گهرن ۾ ته ادا مان به ڪونه گهڙيو آهيان.“ هن کي ڪاوڙ اچي وئي هئي.
گاڏي بيهاري، رينون ٽيڪ ۾ ٻڌي هن چؤ طرف نهاريو، سڀئي موجود هئا، سواءِ زوار ۽ هن خارزيءَ دينوءَ جي. هن محسوس ڪيو ته سڀ کانئس نٽائڻ جي ڪوشش ڪري رهيا هئا. سندس اچڻ کان پوءِ هرڪو ڪنهن نه ڪنهن ڪار کي لڳي ويو هو. ٻيا ته ٺهيو پر خيرو ۽ رسولو، جن يا عمر ۾ پنهنجي منهن تي به پاڻيءَ جو ڇنڊو نه هنيو هو، تن به پنهنجن گهوڙن جا منهن پئي ڌوتا. هو به چپ ڀڪوڙي گاڏيءَ تان لهي انگوڇي سان پکن ۽ پيرن کي اگهڻ لڳو. اگهندي اگهندي اوچتو هن رڙ ڪئي: ”آهي سودو خميسا جوٽ ئي جوٽ تي، ڳالهاءِ وڃي شاه سان.“
خميسي ڇرڪ ڀري ڏانهس نهاريو، پر ڪڇائين اکر ڪونه. ان شاه به کيس ڪو جواب ڪونه ڏنو، جنهن کي سودي وقت امين مقرر ڪيو ويندو هو ۽ جو ٻنهي ڌرين سان انگوڇي هيٺان آڱرين ۾ ڳالهائي، گار وجهي تاڙو هڻندو هو. هو به پنهنجي منڊم ڇاپ کي اگهڻ ۾ مصروف هو. خميسي ۽ شاه جي وڏائي ڏسي هن کي باه وٺي وئي. هن کي پڪ هئي ته خميسو ته خميسو، پر سڀ ڀڳا ايندا. هو جڏهن به ڀوڳن ئي ڀوڳن ۾ بور کي وڪڻڻ جو خيال ڪندو هو، تڏهن سڀ وٽس ڀڳا ايندا هئا ۽ کيس چوندا هئا: ”رئيس، بور کي وڪڻڻ جا خيال دم ۾ به ڪندين ته الله ڪونه بخشيندءِ، ههڙا وهٽ دشمن تي داغ آهن.“
هن خار ۾ ٻيڙي دکائي سوٽو ئي مس هنيو ته زوار به ڀر واري بئنڪ تي اچي سواري لاٿي. پاسينگر کان ڀاڙو وٺي هن گاڏي اچي سندس ڀرسان بيهاري.
”لڳئي ڪا چڱڙي سواري سوار؟“ هن زوار کان مرڪندي پڇيو. ٻين جي ڀيٽ ۾ زوار سان سندس گهاٽي سنگت هئي. هو ان ڌنڌي ۾ جهڙس ئي جهونو هو. پر زوار به پنهنجي وڏن شهپرن کي آنڱوٺي ۽ هٿ جي بڪيءَ سان مٿي ڪندي سندس سوال جو جواب ڏيڻ ضروري نه سمجهو. هونئن اهو ساڳيو زوار، پڇڻ کان سواءِ ئي سڄي ڏينهن جي ڪٿا کيس ٻڌائيندو هو ۽ چوندو هو: ”يار رئيس، پاسينگرن وٽ به چلڪڻي شيءِ جو اگهه گهڻو اٿئي. سڄو ڏينهن رڙيون ڪندي نڙي ٿي سڪي وڃي ته مس ٿي ڪا سواري لڳي، وري ڀاڙو ڏيندءِ به ڪر ڪر سان.“
”نه ڪيو رزق جي خدمت ته اهڙا حال ڇو نه ٿيندو! سڄو ڏينهن بوراڪن کي وهائي وهائي وڃي مڪان ۾ جمنين تي ويهو. پوءِ وهٽن جو ڪير سماءُ ڪري؟“ هو پهريون سندس لاک لاهي، پوءِ وري کيس سمجهاڻيون ڏيندو: ”اڙي، ڪجهه گهوڙي جي خدمت ڪر. پنهنجي هٿن سان گاه پاڻي ڏيندينس ته مهيني کن ۾ مک پئي ترڪندس.“
”ها يار، چئين ته سچ ٿو، پر اڄ روپيو ٻه کن ته ڏياريجانءِ، مولا عليءَ جو قسم، رڳو ٻه ٺڪريون پيون آهن گيدي ۾.“ زوار ميسڻو منهن ڪري کيسي مان ٻه چانديءَ جا روپيا ڪڍي کيس ڏيکاريندو هو. پر اڄ اهو ئي زوار، پنهنجي پراڻي ٽانگي تي مپ هنيو، ائين سيٽيو ويٺو هو، ڄڻ هن ديڳ دنيا جي لڌي هئي. رئيس ”آخ“ ڪري سڀني ڏانهن نفرت سان نهاريندي، زور سان ”ٿو“ ڪري کانگهارو ڪڍيو. سندس منهن تي مرڪ اچي وئي، ڄڻ اهو کانگهارو سڀني جي منهن ۾ لڳو هجي ۽ پوءِ هودي ۾ لڳل گهنٽي کي پيرن سان وڄائڻ لڳو.
