وڏيرو، وڏيري جي نظر ۾ : نجم عباسي
مون کي نسيم جي ذات سان لفظ ”وڏو“ جي گھاٽي نسبت نظر آھي.
ھو شھر جي ”وڏي“ ھوٽل ۾ رھيل ھو. ھن جو ورتل ڪمرو ھڪڙي ڄڻي جي لحاظ کان ”وڏو“ ھو، ھن جو پلنگ بھ ھڪڙي ڄڻي جي خيال کان ”وڏو“ ھو. ھو رڪارڊ پليئر تي جيڪي رڪارڊ وڄائي رھيو ھو، سي پڻ ”وڏا“ لانگ پلي رڪارڊ ھئا. طارق اشرف ڏيٺ ويٺ ڪرائيندي اھو ٻڌايو تھ نسيم تمام ”وڏو“ زميندار آھي ۽ اھا خبر مون کي بھ ھئي تھ ھو ھڪ ”وڏو“ ڪھاڻيڪار آھي.
جڏھن ھن جي باري ۾ ليک لکڻ جو خيال ٿيو، تڏھن سوچيم تھ ھن جي ڪھاڻين ۾ آيل وڏن ماڻھن جي ڪردارن جي چڪاس ڪريان. ٻين لفظن ۾ اھو ڏسڻ جو ارادو ڪيو تھ ھن وڏن سياستدانن، وڏن ڪامورن، وڏن سرمائيدارن ۽ وڏن زميندارن بابت ڪھڙا ويچار پڌرا ڪيا آھن ۽ انھن تي ڪھڙي ٽيڪا ٽپڻي ڪئي آھي؟
ان خيال کان ھن جي ڪھاڻين جي ٻنھي ڪتابن جو نئين سر اڀياس ڪيم.
اھڙي ڪا ڪھاڻي ڪانھ ھئي، جنھن جو خاص ڪردار وڏو سياستدان ھجي. وڏن ڪامورن جي باري ۾ ٻھ ڪھاڻيون نظر آيون، خاص وڏي سرمائيدار جي ڪردار واري ڪھاڻي فقط ھڪڙي ڏٺم. باقي وڏن زميندارن جي باري ۾ ڪافي ڪھاڻيون ھيون.
وڏن ڪامورن جي باري ۾ ٻھ ڪھاڻيون آھن: ”گذريل واردات“ ۽ ”مجاور“.
گذريل واردات: ھيءَ ھڪ پوليس انسپيڪٽر جي ڪھاڻي آھي. ھي عھدي جي لحاظ کان نھ، پر ڏھڪاءُ جي لحاظ کان وڏو عملدار ٿئي ٿو.
ڪامورن جي عزت، دولت ۽ دٻدٻو سندس عھدي ۽ ڪرسيءَ ڪري ئي آھي ۽ نھ سندن ذاتي خصلتن ۽ خوبين ڪري. اھڙي قسم جو احساس پوليس انسپيڪٽر غوث بخش شاھ کي تڏھن ٿئي ٿو، جڏھن ھو اٻھرائي ڪري وقت کان اڳ پينشين تي لھي ٿو.
ان ڪري وري ڪامورڪي ڪرسي ھٿ ڪرڻ لاءِ ڏاڍا حيلا ھلائي ٿو.
ساڳئي وقت اھو بھ اثر ملي ٿو تھ انسان جون ڪي خوبيون ۽ قوتون، تڏھن پڌريون ٿين ٿيون، جڏھن ھن کي طاقت ۽ اختيار ملي ٿو.
مجاور: ھن ڪھاڻيءَ ۾ وڏن عملڪدارن جي ٻٽي من – ورتي وائکي ڪئي وئي آھي. ھڪڙو ڊپٽي ڪمشنر، موالين جي ميڙي تي ان ڪري بندش وجھي ٿو، جو ان ۾ راڳ روپ ۽ ناچ گاني ڪري گوڙ گھمسان ٿئي ٿو، لوفر پائيون ٿين ٿيون، اوڙي پاڙي وارن شريفن واسطي آزار مچي ٿو ۽ ھل ھنگامي ڪري آس پاس وارن جي ننڊ ۽ آرام ڦٽي ٿو.
