مُلا ملان مه چَئه ! هن بيت بابت مختلف روايتون
مُلئين مٺي ماءُ، جنهن پتو ڦِٿو پيٽ ۾،
سڃاڻي الله، ٽٻي ڏنائين ڌوڙ ۾. (سر يمن ڪلياڻ)
مُلا مُلان مَ چئو، اهي آهيڙي آهين،
مرونءَ سندي ماهه تي، ٿا ماڻڪ مٽائين،
کنيون قرآن ڪڇ ۾، ٿا رليا رلائين،
انهن تي آهين، لعنتون لطيف چئي.
ٻي پڙهڻي: اهڙا ئي آهين لالچي لطيف چئي. (سر يمن ڪلياڻ)
مُلان ناهن مولا جا، آخوند سڀ انڌا،
لاهي ڇڏ لطيف چئي، کاڻين جا کنڌا،
هاديءَ تو هنڌا، پٽين پرايو ڪين ڪي.
مُلن جو مولا سان، ڪُڄاڙو لڳي،
رنجايئون رسول کي، الستؤن اڳي،
مُلن وڌو آ مچ ۾، گڏهه گابو گڏي،
تن لوٺين کان لڏي، لاڙو ڪر لطيف چئي.
ڪتاب: ڀٽائيءَ تي بهتان، محبوب علي سمون. شاهه جو گنج، الهداد جنجهي. شاهه جو گنج، محمد قاسم راهمون.
نواز ڪنڀر جي لکڻ موجب، شاهه لطيف جي دؤر ۾ کنڀري وارو مدرسو (دائرو) ڏيهه پرڏيهه ۾ مشهور ٿيو ته ان جي شهرت ڀٽائيءَ تائين پهتي. روايت مطابق ڀٽائي صاحب ميان عبدالباقيءَ جي ڪرامتن مان متاثر ٿي کنڀري ايندا رهندا هئا. هڪ ڀيري ميان (طيب) طبيب جن جي وقت ۾ ڀٽائي صاحب ويس بدلائي، لُنگ ٻڌي تِلڪ لڳائي، ظهر نماز کان ڪجهه اڳ، مسجد ۾ سيپارا مٿي هيٺيان ڏئي اولهه طرف پير ڪري سمهي رهيا. جڏهن مدرسي جي استادن، شاگردن کي ٻپهري نماز جي تياري جو حڪم ڏنو ته مسجد ۾ ته ڪم ئي ٻيو لڳو پيو هو! ڇوڪرن کي به لڳو رونشو. ڀٽائيءَ به ڪو هجي صفا آخري آزمائش جي خيال ۾ سو جڏهن ڇوڪرن جي چوڻ تي شاهه صاحب جن مسجد مان ٻاهر نه آيا ته ڇوڪرن ”ماسترن“ پاران سيکاريل ۽ آزمايل طريقو ٽنگا ٽولي ڪري ڀٽائيءَ صاحب جن کي مسجد کان ٻاهر ڇڏي آيا. ڀٽائيءَ سرڪار جو اهو ويس ۽ اهي ڳالهيون هيون راز، رمز ۽ معرفت جون جن کي نه شاگرد سمجهيا نه ئي استاد سمجهي سگهيا. روايتن مطابق سيپارن لاءِ ڀٽائي جو چوڻ هو ته ”جي ڪتاب مٿان ڪتاب رکيو ته ڇا ٿيو!“ کنڀري ۾ ڀٽائيءَ صاحب جي اچڻ جي حوالي سان چيو وڃي ٿو ته هو ٿر جي سفر دوران هٿونگي کان ويهه پنجويهه ڪلوميٽر اتر طرف کان جوڻيجن ۽ راڄڙن جي ”تڙ هاٿو“ يوسي جڻهار کان ٿيندي. اڇڙي ٿر ۾ ڊرينهه جو اوريون پاسو ڏئي ”ساميءَ واري مڙهي“ وٽان ٿيندو هتي آيو. ٿاريلن لاءِ چيل سندس هي بيت انهيءَ سفر جو ئي چيل ٻڌائجي ٿو:
ڏوري ڏوري ڏيهه، ڏٺم ٿاريلن جو ٿر،
نڪي ڏندڻ ڏين ڏندن کي، نڪي منهن تان لاهين مَر،
والي هيڏو وڙ، هنن ڪِنن تي ڪيئن ڪيو.
(خبر ناهي ته هي بيت ڀٽائيءَ سرڪار جو آهي يا ڪنهن ٻئي شاعر جو، ماڻهو هن بيت کي ڀٽائيءَ سان منسوب ڪري پڙهن ٿا).
