خواجه محڪم الدين سيلاني (سيراني) جا ٻه مقبرا
خواجه محڪم الدين سيلانيءَ کي سيلاني يا سيراني انڪري چوندا آهن. جو جيڪو گھڻو وقت گھمندڙ ڦرندڙ ۽ تاريخي ماڳ مقام ڏسندڙ، داستاني قصن جي مقامي جاين ۽ ماڳن تي وڃي معلومات حاصل ڪندڙ ۽ روحاني ڪچهريون ۽ مشاهدا ماڻڻ لاءِ گھڻو وقت سير ڪري وقت گذاريندڙ کي سنڌ ۽ هند واري زماني ۾، سنڌي علائقن ۾ ”سيلاني“ ۽ هندي علائقن ۾ ”سيراني“ سڏيندا هئا. ٻنهي جي معنيٰ ساڳي آهي. خواجه محڪم الدين به تمام گھڻا سير سفر ڪيا. سنڌ ۾ گھڻو ايندو رهندو هو، خاص طور تي اٻاوڙي، روهڙي، سکر، کهڙا، درازا، راڻي پور، مٽياري، ڀٽ شاهه، درگاهه مڪان شريف تعلقو ٽنڊو الهيار ، ٺٽو ۽ گھوٽڪيءَ گھڻو ايندو ويندو رهندو هو.
سنڌ ۾ درگاهه مڪان شريف جي بزرگ مخدوم عبدالحميد ٻوچڙائيءَ جي خدمت ۾ ڪجهه عرصو رهيو ۽ هڪ ڪرڙ جي وڻ هيٺان هڪ جهوپڙي ٺاهي ذڪر فڪر ۾ رهيو. ان جهوپڙيءَ واري هنڌ کي اڃا تائين ”خانقاهه“ سڏيو وڃي ٿو.
سيلاني بادشاهه اٺ يا گھوڙي تي سفر ڪندا هئا. سندن اٺ جو نالو ”درگاهي“ ۽ گھوڙي جو نالو ”توڪل“ هو. انهن ٻنهي تي به اڪثر راڳ ٻڌڻ وقت وجد طاري ٿي ويندو هئن ۽ اکين مان ڳوڙها وهندا هئن. هڪ ڏينهن ”توڪل“ تي اهڙو ته وجد طاري ٿي وين جو ميان يوسف مستانو جيڪو هن لاءِ گاهه پٺو آڻيندو هو، سو پيار وچان گھوڙي کي چنبڙي پيو ۽ گھوڙي جي ڳچيءَ ۾ ڀاڪر وجهي ويهي رهيو. ”توڪل“ مدهوشي ۾ اهڙي ريت ڳچي مٿي ڪئي جو ميان يوسف مستانو هيٺ ڦهڪو ڪري، ڪري پيو. پر ان سان گڏ سندس سيني ۾ اسم ذات جي دري کُلي پئي. ان ڏينهن کانپوءِ ماڻهو ميان يوسف مستاني کي ”توڪل“ جو مريد ۽ فيض ورتل سڏڻ لڳا.
”درگاهي“ ۽ توڪل“ اهڙا ته سندن چئي ۾ هوندا هئا، جو سيلاني بادشاهه جيئن چوندو هو، تيئن ڪندا هئا. هڪ ڀيري سيلاني سائين اچي جانُو واري کوهه تي منزل ڪئي. ويجهو هڪ مسجد هئي، جتي پاڻ وضو ڪرڻ لڳا. خادمن سندن اٺ کي چرڻ لاءِ ڇوڙي ڇڏيو ته ”درگاهي“ مسجد جي ڀر واري کبڙن جا پن چرڻ لڳو. اهو ڏسي ”درگاهي“ کي چيائون، ميان درگاهي هيءَ مسجد جو کبڙ آهي. اهو ٻڌڻ شرط اُٺ پري هليو ويو. خواجه صاحب جو سرائيڪي ٻوليءَ تي عبور حاصل هو. ۽ پاڻ اردو، انگريزي، پنجابي، پشتو ۽ سرائيڪي ٻوليءَ ۾ پڻ ڳالهائيندو هو. ۽ سرائيڪي ٻوليءَ ۾ شاعري به ڪندو هو. سندس سرائيڪي شاعري ۾ ٻه ڪافيون درازا واري بياض ۾ ۽ ٻه ڪافيون خوشيرام سودائي جي بياض ۾ ملن ٿيون. پاڻ راڳ ويراڳ جو شوقين هو. هن شاهه سائين جي روبرو ڀٽ تي راڳ پڻ ڳايو هو ۽ شاهه لطيف کين تمر فقير جي پڻ پارت ڪئي هئي. ته جڏهن خليفو تمر عاقل بالغ ٿئي ته کيس درويشي ۽ دلريشي جو سبق پڙهائيندا. پوءِ ٿيو به ائين جو محڪم الدين سيلاني جي رهنمائيءَ سان تمر فقير ڪماليت کي پهتو.