ٿورن ڏينھن کان پوءِ ڊپٽي ڪمشنر، ساڳئي شھر ۾ ساڳي جاءِ تي جشن ڪرائي ٿو، جنھن ۾ ساڳئي نموني راڳ ۽ رقص ٿين ٿا ۽ ساڳيون ڳائڻيون ڀاڳ وٺن ٿيون.
ان وقت صاحب کي اھو خيال ئي ڪونھ ٿو ٿئي تھ ان جو ماڻھن جي اخلاق تي برو اثر پوندو، لوفر پائيون ٿينديون ۽ ھل ھنگامي ڪري آس پاس وارن شريفن جو سک آرام ڦٽندو. اھو ڪم ان ڪري مباح ٿي وڃي ٿو جو ان تي ڪلچرل يا ثقافتي جشن جو نالو رکيو ويو آھي.
ھڪڙي وڏي سيٺ بابت جا ڪھاڻي آھي، سا آھي دار الفلاح.
دارالفلاح: ھڪڙو وڏو سخي ۽ سماجي ڪارڪن سيٺ آھي. ھن ھڪ دارالفلاح کوليو آھي، جنھن ۾ بيواھ ۽ سماج جون ستايل ڇوڪريون ۽ ضاعفون اچي پناھ وٺنديون ھيون، جيئن ھنن جو ست قائم رھي، گناھ جي زندگيءَ کان بچن، حريصن ۽ بدمعاشن جي چنبي کان پري رھن.
ھڪڙي ڪسبياڻي نينگري، چڪلي جي گناھ واري حياتيءَ کان محفوظ رھڻ خاطر ڀڄي اچي ٿي ھن دارالفلاح ۾ پناھ وٺي. ھتي داخل ٿيڻ کان پوءِ جڏھن ھوءَ ان دارالفلاح جي ھلائيندڙ سيٺ آڏو اچي ٿي، تڏھن ھوءَ ڏسي ٿي تھ ھي اھو ئي عياش سيٺ آھي، جنھن چڪلي ۾ اچي پھرين پھرين سندس عصمت جو سودو ڪيو ھو ۽ پنج ھزار ڏئي ھن جي بولي لاٿي ھئي. دارالفلاح جي ڪراڙي نوڪرياڻي اول ئي ھن نينگريءَ کي اشارو ڏئي چڪي ھئي تھ جي ھوءَ ھن جڳھھ ۾ رھڻ چاھي ٿي ۽ سکيو رھڻ چاھي ٿي تھ پوءِ ھن کي ان جي ھلائيندڙ سيٺ کي راضي رکڻو پوندو.
اھا آھي ھنن وڏن سيٺن جي خير جي ڪمن جي حقيقت ۽ اصليت ۽ ھن جي ڪردار جي ھڪڙي جھلڪ.
وڏيري جي ڪردار بابت پنج ڪھاڻيون آھن:
زماني جي گردش: ٻھ وڏيرا ھڪ ٻئي جي ريس ۾، ھڪ ٻئي کان گوءِ کڻي وڃڻ خاطر، ھڪ ٻئي کي ھيٺاھون ڏيکارڻ لاءِ، پنھنجي وڏ ماڻھپي ۽ برتري ثابت ڪرڻ لاءِ، پنھنجو ڪوڙو ڏيک ويک قائم رکڻ واسطي، پنھنجو پاڻ لٽائي ٿا ويھن، پنھنجو پاڻ کي تباھ ٿا ڪن، پنھنجيون ملڪيتون تين وال ٿا ڪن، ھڪ ٻئي جي رت جا پياسي ٿا ٿين ۽ پڇاڙيءَ ۾ پنڻ جھڙا ٿا ٿين.