ڪن روايتن مطابق ڀٽائيءَ سرڪار هنگلاج مان ٽٻي ڏئي ٺٽي مان نڪرڻ بعد گهمندي ڦرندي هتان اچي نڪتا هئا، ان ڪري ئي کين هتي اچڻ وقت لانگوٽو به ٻڌل هو ته تلڪ به لڳل هئي. ڪن روايتن ۾ کنڀري ۾ ته ڪن روايتن مطابق ”تجل واري مسجد“ ۾ ڪتو به اچي ٻڌو هئائون. جنهن کي به اتي وارا سالڪ سڃاڻي نه سگهيا هئا پر جن سڃاتو انهن چيو ته ڀٽائيءَ هي ڪتو نه پر ”نفس“ ٻڌو آهي. اهي به روايتون آهن ته ڀٽائيءَ هتي اڳ ۾ به ايندو ويندو هو ۽ ڪافي عرصو هتي عبادت ۾ به گذاريو هئائين. پر راڄڙ مٿس ڪن سببن جي ڪري ڪن ماڻهن جي بقول ته ميئين صاحب سان ڀٽائيءَ سرڪار جي ويجهڙائپ راڄڙن کي نٿي وڻي. ان جي ڪري مٿس ناراض ٿي پيا ۽ انهن کٻڙن کي باهه به ڏئي ڇڏي هئائون پر ڀٽائيءَ اتان صحيح سلامت نڪري آيا هئا. کنڀري ۾ شاهه صاحب اڪثر ڪري موجوده مسجد جي محراب واري جاءِ ڀرسان رهندا هئا. چون ٿا ته هتي جي ماڻهن شاهه صاحب جن تي ڪتا به بڇيا هئا جن لاءِ ڀٽائيءَ سرڪار چيو هو ته:
نڪي آهيون چُوهڙا، نڪي آهيون چور،
هاگاما ۽ هور، ڪُتا ڪرين ڪَڻ تي. (الهداد جنجهي، شاهه جو گنج، سُر معذور).
نَه ڪِين آهيون چُوهڙا، نه ڪي آهيون چور،
هنگامان ۽ هور، ڪُتا! ڪريين ڪَن تي؟
(غلام محمد شاهواڻي، شاهه جو رسالو، سُر معذوري، داستان: 1).
مسجد جي ڏکڻ اولهه ڪنڊ تي ملان ڪاتيار وارن مرشدن مان سائين اسحاق جو تڪيو، کٻڙن جي جهڳٽي جي صورت ۾ اڄ به موجود آهي. چون ٿا ته ”ملان مرئي ماءُ، پتو ڦاٽئي پيٽ ۾“ وارا بيت انهيءَ واقعي بعد هتي جا چيل آهن ته هيٺيان بيت به ڀٽائيءَ هتي ئي چيا هئا.
پڙهن تسبيحون پاپ جون، اٿيو رات اسور،
ڏهرجن کان ڏور، رهه ته راحت ٿئي.
مُلان ملان مَ چئو، آخوند سڀ انڌا،
لاهي ڇڏ لطيف چئي، کاڻيل جا کَنڌا،
سَڙي سڀ سَنڌا، ويا طَمعَ ۾ تَن جا.
مُلان ملان مَ چو، هي آهيڙي آهين،
مِرونَ سندي ماهه تي، ٿا ماڻڪ مَٽائين،
اهڙا ئي آهين، لَعنتي لطيف چئي.
انهيءَ واقعي بعد شاهه عبداللطيف ڀٽائي هتان ناراض ٿي وڃڻ بعد کنڀڙو ڦٽي ويو ماڻهون هتان لڏي ويا. ڀٽائيءَ جي وفات بعد حاجي بشام بروهي (جنهن جي مزار سنڌڙي لڳ آهي.) جيڪو هتي ايندو ويندو هو سو 1930ع ڌاري هتان جي عام ماڻهن توڙي حافظن سان گڏ اٺ کان يارنهن راتيون شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي درگاهه تي جاڳڻ ۽ چِلو ڪڍڻ بعد، ڀٽائيءَ پاران ناراضگي ختم ٿيڻ جو اشارو مليس ته واپس وريو ۽ پوءِ کنڀرو ٻيهر آباد ٿيو.