ٽن ٽن، ٽڻن ٽڻن، گهنٽي جي آواز ۾ اهو زمانو ياد ڪرڻ لڳو، جن ڏينهن ۾ هن بگي گهوڙو وهائڻ شروع ڪيو هو. انهن ڏينهن شهر ۾ ڪل ٻه چار بگيون هيون. غريب غربو ته بگي تي پير به ڪونه رکندو هو. پوءِ جيئن شهر وڌندو ويو، تيئن بگيون به وڌنديون ويون. جيڪو به گهر کان پئي رٺو، تنهن پئي گاڏي گهوڙو ورتو. ان زماني ۾ ڪيترا وات ڳاڙها ڇوڪرا جنهن کي رينن جهلڻ جي به ٻيٽ ڪانه هئي، بگيون وهائڻ لڳا. جاتي گڏ ٿين، تاتي کل ٺٺوليون ۽ ڪچا ڀوڳ. هن کي اهي ڳالهيون ناپسند هيون، ان ڪري هو سدائين کين سمجهائيندو هو. پر هڪ ڏينهن اهو سمجهائڻ سندس پنهنجي ڳچيءَ ۾ پئجي ويو. ان ڏينهن هو گاڏي اسٽان تي ڇڏي ڀر واري هوٽل ۾ چانهه جو ڪوپ پيئڻ ويو هو. جڏهن واپس موٽي آيو ته ڏسي سندس سيٽ تي ڪو ساوا ساوا متيرا رکي، ساڻس جٺ ڪري ويو هو. هو يڪدم گاڏيءَ تان لهي، رکڻ وارن جي ڀيڻ ماءُ کي گاريون ڏيڻ، پر اهي سڀ رهندو ڏند ڪڍي کلڻ لڳا. جيئن ته منڍ کان وٺي هن جا گهوڙا گاڏيون ۽ ٻيا ٽپڙ ٽاڙي چڱيءَ سينهريءَ سان هوندا هئا، ان ڪري هن جو سڀني تي ڪنٽرول هوندو هو ۽ ڪنهن کي اهڙي ڀوڳ ڪرڻ جي حسرت ڪانه ٿيندي هئي. اهڙي جٺ تي ماٺ ڪري ويهڻ ڄڻ ٻين کي به هاسڪار رستو ڏيکارڻو هو، ان ڪري ان آڱوٺي جيترن ڇوڪرن جو هٺ مارڻ لاءِ، هن نيٽي لڪڻ کڻي ان پارٽيءَ جي مکيه دينوءَ کي چيو هو: ”دينو، اهي چرچا ڀوڳ انهن سان ڪر، جيڪو تنهنجا سهي. مون کي خار آئي ته رت ڪڍي ڇڏيندوسانءِ.“
”ڪهڙا چرچا چاچا؟“ دينو مرڪڻ لڳو.
”ائون، هو پنهنجا بابا جو رکييءَ منهنجي سيٽ تي.“ هن کان خار ۾ گف وهڻ لڳي.
”اهي متيرا آهن. چاچا، تون متيري تي چڙهندو آن ڇا؟“ دينوءَ کي رهندي مزو پئي آيو.
”بس ڪر لنڊا، وري اها ٽڻ ٽڻ. آئينده اهو ڀوڳ ٿيو ته سر جو خير گهرجانءِ.“ هو پنهنجي گاڏي ڏانهن موٽندي شاه کي چوڻ لڳو: ”شاه، هنن کي سمجهاءِ، متان پوءِ پڇتائين.“
”مان ڇا کين سمجهايان. تون به جيترو چڙندين، اوترو چيڙائيندءِ.“ شاه به مرڪڻ لڳو.
”نه نه، مون سان ڪو کيچل نه ڪري. منهنجي رت ڦرندي دير ڪانه ٿيندي.“ هن خار ۾ ڪنڌ لوڏيندي چيو.