ھنن ٻنھي وڏيرن جي ھيءَ سڄي ريس، رقابت، دشمني، چٽاڀيٽي ۽ تباھي، ھڪڙي ”ناچڻي نينگري“ جي پٺيان آھي. ھنن وٽ ھي عياشيون ۽ فضول خرچيون ڪرڻ لاءِ اڻ ميو ڌن اچي ٿو، ٻين جي پورھئي مان ۽ ورثي ۾ مليل ملڪيت مان.
برباد ٿيڻ کان پوءِ ھو محنت مزدوري ڪري پيٽ پالڻ بدران پناھ وٺڻ ۽ سھائتا حاصل ڪرڻ لاءِ پنھنجي طبقي وارن يعني ٻين زميندارن وٽ وڃن ٿا. ائين سمجھو تھ زمينداري طبقي جي وجود جي لازمي ھجڻ جو اثر ڏنو وڃي ٿو، جيئن ھو ڏتڙيل زميندارن جي مدد ڪري سگھن. اھا تنبيھھ بھ آھي تھ وڏيرا ايتري قدر ڪوڙي شان مان ۽ فضول خرچين ۾ پنھنجو پيسو برباد نھ ڪن، جيئن سندن زمينداري قائم رھي ۽ جي ڪو زميندار زماني جي گردش ڪري ترين ڀر ڪري تھ ٻيا زميندار ھن جي واھر ڪن.
گٽس: ھن ڪھاڻيءَ ۾ ڏيکاريل آھي تھ سنڌ جا پڙھيل ڳڙھيل نوجوان وڏيرا، شھرن کي پنھنجي عياشيءَ جو مرڪز بنائن ٿا. اتي جي اوچي سوسائٽي ۽ ڪلبن ۾ گل گل جو واس وٺن ٿا، پر ڪٿي ٽڪي ڪونھ ٿا ويھن.
ھي شھري ڇوڪريون نھ رڳو ڇوڪريون، پر سندن مائرون پڻ (جيڪي نالن مان غير سنڌي لڳن ٿيون) ھنن سنڌي وڏيرن کي سندن دولت ۽ ملڪيت ڪري، پنھنجي دامن ۾ ڦاسائڻ چاھن ٿيون ۽ انھيءَ لالچ ۾ سڀ ڪجھھ ھنن جي حوالي ڪن ٿيون. پر وڏيري کي نڪاح جي نوڙيءَ ۾ ڦاسائڻ ۾ ڪامياب اھا ڇوڪري ٿئي ٿي، جا ٻاھريون ٻنو رکي اٽڪل کان ڪم وٺي، وڏيري کي تڙڦائي، پوءِ پيار جو ڍونگ رچائي بيوقوف بنائي سگھي ٿي.
ڪي شھري ڇوڪريون ۽ ضاعفون، جا وڏي ۾ وڏي خوبي وڏيري ۾ ڏسن ٿيون، يا جنھن چيز کان گھڻي کان گھڻو متاثر ٿين ٿيون، سا اھا آھي جو ھو پاڻيءَ وانگر پيسو خرچ ڪري ٿو.
ڪچو رنگ: جن چيزن جي چوڌاري زميندار جي زندگيءَ جو محور ڦري ٿو، انھن مان ٻھ مکيھ آھن: ھڪ ملڪيت جي واڌ ۽ سلامتي ۽ ٻي ڪامورن جي خوشنودي.
ھن ڪھاڻيءَ وارو زميندار بھ پٽ تي ان ڪري ايترو نٿو ڪاوڙجي تھ ھن سندس اجازت کان سواءِ شادي ڪئي آھي، يا شھري ڇوڪريءَ سان شادي ڪئي. پر ھن کي اصل غصو ان تي آيو آھي تھ رسم خان جي نياڻيءَ سان پٽس جي لائون نھ لھڻ ڪري ان جي ملڪيت سندس خاندان ۾ اچڻ کان رھجي وئي.