شاهه لطيف جو ڳوٺ کنڀري مان آخوندن، ڏهرجن، راڄڙن، مُلن وٽان ڀيرو ڪري ڳاهن وٽان لگهندي، سرن واري لڳ ميان تاج محمد جي ڳوٺ پهتا. سرن واري اها جاءِ هن وقت ”ڳوٺ مخدوم ميان ولي محمد“ سڏجي ٿي. هي ڳوٺ تعلقي سانگهڙ جي ديهه سرن واري، تپو ساريجي ۽ يوسي چوٽياري ۾ واقع آهي.
روايتن مطابق هتي به شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ ساڳي لُنگيءَ ۽ تِلڪ واري لباس ۾ ظهر جي نماز وقت جُتيءَ سوڌو مسجد جي محراب ۾ الهندي پير ۽ سيپارا سيراندي ڪري سمهي رهيا. ان وقت شاگردن نماز جي تياري پئي ڪئي. اها خبر جڏهن ڪشف جي مالڪ ۽ الله جي پياري وليءَ ميان تاج محمد جن کي ملي ته هو سڄي ڳالهه سمجهي ويا ۽ ماڻهن کي ماٺ رهڻ جو حڪم ڏيندي، وڃي ڀٽائي صاحب سان مليا. ميان صاحب سلام ورايو ته ڀٽائي جواب نه ڏنو، تنهن تي ميان ولي محمد/ميان تاج محمد چيو ته:
ڪوڙو تون ڪفر سين، ڪافر مَ ڪوٺاءِ،
هندو هڏ نه آهين، جڻيو تو نه جُڳاءِ،
تلڪ تنين کي لاءِ، سچا جي شرڪ سين.
جنهن جي جواب ۾ ڀٽائي وراڻيو: مونا طور سينا، سندا سناسين.
پوءِ شاهه صاحب وعليڪم اسلام چئي کين مليو، وٽن رات رهيو ۽ ڪچهري ڪيائون. ڀٽائِيءَ ميان صاحب کي پاڻ سان کنڀري ۾ ٿيل وارتا ٻڌائي، جنهن تي ميان صاحب چيو ته ”سائين هن لباس ۾ توهان کي ڪير سڃاڻيندو؟“ چون ٿا ته پوءِ ڀٽائي صاحب وهنجي سهنجي لباس مٽايو ۽ ننگر پاڻي ڪيو. ان بعد جڏهن مئين صاحب پنهنجن مريدن جو وزن به کين کڻڻ جو چوندي ڀٽائي کي پنهنجو مرشد ٿيڻ ۽ کين مريد ڪري ذڪر ڏيڻ لاءِ عرض ڪيو ته ڀٽائي صاحب فرمايو: ”توهان جي منزل مون کان مٿي آهي“. توهان ”روضي ڌڻيءَ جا مريد ٿيو جن جو ظهور ٿي چڪو آهي“ روضي ڌڻيءَ جن جون نشانيون ٻڌائيندي ڀٽائيءَ چيو ته هو گابا چاريندو هوندو ۽ وڻ جي ڇانوَ اُن تي ئي هوندي. هو ڀل ڪهڙي به پاسي بيٺل هجي. جڏهن ميان تاج محمد روضي ڌڻيءَ جن کي ڀٽائي صاحب جن جي ٻڌايل نشانين مطابق سڃاڻي، کين مرشد ٿيڻ لاءِ عرض ڪيو ته، روضي ڌڻيءَ جن پهرين ته کين ٽارڻ جي ڪندي چيائون ته: ”توهان ڪٿي اسان جي چرئي مائٽ جي چوڻ تي ڪونه لڳا آهيو“؟. ميان صاحب کانسواءِ سرن واريءَ ۽ ٻين ڪيترن ئي علائقن ۽ ذاتين وارا سندن مريدن به روضي ڌڻيءَ جا مريد ٿي ويا.
شاهه لطيف ٿر ۾ ڪپرين وٽ آيا جن جي باري ۾ روايت مشهور آهي ته اهي سندن جُتي چورائي ويا. ان واقعي جي حوالي سان ڀٽائيءَ سرڪار سان منسوب هي بيت ملي ٿو.
ڪپري ۽ ڪانو، اکر ٻئي هيڪڙي،
هڪ چوري کان نه رهي، ٻيو وڃائي ٿانو،
ڪپري ۽ ڪانو، ڏاڏا ڪڍج ڏيهه مان.
حوالو: نواز ڪنڀر، ڀٽائيءَ جا پنڌ ۽ پيچرا، ثقافت کاتو حڪومت سنڌ، ڇاپو پهريون، ڊسمبر 2014ع، ص: 96، 97، 98، 101، 104، 105، 106، 107، 129، 130.