مساوات
ايس – ايڇ – او جو ڳڻتين ۾ گم هو ۽ اڃا پوري هوش ۾ ڪونه آيو هو، سو ڪنڌ مٿي کڻي پنهنجي صاحب ڏانهن نهارڻ لڳو. ڳالهائڻ گهريائين، پر زبان ئي ڪونه اٿليس. مئل سئل آواز ۾ ڇڙو اهو پڇيائين: ”پوءِ سائين؟“
”بس بابا، حڪم جا بنده آهيون.“
”پر سائين، اوهان هيڏو اٺ جيڏو بار ڪيئن پئي کنيو؟“ ايس – ايڇ – او ليلهايو.
”بابا، بار بارين تي آهي، هتي ڪنهنجي ڪڇڻ جي جاءِ آهي، اتي ته وات تي به هٿ هو ته هيٺ به.“
ايس – ايڇ – او کي دل ئي دل ۾ ڪتڙيون چڙهي ويون. هن کي پنهنجا اڳيان ايس – پي صاحب ياد آيا، جي سڌائي سڌا ڪميشن مان چونڊجي ايندا هئا، پر دلين جا پاور هوندا هئن. ههڙي تهڙي کي ته سگنل ئي ڪونه ڏيندا هئا. وقت جو بادشاه به کين ابتو ڪم چئي نه سگهندو هو، پر هينئر ته اهي مور مري ويا هئا ۽ هينئر هنن رئنڪرس سان نڀائڻو هو، جي پنهنجين ڪرسين کي سلامت رکڻ لاءِ نه اڳ ڏسندا هئا نه پٺ. سروس جو مزو به انهن ڏينهن ۾ هو. هينئر ته چاڪري هئي.
ايس – پي پنهنجي صوبيدار کي، جو هن جي هر مرض لاءِ آخري پڙي هوندو هو، ايڏي وڏي سوچ ۾ ڏسي پڇڻ لڳو: ”بهار علي، ڇا پيو سوچين؟“
”سائين، پنهنجو حشر پيو سوچيان.“
”ڪمال آ، ايتري ڀاڙيائپ!“
ايس – ايڇ او جي ڪپڙن کي باه لڳي وئي. کيس چوڻ لڳو: ”سائين! اوهان ان جا آڳا پيڇا سوچيا آهن.“
”سوچڻ اسان جو ڪم ڪونهي، ان ڪم لاءِ مٿي ويٺا آهن.“
”سائين، اهي ته ڪڏهن جيل ۾ هوندا، ڪڏهن ريل ۾. پاڻ اهڙيون ستون.......“
”ٿڌو ٿي ٿڌو، توکي ته نوڪري پياري ڪونهي. مان بابا ٻچڙيوال آهيان.“ ايس – پي سندس ڳالهه اڌ ۾ ڪٽيندي ڇرڪندي ڇرڪندي چيو.
”پر سائين، ڳالهه به ته اهڙي تهڙي ڪونهي، نيٺ ته مصلحت ڪبي.“
”پاڻ کي ڪهڙي مصلحت ڪرڻي آ، حڪم آ حاڪم.“
”ڪير ذميواري کڻندو؟“
”ڪوبه ڪونه، باقي مان سو توسان ٻڌل آهيان.“
ايس – ايڇ او کي هن واري ٽيڪ جي چڱيءَ طرح ڄاڻ هئي. هو کيس ڏاڪڻ تي چاڙهي هيٺان پير ڪڍڻ وارو هو ته کيس ان ٻوهي ۾ ڦاسائي پاڻ اوچتو اوچتو ڪو نه ڪو دورو ڪڍي ويندو ۽ ان ڏينهن سندس آمد ئي ڪونه هوندي. پاڻ پنجاه ميلن تي پيو ڏسائيندو. هو اهو سوچي صفا پِڙ ڪڍي بيٺو: نه سائين، مون کان اهو ڪم نه ٿيندو.“
اهو جواب ٻڌي، ايس – پي کي ڍڪر وٺي ويا. هن جي ڪنفرميشن جو دارومدار سمورو ان ڳالهه تي هو. ڪلهوڪو ڏينهن هو جو سب انسپيڪٽر هو، مس مس ڊي – ايس – پي ٿيو، ان رئنڪ ۾ به هو جونيئر ۾ جونيئر هو، جو ٺڪي ٺوڪي ڳالهائي ٻولهائي عارضي ترقي ڏئي، کيس ضلعي جي چارج ڏني وئي. اتي سندس چاندي ئي چاندي هئي. مس مس هن ۾ پهريون ڪم پيو هو ۽ هو سيني تي هٿ هڻي هائو ڪري آيو هو. هينئر سندس زيردست سندس ٽڀوئي اونڌو ڪري رهيو هو. هن جي هڪ دل چيو ته جيڪر پنهنجيءَ تي اچي کيس ٻٽي رهڙون چاڙهي، پر ڪم جي نزاڪت کي ڏسي، هن سور پي، هيٺائين کي نه ڇڏيو. هن ايس – ايڇ – او کي ماکيءَ کان به مٺي آواز ۾ پيار سان چيو: ”بابا، پاڻ کي هر ڪم ضرور ڪرڻو پوندو.“
”سائين، پهريون ٿڌي دماغ سان ويهي سوچيو.“
”ڇا سوچيون؟“
”ائين ڪرڻ سان رهندو باه نه ڀڙڪي پوي.“
”باه وسامي ڪٿي آ؟“ ايس – پي پڇيو.