وري جڏھن پتو پويس ٿو تھ پٽس جو سھرو ڪليڪٽر (ڊپٽي ڪمشنر) آھي تھ ساري ڪاوڙ ڪافور ٿي وڃيس ٿي. ھي وڏيرا تھ ھلڪي سلڪي آفيسر جي سنگتي ھجڻ تي بھ فخر ڪندا آھن. جيڪڏھن ڪو چڱو آفيسر رڳو عنايت جي نظر ڪندو اٿن يا کلي ڳالھائيندو اٿن تھ راڄن ۾ پيا ٻٽاڪون ھڻندا آھن. ھتي تھ ڊپٽي ڪمشنر جھڙي وڏي ڪاموري سان ھن مائٽي ڳنڍي ھئي، ان ڪري کڳيون ھڻڻ لاءِ ھن کي ھرڪو سبب ھو.
اھو ان ڪري بھ جو اھڙو وڏو ڪامورو سندس موجود ملڪيت محفوظ رکي سگھي ٿو. تنھن کان سواءِ ايڏو وڏو ڪامورو، سندس سيڻ ٿيڻ ڪري، ھن جو تر ۾ رعب تاب ٿيندو. ان فونڊ ۾ ھو ان ڳالھھ کي بھ ڪا اھميت نھ ٿو ڏئي تھ سندس نھن پردو ڪرڻ واري نھ آھي ۽ اھڙو لباس پائي ٿي، جنھن سان جسم جي اڌ اوگھڙ ٿئي ٿي. حالانڪ اھو ساڳيو شخص پنھنجي گھر جي ضاعفن جي غير مرد تي اتفاقي نظر پوڻ تي ھن جون اکيون ڪڍرائڻ کان نھ مڙي ۽ سندس حويليءَ ۾ ڪنھن نر پکيءَ کي بھ اچڻ جي طاقت نھ ھئي.
پٽ جي خاندان کي ٽِڪو لڳائڻ واري ڳالھھ ۽ ھن کي ملڪيت کان محروم ڪرڻ جا ارادا، واريءَ سندا ڪوٽ ثابت ٿين ٿا.
اھي آھن زميندارن جي اخلاقيات جا ماپا، عزت ۽ شان جا پيمانا.
زر ۽ زور: ھن ڪھاڻيءَ ۾ بھ وڏيرن لاءِ اھو ڏيکاريل آھي تھ ھنن جي دشمنين، سازشن ۽ خونريزين جا مکيھ ڪارڻ آھن ٻئي جي زمين ڦٻائڻ جي ھوس ۽ سريتن جي ڪري رقابت.
وڏيري جي لاڏاڻي تي ھن جي خاندان ۾ نھ رڳو ورثي جي ورھاڱي ڪري ڏاڙھي پٽ ٿئي ٿي، پر سريتون ۽ بي نڪاحيون زالون ۽ سندس اولاد بھ جھڳڙن، ڇڪتاڻ ۽ بدناميءَ جو باعث بنجن ٿا.
ھڪ سھڻي ڇوڪري، ٻنھي ڀائرن جي سريت آھي. رقابت وچان، ھڪ ڀاءُ ٻئي ڀاءَ کي قتل ڪري ٿو. ان نموني ھو سموري ملڪيت جو اڪيلو مالڪ پڻ بنجي ٿو.
آٿت: ھتي وڏيري کي ”ستايل“ جي روپ ۾ ڏيکاريو ويو آھي ۽ ھتي ستم ڪندڙ آھن سرڪاري ڪامورا ۽ پنجابي ڪامورا. ون يونٽ جي زماني ۾ وڏيرو پنھنجي ڪلراٺي زمين تي سارين جي فصل ڪرڻ جي منظوري وٺڻ واسطي لاھور وڃي ٿو، پر اتي جا پنجابي ڪامورا ھن جو عوض واجبي ۽ قاعدي پٽاندر هوندي بھ قبول نٿا ڪن. ھٿان ھن کي گھٽ وڌ ڳالھائن ٿا، ڇڙٻون ڏين ٿا، لوڌي ٻاھر ڪڍن ٿا ۽ گاريون ڏئي بي عزتو ڪن ٿا.