پر پوءِ ته رهندو سندن ٻيگهي مچي وئي. نه مهل نه موقعو، جاتي ملن تاتي چيڙ. اسٽيشن کان ايندي يا ويندي، جڏهن بگين جون قطارون پاسينگرن سان ڀريون هڪ ٻئي جي ڪڍ اينديون هيون، تڏهن لنگهندي هر ڪو کيس چيڙائيندو هو. اها ڳالهه برابر هئي ته هو به سندن ڀيڻ ماءُ ڪونه ڇڏيندو هو، پر تنهن هوندي به دل ۾ اها ڳالهه کيس خراب لڳندي هئي جو ان جو اثر خراب پوڻ لڳو هو. هن محسوس ڪيو ته ڪيترا معتبر پاسينگر جي اڳ سندس بگيءَ تي ئي چڙهندا هئا، هينئر کانئس پاسو ڪرڻ لڳا هئا. ڪيترا رونشي لوڏيا پاسينگر وري ٻڌ سڌ تي بگيءَ وارن وانگر کيس چيڙائڻ به لڳا هئا. ان ڏهاڙي هڪ وسڻي وائسڻي معتبر کي کنيو شهر پئي آيو. رستي کي ڪشادو ۽ خالي ڏسي هن به بور کي ڍر ڏني هئي ۽ اکين مان جنسي پاڻي پئي وهيو ته اوچتو اهو پاسينگر کانئس پڇي ويٺو: ”رئيس، تون متيري تي ڇو چڙندو آهين؟“ رئيس کي ڄڻ چوچڙي اچي وئي. هن خار ۾ ڏانهس ائين گهريو ڄڻ کيس ڪچو کائي ڇڏيندو. سندس دل گهريو ته جيڪر هن کي به اهي ٽِسريون زيرن زبرن سان ٻڌائي، پر ڪو خيال ڪري هن يشي ڏيئي کيس جواب ڏنو: ”ارمان آ صاحب، تون به لوٺين وارا سوال ٿو پڇين.“
هن ٻٽي ڀيرا دينو ۽ سندس سنگت کي ٿڌي سيني سان سمجهائڻ جي ڪوشس ڪئي هئي، پر حرام جو هو مڙيا. جيئن پوءِ تيئن پيا کين پاسو وٺائڻ لڳا. پوءِ تنهن ڏينهن سندس وس کان ڳالهه نڪري وئي ۽ هو ڌو فوجداري ۾ هليو ويو. ان ڏينهن صبوح کان سندس مٿو ڦريل هو. هو روز صبوح جو گهوڙي کي کرکرو هڻي تيار ڪرڻ بعد، نيرن پاڻي ڪري پوءِ گاڏي ٻڌندو هو. ان ڏينهن گهوڙي کي جوٽڻ لاءِ تيار ڪري گهر آيو ته جوڻس اڃا ان وقت اٽو پئي ڳوهيو. خار ۾ ويچاري کي ٻٽي چنبا هڻي لنگهڻ تي گاڏي ٻڌي ٻاهر نڪتو ته کيس سواري ملي وئي. ڀريا ٻه ڪلاڪ پاسينگر کي هيڏي هوڏي گهمائڻ کان بعد جو کيس روپيو مليو ته مٿي کان پيرن تائين سڙي ويو. باه ۾ پئسا روڊ تي اڇلي هو اسٽان تي آيو ۽ اڃا پگهر به نه سڪايو هئائين ته هن پارٽيءَ پنهنجا ڀوڳ وري شروع ڪري ڏنا هئا.
”يار دينو، منهنجو ته بک ۾ ساه ٿو نڪري. هل ته ٻٽي گره کائي اچون.“ مرڪندي دينو کي چيو.
”تون ير ڀلي کائي آءُ. مان ته جهٽ کن ٿي متيرن جي ڀاڄي سان ڍؤ ڪري آيو آهيان.“ دينوءَ رئيس ڏانهن نهاريندي کلندي جواب ڏنو.
سڄي سنگت ۾ ڪوڪرو مچي ويو. رئيس کي باه وٺي وئي ۽ هن رڙ ڪري چيو: ”ڪتا بڪ بند ڪر.“
”چاچا، مان توسان ڪو ڳالهايان ٿو.“ دينو ائين کلندي جواب ڏنو.
”تنهنجي اڄوڪي سج ۾ لاک نه لاهرايم ته مان ٻروچ مون ناهيان، پر تنهنجو تخم آهيان.“ ائين چئي رئيس گهوڙي کي چابڪ هڻي، گاڏي کي اسٽان مان ڪڍي فوجداري ڏانهن هليو ويو. هن در وٽ پهچندي ئي مٿي تان انگوڇو لاهي فوجدار جي پيرن ۾ اڇليو هو.