”گهٽ ۾ گهٽ رفتارين کان پوءِ چپ چپاتي ته آهي.“
”ميان اها ماٺ نه سمجهه. سيني جي اندر ۾ پيا کورا ٻرن، رڳو پيا ٻئي ڏينهن واجهائين ته گرفتار ٿيل ڇٽن. تو لاءِ ۽ مون لاءِ به سدائين جنجال آ، روز لا ائنڊ آرڊر جو پرابلم. ان ڏينهن هاسٽلن ۾ ڇا ڏٺئي؟“
”ها سائين، ڌرتي ٽامون هئي.“
”ڀيڻسان ٻارهن ئي مهينا پڙهائي بند. ڪمرن ۾ ڪتابن بدران اسٽين گنون، رائفلون. روز جلسو جلوس ۽ پوليس سان ڏاڙهي پٽ ۽ رت جون ناليون، آخر ڪيترو وقت انهن ڳالهين کي سهبو؟“
”سائين، نئين رت آ. ان کي جوڙ گهڻو هوندو آ، هنن جا ڪجهه نه ڪجهه ڊيمانڊ قبول ڪيو، پاڻهي چپ ٿي ويندي.“
”ميان مطالبا به جائز قبول ٿيندا، ناجائز ڪير قبول ڪندو؟ توکي خبر آهي ته ٻاهرين ملڪن ۾ ته هن يونيورسٽي جي ڊگرين کي ٿڪ ئي نه هڻن.“
ايس – ايڇ – او بهار علي نه ٻاهريان ملڪ ڏٺا هئا ۽ نه هن کي ڪا ڄاڻ هئي. هن سموري سروس ۾ يا ته پنهنجا ٿاڻا ۽ آئوٽ پوسٽون ڏٺيون هيون يا ڪورٽون ۽ بالا آفيسون، جتي ميڙيءَ چونڊيءَ جي ورهاست ٿي، باقي هن لاءِ وڃي ڪو پائڻ پاڇو رهندو هو – هو چپ ۾ رهيو.
ايس – پي واٽ تي ڏسي کيس سمجهائڻ لڳو: ”ميان، هنن وات ڳاڙهن ڇورن کي ڪيستائين ڍر ڏبي؟ پاڻ کي قانون جي بالادستي هر حالت ۾ قائم ڪرڻي آ. ڏسين نٿو ته ڪيترن ڏينهن کان پيا گهر کائون.“
اها گهر کائڻ واري ڳالهه صوبيدار کي اندر ۾ ائين ٺهڪي ويئي، جيئن سچ پتري کان پوءِ جوابدار جو ڪنفيشن. هن جزائن ۾ ڦاسائڻ کان پوءِ، ٻيون سڀ فريادون، درخواستون، سموريون ڳاڙهين پوتين واري دفتر واري دفتري ۾ بند پيون هيون ۽ انهن کي کولڻ جي ڪا واندڪائي ڪونه هئي. روز ڪونه ڪو جلوس، اسٽرائيڪ هئي. هن کي پاڻ اهي سکيا ستابا ڏينهن پسند هئا، جڏهن هٿ چوري ڪجهه نه ڪرڻو پوندو هو، پر تنهن هوندي به انهن سڻاون ڏينهن آڻڻ جي ان نئين مٿان آيل طريقي مان راضي نه هو. هن چيو: ”سائين! امن امان قائم رکڻ جا ٻيا به طريقا آهن، هروڀرو هي ڪونهي.“
”سڀ رستا وتاسي. ڇوڪرن جي مائٽن کي چيوسين ته پنهنجي کي قابو ڪن. هنن چيو ته: ”پاڻ کان زور آهن. وري ڇورن کي سم ۾ اچي پيمانو ڪيوسين، پر اهڙي جا اهڙا. مٿن هلڪي لاٺي چارج ڪئيسين ۽ ٽيئر گيس اڇلياسين، پر ساڳي ڪتي جي پڇ واري ڪار. وري کين لٺ به ڏيکاريسين ته چٺ به، ته به ڪو مڙيا؟“
صوبيدار بهار علي ڍرو پئجي ويو هو، پر هن همت ٻڌي چيو: ”اهي سڀ ڳالهيون برابر آهن، پر معتبر ٿي جيري لاءِ ٻڪري کي ئي سير ڏيڻ به سياڻپ ڪونهي.“
”ميان، ڪني آڱر هميشه وڍي ڀلي. ڪني مڇي کاري مان ڪڍي نه اڇلبي ته کارو ئي گونهن ٿي ويندو.“
”پر سائين، تاريخ......“ ايس ايڇ او بهار علي چوڻ گهريو.