ڊاڪٽر نواز علي شوق، مضمون، حضرت سچل سرمست ۽ خواجه محڪم الدين سيلاني ۾ لکي ٿو ته، سيلاني بادشاهه 6 ربيع الاول سن 1197هه تي هيءُ مٽي جو ملڪ ڇڏي وڃي مالڪ حقيقي سان مليا. سندن وفات ڪاٺياواڙ ۾ ڌوراجي بندر تي ٿي. پاڻ پنهنجي هڪ مريد وٽ ترسيل هئا. ان عقيدتمند سوچيو ته جيئن مرشد سڳورو سدائين اسان وٽ رهي، تنهن ڪري کين زهر ڏنائون. رات جي وڳڙي ۾ کين دفن ڪيو ويو. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ سندن عزيزن قريبن کي پتو پيو. جيڪي سندن تابوت کڻائي اچي ريلوي اسٽيشن سما سٽا ويجھو ڳوٺ جيئو پوستي ۾ کين دفن ڪيائون. اها ئي سندن آخري آرام گاهه آهي. ان ڳوٺ کي هينئر ”خانقاهه شريف“ سڏيو ويندو آهي. جتي هر سال 5. 6 ربيع الاول تي شاندار ميلو لڳندو آهي. ۽ پري پري جا هزارين عقيدتمند اچي حاضري ڀريندا آهن.
”نيٽ تي ڏنل ڪتاب ۽ انگريزي مضمون، حضرت خواجه محڪم الدين سيراني“، مطابق خواجه صاحب جو موت زهر ملڻ سبب ٿيو. جيڪو کيس دوراجي (ڪاٺياواڙ، انڊيا) ۾ ڏنو ويو. خليفه ابوطالب ۽ شيخ نٿوءَ، موت جي خبر ٻڌائيندي چيو ته، حافظ ڪَوڪِيءَ خواجه محڪم الدين کي ٻه دفعا زهر ڏنو. جيڪو خواجه صاحب پيئندي چيو ته هي مونکي ڪجهه نه ڪندو ڇو ته منهنجي وڃڻ جو وقت اڃان نه ٿيو آهي. پر جڏهن حافظ ڪَوڪِيءَ ٽيون دفعو حضرت محڪم الدين سيرانيءَ کي زهر ڏنو ته، هن چيو ته ها، هاڻي منهنجي وڃڻ جو ٽائيم آهي. پوءِ زهر هن تي اثر ڪيو ته پاڻ مري ويو. زهر پيئڻ وقت محڪم الدين سيرانيءَ ڏهه روپيا حافظ ڪَوڪيءَ کي ڏيندي چيو ته پنج روپيه منهنجي ڪفن دفن تي خرچ ڪجان ۽ پنج روپيه راه مولا ڏجان. ۽ اهڙي طرح پاڻ 5 ربيع الثاني 1197هه مطابق 1776ع تي وفات ڪري ويا. حضرت محڪم الدين سيرانيءَ جي مزار دوراجي شهر ضلع راجڪوٽ، گجرات، انڊيا ۾ آهي. خواجه محڪم الدين سيراني جا ٻه مقبرا آهن. جن مان هڪ خانقاهه شريف ضلع بهاولپور (پنجاب) پاڪستان ۾ ۽ ٻيو مقبرو دوراجي شهر ضلع راجڪوٽ انڊيا ۾ آهي. سندس ساليانو عرس پهرئين ربيع الثانيءَ کان 5 ربيع الثاني تائين هلندو آهي.
خواجه محڪم الدين سيلانيءَ جي درست ولادت 1137هه مطابق 1725ع ۽ سندس وصال 5 ربيع الثاني 1197هه مطابق سومر 10 مارچ 1783ع. (مرتب، لاڙڪ)
حوالو، بلوچ ڊاڪٽر نبي بخش خان، سنڌي موسيقيءَ جي مختصر تاريخ، ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز حيدرآباد، ڇاپو پهريون 1978ع، ص 177.
ڪلاچي تحقيقي جرنل، جلد ٻيو، شمارو پهريون، 1999ع، ص، 122، 123،127. ڪتاب، سنڌي ڪلاسيڪل راڳ ويراڳ، سرمد چانڊيو.