”فوجدار، تون به ٻروچ آهين ۽ مان به ٻروچ آهيان. من ٻروچڪيءَ تي نظر ڪري منهنجو داد ڪرين. دينو ڪهڙي رن جو پٽ آهي جو هڪ ٻروچ کي ”نناون“ جو نالو کڻي چيڙائي.“ هن روئڻهارڪو ٿي چيو هو ۽ فوجدار هڪدم دينو کي گهرائي کيس گڏه وانگر ڪٽي، بيگر ۾ سندس بگي ماري، جاچ ۾ هليو ويو هو. پوءِ جڏهن شام جو دير سان دينو موٽي آيو هو ۽ سڀني کي پاڻ سان ٿيل واردات جو ٻڌايو هئائين، تڏهن سڀني شهيد جي روضي ۾ قسما قسمي تي اها ٻڌي ڪئي هئي. ٻيا ته ٺهيو، پر زوار به وٺڻ جو نه هو. چي:
”رئيس دينوءَ کي ماءُ ڀيڻ تي گاريون ڏيندو هو ته به اسان ڪجهه ڪونه ڪڇيو. هينئر رئيس ايڏي ”مگر“ وارو ٿي ويو، جو پنهنجي ڪرت واري کي فوجداري ۾ مارائي ۽ بيگر وهرائي!“
”رئيس لقمان هلندين؟.“ هڪ پاسينگر ويجهو اچي سندس خيالن جو سلسلو ٽوڙي ڇڏيو.
”ها بابل ڇو نه هلبو.“ رئيس سڀني ڏانهن نفرت سان نهاريندي بگي اسٽان مان ٻاهر ڪڍي ۽ پاسينگر کي ويهاري رينن کي ساه ڏني ته گهوڙو ڪنن وٽان ڌوڙ ورائڻ لڳو.
ٻئي ڏينهن به ٽانگو ورائيندي صبح کان شام تائين کيس ڪو نه ڪو بگي وارو مليو، پر نه ڪنهن هن سان ڳالهايو ۽ نه ڪنهن ڪو گٿو لفظ ڪڍيو. ٻيا ته ٺهيو، خود دينو سڄي ڏينهن ۾ ڪيترا ڀيرا دوبدو ٿيو هو، پر کيس ڏسندي ئي پري کان بگي روڊ تان لاهي پئي ڇڏيائين. هن کان اڳ هو عام طور ان جاءِ تان بيهڻ کان لهرائيندو هو، جتي دينو يا سندس سنگت بيٺل هوندي هئي، پر ٻئي ڏينهن هو هاسڪار ٻٽي ڀيرا سندن وچ ۾ بيٺو هو. هن موقعو پئي تاڙيو ته ڀلي ٻيو ڪو ساڻس ڀوڳ ڪري ته هو فوجدار کي دانهن ڏئي ان کي به رنڌ ڏياري، پر کيس اهڙو وجهه ڪونه مليو. سڀني جا وات سڪي ويا هئا. شام جو گهوڙي کولڻ وقت نورو وٽس آيو ته هن وڏا وڏا ٽهڪ ڏيندي نوري کي چيو:
”نورا، سگهڙن سچ چيو اٿئي ته سنڌ کلي سان ٻڌل آهي. ڏس ڪيئن نه ٻن موچڙن ۾ گز ڪري ڇڏيا اٿم.“
”اها ڳالهه ته برابر آ، پر رئيس توکي به سڄو ڏينهن ڪنهن سان ڳالهائڻ کان سواءِ مزو اچي ٿو؟“
البته ٽئين ڏينهن جي شام جو جڏهن ”ايڪسپريس“ جون سواريون لاهي سڀ اسٽان تي بيٺا هئا ۽ ائين چپ چاپ لڳي پئي هئي، تڏهن رئيس جي ڪنن تي صاحبزادي ٽرئفڪ جي سپاهي جو آواز پيو. هو دينو کي چئي رهيو هو: ”هل دينو، توکي فوجدار صاحب گهرايو آهي.“
رئيس ٽيڏي اک سان دينو ڏانهن نهاريو، جو ميسڻو منهن ڪري بگي اسٽان مان ڪڍي رهيو هو. چپ چاپ هئا. هر ڪنهن کي خبر هئي ته هن وقت دينوءَ کي بيگر کان سواءِ ٻيو ڇا جو سڏ هو.
اوچتو رئيس پنهنجي ڏور کي زور سان سٽڪو ڏنو ۽ رڙ ڪري چيو: ”صاحبزادا! وڃي پنهنجي بابي فوجدار کي چؤ ته دين محمد ڪونه ايندو. کيس اهو به سمجهائي ڇڏ ته اسان بگيءَ وارا پاڻ ۾ وڙهون يا پرچون، تنهن ۾ هن جي ربيع يا خريف؟“
صاحبزادو ٽرئفڪ جو سپاهي، عجب ۽ خار مان ڏانهس گهوريندي پوئتي وريو ۽ رئيس سڀني ڏانهن پيار سان نهاريندي، هودي ۾ لڳل گهنٽي وڄائڻ لڳو.