”توکي ڪهڙي تاريخ جي خبر بابا، مون اسلامڪ هسٽري پڙهي آهي. اها مون کان پڇ. جڏهن ڪوفي ۾ شرارتون وڌي ويون هيون ته پوءِ حجاج گورنر مقرر ٿيو هو، جنهن جي زبان ۽ تلوار ٻئي آبدار هيون ۽ هڪ ٻئي کان ڪسر هيون. خبر اٿئي ان ڇا ڪيو هو؟“
”نه سائين، مون کي خبر ڪونهي.“
”هن پهرين مسجد ۾ تقرير ڪئي هئي. شرارتي ماڻهن هير موجب مٿس چٿرون ڪيون هيون ۽ پٿريون هيون هيون ته هن اتي جو اتي ڪوس ڪرايو هو. ان کان پوءِ اهڙي ٺاپر ٿي وئي، جو سڀڪو کيس دعائون ڪرڻ لڳو. اهو حجاج ساڳيو پاڻ وارو اٿئي، جنهن سنڌ ۾ به ڀائٽيو موڪلي ڏاهر کي مارايو هو.“
ايس – ايڇ – او بهار علي پنهنجي صاحب جي علمي قابليت تي گهور گهور ٿيڻ لڳو. هن جي هڪ دل گهريو ته جيڪر موقعي مان فائدو وٺي حجاج ۽ ڀائٽهينس جا ڪارناما ۽ سندس دين ۽ ايمان سان پڄاڻي معلوم ڪري، پنهنجي ڪاري ٻاٽ جهڙي سيني کي روشن ڪر. پر ٻيءَ دل هن کي پنهنجو ڪرمنل پروسيڊر ڪوڊ وارو ڪتابن ياد ڏياريو، جيڪو هن کي برزبان ياد هو ۽ جو هن کي تاريخ ته ڇا، پر دنيا جي مڙئي ڪتابن کان وڌيل پيارو هو. هو هن کي سدائين پوتيءَ ۾ ويڙهي تاڪ تي رکي ڇڏيندو هو. هن کي پنهنجي ان ڪ – پ – ڪ جا سڀئي قلم ياد هئا ۽ کيس ڪنهن ٻي تاريخ جي علم جي ڪا ضرور ڪونه هئي. هو دل ئي دل ۾ پنهنجا قلم ياد ڪري سرور ۾ پئجي ويو.