لاھور جا ڪامورا، سنڌي وڏيرن جھڙو ”مرغو“ ائين ڪونھ موٽائيندا ھئا. جو ھو ٻين وٽان ايتري رشوت ڪڍي نٿي سگھيا. پر ھتي سوال ھو پنھنجي چوڌري جو. چوڌري چنن الدين وٽان کڻي ھنن کي ايتري رقم حاصل نھ ٿي ھوندي، پر جيئن تھ مقابلو وڏيري ۽ چوڌري جو ھو، ان ڪري ڪس کائي بھ ھنن ڪم پنھنجي چوڌريءَ جو ڪيو.
وڏيرو پنھنجي ان بيعزتيءَ جي باھ ٺارڻ ۽ بدلو وٺڻ خاطر ھڪ انوکو طريقو اختيار ڪري ٿو. ھو ھوٽل ۾ ھڪ رات لاءِ ھڪڙي پنجابڻ جو جسم خريد ڪري ٿو ۽ پنھنجي اندر جي آگ اجھائي ٿو.
اسان ٻڌو تھ ٻي طرح بھ ھو. ون يونٽ جي زماني ۾ سنڌ جا وڏيرا اسيمبليءَ جي اجلاس وقت يا شخصي ڪمن ڪارين جي بھاني لاھور ويندا ھئا ۽ سنڌ جي دولت اتي پاڻيءَ وانگر ھاري پنھنجي باھ ٺاريندا ھئا. ڪھاڻيءَ واري وڏيري جو آفيس ۾ ڪم ٿئي ھا تھ بھ ھو خوشيءَ ۾ ھوٽل ۾ پنھنجي باھ ٺاري ھا. بھرحال! جيئن ڪھاڻيءَ جي عنوان ”آٿت“ مان پڌرو آھي تھ ان وقت وڏيري پنھنجي ذھنيت ۽ سمجھھ موجب ان ڳالھھ ۾ پنھنجو آٿت سمجھيو، اھا ئي سنڌ جي وڏيري جي ذھنيت جي حقيقي تصوير آھي.
اسين اھو چوندا آھيون ۽ جا آھي بھ حقيقت تھ ٻين پرڳڻن وارا سنڌ مان پيسو ڪمائي، پنھنجن پرڳڻن ۾ کنيو وڃن. پر اھا بھ حقيقت آھي تھ ھتي جا وڏيرا تفريح لاءِ لاھور، مري، نٿيا گلي، سوات، ڪوئيٽا ۽ زيارت وڃيو سنڌ جا پئسا اتي لٽائين ٿا.
ھنن ڪھاڻين ۾ ھڪڙي ئي طبقي جي اپٽار آھي، ھڪڙي ئي طبقي جي نمائندگي آھي، ھڪڙي ئي طبقي جي اندروني ڇڪتاڻ جو احوال آھي، ھڪڙي ئي طبقي جي مسئلن جو ذڪر آھي، ھڪڙي ئي طبقي جي خير خواھيءَ خاطر ان جي اوڻاين طرف اشارو آھي. ھڪ طبقي جي بچاءَ ۽ بقاءَ واسطي، ان جا نقص سڌارن جو سبق آھي، اھو آھي وڏيرڪو طبقو.
ڪٿي بھ طبقاتي ڪشمڪش ڪانھ ڏيکاري وئي آھي، ڪٿي بھ طبقاتي مسئلو ڪونھ اٿاريو ويو آھي. ڄڻ اھو مسئلو آھي ئي ڪونھ. ڪٿي بھ ھاريءَ کي سامھون نھ آندو ويو آھي، ڄڻ تھ ھن جو وجود ئي ڪونھي. ھنن ڪھاڻين ۾ ڪٿي بھ ھاريءَ جو وجود ڪونھي. سندس مجموعن ۾ ڪٿي بھ ھاريءَ جو وجود ڪونھي.
[b]نجم عباسي
[/b]