سر سيد احمد خان
انگريزن مسلمانن کي هميشه شڪ جي نگاه سان ڏٺو هو ۽ سندن نظر عنايت هندن تي رهي. هندو ذاتي، ثقافتي ۽ مذهبي طور مسلمانن جي هر عقيدي ۽ هر رسم جي خلاف هئا. جنهن ڪري انگريزن جي عنايت جا مستحق هئا ۽ هو باوقار شهري بڻجي رهڻ لڳا ۽ مسلمانن کي ته شهريت جا حقوق به حاصل ڪين هئا. رفته رفته مسلمانن ۾ به گروهه بندي شروع ٿي وئي هئي هڪڙا انگريز جي نالي کان بيزار هئا ۽ ٻيا ڪجهه سنجيده راءِ رکندا هئا جي انگريز جي ماتحت رهي حڪومت ۾ حصو وٺڻ جي ڪوشش ڪري رهيا هئا. انگريزي حڪومت جي وقت مسلمان هر ڪنهن رعايت کان محروم هئا.
انگريزن جي امداد سان بنارس ۾ هندن جي تعليم ۽ تهذيب لاءِ يونيورسٽي قائم ڪئي ويئي جنهن جو نالو هندو يونيورسٽي رکيو ويو ۽ اها 1826ع ۾ قائم ٿي جنهن ۾ فقط هندو تعليم حاصل ڪري رهيا هئا، هندو پر جوش نموني انگريزي تعليم جي فروغ ۾ وڏو ڪم ڪري رهيا هئا ۽ پنهنجي معاشي حالت کي بهتر ڪرڻ لڳا.
سر سيد احمد خان 1857ع جو طوفان ڏٺو هو ۽ هن مسلمانن جي خون ۽ غارت کي چڱي طرح محسوس ڪيو هو ان کان پوءِ هن مسلمانن جي تباهي ۽ بربادي جي درد ناڪ صورت کي اکين سان ڏٺو هو. مسلمانن تي مايوسي، خوف ۽ هراس طاري ٿي ويو هو.
هو هڪ مخلص ۽ ايماندار شخص هو جنهن کي پنهنجي قوم جي ڏک ۽ رنج پوڙهو ڪري وڌو هو هن سوچيو ۽ غور ۽ فڪر ڪيو ته مسلمانن جي معاشري جو شيراز و منتشر ٿي ويو آهي ڪيئن ان کي يڪجا ڪيو وڃي. ان جو علاج فقط اهو آهي ته مسلمانن ۾ تعليم کي عام ڪجي ۽ تعليم جو جديد نصاب تيار ڪيو وڃي ۽ ساري مصيبت ۽ پسماندگي تعليم جي فقدان جي ڪري آهي جهالت هر برائي جو بنياد آهي. پر مسلمانن کي مغربي تعليم کان وڏي نفرت هئي انگريز جي تهذيب، عادتن ۽ رسمن سان مسلمانن جي سخت مخالفت هئي جن سندس هر ڳالهه کي ۽ هر چيز کي نجس ٿي سمجهيو. هنن تعليمي درسگاهن جي کولڻ کي به انگريز جي هڪ چال سمجهيو هو ته جيئن مسلمانن مان مذهب جي بوءِ زائل ٿي وڃي.
جڏهن سيد صاحب منزل جي طرف قدم وڌايو ته کيس مسلمانن جي طرفان ملحد ۽ ڪرستان جا لقب نصيب ٿيا، پر سيد پنهنجي منزل ڏانهن تيزي ۽ تيز رفتاري سان وڌي رهيو هو. هن هڪ درسگاهه قائم ڪيو ۽ درسگاهه کي وڌائڻ لاءِ اڳتي قدم کنيو. هن انگريزن جي دل مان مسلمانن جي طرفان بدظني ۽ بي اعتمادي کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش شروع ڪئي هو انگريز جي تعاون جو خواستگار هو. هن انگريزن کان پنهنجو حق ٿي تسليم ڪرايو ۽ تعليم ۽ تهذيبي معاملن ۾ جائز مدد جو متمني هو، هو انگريز ۽ مسلمان جي وچ ۾ مفاهمت پيدا ڪرڻ جي جدوجهد ۾ لڳي ويو ماڻهن انهيءَ ڪوشش جو غلط تاثر ورتو.