ايس – پي کيس ماٺ ۾ ڏسي پنهنجي ڦرندڙ ڪرسيءَ کي ٽيڪ ڏيندي چيو: ”بابا، قدرت جو قانون آ، ڏاهرين جو علاج حجاج ئي آهي ۽ اهو ئي انهن جو دارون آ.“
صوبيدار بهار علي جي کل تمام ٿلهي هئي، پر لڳاتار ڪوششن ۾ نيٺ اهي ڳالهيون سندن چم ۾ گهرنديون پئي ويون. جن ڳالهين پهريون کيس ڏنڀ پئي ڏنا سي هوريان هوريان پچائيندو ۽ سهائيندو پئي ويو. باقي وڃي ڪي انڌا ڪاڻا اعتراض رهيا هئا. هن پنهنجي صاحب کي چيو، ”سائين، اهي کٿوريون نيٺ وڃي ڦاٽنديون پوءِ زمانو.....“
”ميان، زماني جا بهانا نه ڏي. زمانو ڄاڻي ٿو ته تون ۽ مان ڇڙيون پتليون آهيون ۽ اسان جا ڌاڳا ٻئي هٿ ۾ آهن. جيئن چوريندو، تيئن چرنداسين، جيڪو ناٽڪ چوندا، سو ڪري ڏيکارينداسين.“
”پر سائين، پوءِ ذميواري ڇو نٿا کڻن؟“
”وري ساڳي ذميواري جي ڳالهه. بابا، لکت ۾ ڪو ذميواري نه کڻندو، باقي پاڻ سان هر حالت ۾ ٻٽ آهن.“
”ڀؤ ته اهو ٿو ٿئي ته پهريون چٽ ٻڌي، پوءِ ڪنڌ نه ڀڃن.“
ايس – پي به نرمائيءَ سان ڳالهائي ڳالهائي ٿڪجي پيو هو ۽ سندس نڙي ۽ وات پڻ ڪؤڙو ٿي ويو هو. تتل لوه تي هنڌائتو ڌڪ هڻي، سام ۾ چيائين: ”ميان، تنهنجي ڪنڌ ڀڃڻ لاءِ هنن وٽ ٻيو ئي مسالو گهڻو آهي. هي روز بروز جو تنهنجي ٿاڻي جي حد ۾ ناڪا بندي ۾ ڌاڙيل پڪڙجن ۽ هر مهيني ماسي پيا انڪائونٽر ٿين، سا ڳالهه هنن کان ڳجهي ڪونهي. هنن کان ان سچ ڪوڙ جي رتيءَ جيتري به ڳالهه لڪل ڪونهي.“
”ها، اهي ڳالهيون ته پيون ٿين، پر سائين، اهي ڌارن کاٽن جا ڏوهاري......“ صوبيدار ذري گهٽ ڪنبندي چيو.
”اهي چور، ڌاڙيل ڪنهن هڪ گهر، هڪ ماڻهو جا ڏوهاري آهن. هي جزائون ته سڄي ملڪ جي پيڙه کي پيا کاٽ هڻن، اهو نه وسار ته اهو ملڪ اسان ڪيتريون قربانيون ڏئي ورتو هو.“
”مان انهن ڏينهن ۾ ننڍو هوس، پر چؤ طرف فساد ياد اٿم. ريل گاڏيون رت سان رنڱيون اينديون هيون، نفسا نفسي هئي.“
”بابا، ان ملڪ جي ئي صدقي مان هن ڪرسيءَ ۾ آهيان ۽ تون چونڊ ٿاڻا پيو هلائين.“
صوبيدار بهار علي ڪن چٻا ڪري ويهي رهيو.
”آهن ڪل گهڻا ڄڻا، لسٽ اٿئي؟“
”ڪل ٻارهن ڄڻا آهن.“ ائين چوندي ايس – ايڇ – او قميص جي اڳئين کيسي مان لسٽ ڪڍي.
”نالا پڙه، پر پهريون اهي جي وڌيڪ خطرناڪ هجن.“
”انهن ۾ چار مکيه آهن: يعقوب لغاري نواب شاه، ٻيو محمود دراني حيدرآباد، ٽيون حسين کٽياڻ سکر، چوٿون ديدار جتوئي شڪارپور.“
”پهريون ۽ چوٿون، تنهنجي ڪهڙي صلاح آ؟“
صوبيدار بهار علي به ها ۾ ها ڪرڻ وارو هو، جو هن کي اوچتو يادگيري اچي وئي. هن کي پنهنجي ويهن سالن جي سروس جو تجربو ڪم اچي ويو. هو چوڻ لڳو:
”صاحب، جي منهنجي صلاح مڃيو ته هنن چئني سان نه کؤنسو. هنن جون قومون تمام ڏکيون آهن. سڄي عمر گهاٽ بيهاريون ته به وارو ڪري ويندا. ڏسي وائسي اڪ جو کير اک ۾ ڏهائڻ به ٺيڪ ڪونهي.“
ايس – پي کي پنهنجي زيردست جي ڳالهه دل – من سان لڳي. اهي قومون ڏکيون هيون.
هن چيو: ”ڀلا اڳتي پڙه.“
”ستار بگٽي جيڪب آباد، سائين اهو به ککر ۾ کڙو.“
”اڳتي پڙه، اڳٽي پڙه.“ ايس – پي اهو نالو ٻڌي تڙ تڪڙ ۾ چيو.
”مير محمد ڀيو، ٿر پارڪر.“
”اهو ڪير آ؟“
”ان جي وڌيڪ خبر مون کي ڪونهي، باقي ان جي اوهان پارت ڪئي هئي.“
”اڙي ها ها، نه بابا، اهو پنهنجو آ.“
“عزيز شيخ، نور نبي ميمڻ ٽنڊو آدم.“ ايس – ايڇ – او ٻه نالا وڌيڪ پڙهيا.
”اهي آهن ڪيئن؟“
”ڪا خاص شڪايت ڪونهي، سائين، ذات به ته ڏسون.“ ايس – ايڇ – او کلي چوڻ لڳو.
”چڱو، انهن کي ڍر ڏي. جي ٻيا نه لڌا ته پوءِ لاچار اهي ئي. اڳتي پڙه.“
”سائين، ختم گهڻا ڪرڻا آهن؟“
”چيل ته ٽن جو هو، پوءِ ٻه ئي هجن، مڙئي ڪم سان ڪم.“
ايس – ايڇ – او بهار علي نالا پڙهڻ لاءِ ڪنڌ ڍاري لسٽ ڏانهن ڏٺو. ان دم ئي هن خوشيءَ مان پنهنجي صاحب ڏي ڏٺو. هن جون اکيون چمڪڻ ۽ مڇيون ڦرڪڻ لڳيون. هن جي منهن تي رونق اچي وئي ۽ هن ذري گهٽ رڙ ڪندي چيو: ”بس سائين، بس. ڪم ٿي ويو.“
”وارو ڪر، نالا پڙه.“
”نالا ڪهڙا ٻڌايانو. مڙئي مزي جو مزو، پئنچن تي به ٿورو ۽ پويان ماڻهو ته ڇا، پر ڪتي به نه ڀؤڪندي.“
”ٻڌاءِ ته سهين.“
”گوپال داس ۽ آنند نارائڻ.“
”واه واه، بهار علي واه واه، بيشڪ تون سياڻو آن.“
ٻئي ڏينهن اسر کان پوليس جون جيپون تڪڙيون تڪڙيون هيڏانهن هوڏانهن زوڪاٽ ڪنديون رهيون. ٿوري دير ۾ اها ڳالهه هوهوا ٿي وئي ته تازو گرفتار ٿيل شاگردن مان ٻه خطرناڪ ڏوهاري گوپال ۽ آنند رات جي لپيٽ ۾ ڀڄي نڪتا آهن ۽ پوليس سندس مٽن مائٽن، دوستن کان پئي ڪلاڪ ڪلاڪ ۾ پڇا ڳاڇا ڪري. بارڊر پوليس کي به ناڪابندي ڪرڻ لاءِ خبردار ڪيو ويو آهي ته متان بارڊر ٽپي وڃن. ٻاهريان اسٽرائيڪ ۾ شريڪ شاگرد پوليس جي عملي کي حيران پريشان ڏسي دل ئي دل ۾ پهريون کڳيون هڻڻ لڳا، پر پوءِ اوچتو ئي اوچتو سڀ ڇوڪرا هراسجي ويا. ڪئمپس ۾ جتي اسٽرائيڪ وارن ڏينهن ۾ به ميڙا لڳا پيا هوندا هئا، سو خالي ڀان ڀان ڪرڻ لڳو، ڄڻ ته راڪاس گهمي ويو هو.
هفتو کن پوءِ، هڪ شام جو ايس – پي پنهنجي بنگلي جي لان ۾ بيگم سوڌو چانهه پي رهيو هو. ٻنهي زال مڙس پاڻ ۾ اوڀاريون لهواريون ڳالهيون پئي ڪيون، ٽهڪڙا پئي ڏنا. ڀرسان سندن ٻارهن سالو نينگر به ڪنهن ڪتاب ۾ منهن وجهيو ويٺو هو. اوچتو پڙهندي پڙهندي پيءُ کان پڇڻ لڳو: ”بابا، ڀري ٻيڙيءَ ۾ واڻيو ڳورو ڪيئن هوندو آ؟“
ايس – پي صاحب کان ذري گهٽ ڪوپ ڇڏائجي ويو ۽ چانهن هارجي سندس ڪپڙن تي وڃي پئي. ڪپڙا ڇنڊيندي، پٽ کان شوڪجي پڇيائين: ”ڇا پيو پڙهين؟“
”بابا، پهاڪن جو ڪتاب آ گل شڪر.“ پٽهس روئڻهارڪي لهجي ۾ چيو.
”ڪنهن جو لکيل آ؟“
”ديوان آڏواڻي جو.“
ايس – پي ڪو جواب ڏيڻ بجاءِ وري پٽ ڏانهن ڏٺو، جو معصوميت ۾ ڏانهنس ڏسي رهيو هو. هن ڪي گهٽيل دم ٻاهر ڪڍي سک جو ساه ڀريندي چيو:
”پٽ اهو پهاڪو واڻين پنهنجي مطلب تي ٺاهيو هو، هينئر ته مولا جي مهرباني سان مساوات آ.“