هندن جي اڪثريت ۾ عموماً ٰ تعليم يافته طبقي ۾ اهو رجحان هو ته مسلمان حڪومت ۽ مسلمانن جا سڀ خط و خال هندوستان مان مٽجي وڃن. تنهن ڪري هنن اردو ٻولي جي سخت مخالفت ڪرڻ شروع ڪئي ۽ ان جي بجاءِ هندي ٻولي کي رائج ڪيو.
سيد صاحب 1862ع ۾ سائنٽفڪ سوسائٽي جو بنياد رکيو جنهن جو مقصد انگريزي ڪتابن مان اردو ترجمو ڪرائڻ هو. هن سمجهيو ته انهن ڪتابن جي مطالع کان پوءِ ماڻهن ۾ شعور پيدا ٿيندو ۽ آهسته آهسته منجهن علم ۽ فراست جي روشني ڦهلجي ويندي. اهو ڪم وڏي محنت ۽ تندهي سان ڪيو ويو. ڪيترائي انگريزي ڪتاب اردو ۾ ترجمو ٿي شايع ٿي ويا جن جي پڙهڻ سان ماڻهن جي ذهن ۾ نئين روشني جي لهر پيدا ٿي ۽ ڪجهه ڏينهن کان پوءِ علي ڳڙهه انسٽيٽيوٽ جاري ڪئي ويئي جنهن ۾ عملي، سياسي ۽ معاشرتي مضمون شايع ٿيندا رهيا جن پڻ تعليم جي مقصد کي وڌائڻ ۾ مدد ڪئي. سندس خيال موجب جيستائين جديد تعليم مسلمانن ۾ عام نه ٿيندي تيسين مسلمان اونده ۾ رهندا. ان تي ڪيترن مٿس عجيب و غريب قسم جا حملا ڪيا. 1867ع ۾ هندن اردو جي خلاف ملڪ گير مهم شروع ڪئي جنهن هن کي هندن کان بدظن ڪري ڇڏيو ۽ سيد صاحب جدا قوم جو نظريو قائم ڪيو ٻن قومي نظرين جو بنياد پيو ۽ سيد صاحب ان بنياد جو پهريون پٿر رکيو.
هو تعليم جي جائزي وٺڻ لاءِ 1869ع ۾ انگلينڊ روانو ٿيو ۽ اٽڪل ڏيڍ سال جي قيام کان پوءِ هندوستان واپس آيو ۽ پنهنجي موٽڻ تي هن ”تهذيب الاخلاق“ نالي رسالو شايع ڪيو رسالي ۾ مذهب، اخلاق ۽ معاشرت وغيره تي اعليٰ پيمانه تي مضمونن کي پڙهڻ کان پوءِ سيد صاحب جي هڪ ڀرپور ۽ ڪامياب زندگي جا اهڃاڻ ملن ٿا. 1875ع ۾ سيد صاحب مسلمانن جي فلاح ۽ بهبود ۽ تعليم و تربيت لاءِ محمدن اينگلو اورنٽيئل ڪاليج کوليو جيڪو پوءِ مسلم يونيورسٽي علي ڳڙهه جي نالي سان مشهور ٿيو. اهو ڪاليج نه فقط مسلمانن جي تعليم لاءِ درسگاهه هو پر انهن جي لاءِ هڪ وڏي تربيت گاهه جو ڪم ڪندو رهيو. ڪتابي ۽ تدريسي علم کان سواءِ اهو ادارو سيرت، تهذيب ۽ اخلاق جو درس ڏيندو رهيو. اهو ادارو مسلمانن ۾ سجاڳي پيدا ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو ۽ مسلمانن جو سياسي، تهذيبي ۽ معاشرتي مرڪز بڻجي پيو.
(ماهوار پيغام، 1982ع تان ورتل)