شاهه لطيف ۽ خواجه محمد زمان، جي ملاقات بابت مختلف روايتون
خواجه صاحب اڃا صغير ئي هئا ته والد شريف جي هٿ هيٺ سارو قرآن پڙهي پورو ڪيائون. تعليم مڪمل ڪرڻ کان پوءِ خواجه محمد ابوالمساڪين جو مريد ٿيو ۽ مولوي محمد صادق نقشبنديءَ وٽ عربي ۽ فارسي پڙهيو. جلد ئي طريقت جون منزلون طئي ڪيائين. 1149هه/1736ع ۾ سندن والد شريف وفات ڪئي ته ٿوري ئي عرصي ۾ لواريءَ جو شهر ڪلر سبب ڦٽي ويو ۽ ماڻهو به وڏي تعداد ۾ لڏيندا پئي ويا. 1150هه/ 1737ع ۾ خواجه محمد زمان قديم لواريءَ جي ويجھو ڇڪ ۾ هڪ نئون ڳوٺ ٻڌايو جنهن جو نالو به لواري رکيائون.
خواجه محمد زمان لواري وارو سدائين سفر ۾ قرآن مجيد، مثنوي مولانا روم ۽ ديوان حافظ ساڻ کڻي هلندا هئا.کيس انهن ڪتابن سان دلي لڳاءُ هو. مخدوم محمد زمان جو فيض سنڌ، هند ۽ عرب تائين پهتو، خواجه محمد زمان جي ٻارنهن هزار واصل با الله بزرگن منجھان چاليهه بزرگ ڪمال جا صاحب ۽ پنهنجي وقت ۾ بيمثال هئا. سندس چار خليفا مشهور ٿي گذريا آهن. جن ۾ مييون عبدالرحيم گرهوڙي، حاجي ابوطالب اگھمي، حاجي محمد صالح، حافظ هدايت الله، ان کان علاوه سندس تمام گھڻا طالب هئا.
ڊاڪٽر دائود پوٽي لکيو آهي ته”ڪهڙي نه عجيب ڳالهه چئجي جو شاهه لطيف جهڙو برگزيدو اولياءُ ۽ عظيم شاعر پيري زهيريءَ ۾ ڪهي پنهنجي شاگرد جي شاگرد وٽ زيارت لاءِ اچي.“ ان مان اندازو لڳائي سگھجي ٿو ته خواجه صاحب جي درويشيءَ جو پڙلاءُ پري پري تائين پهتل هو.
شاهه لطيف اندازن 57-58 سالن جي عمر ۾ سهي سنڀري خواجه صاحب جن جي چار چشمي لاءِ لواري شريف ۾ آيو. جڏهن حجري جي دروازي وٽ پهتو، تڏهن هڪ نوڪر کي موڪليائين ته، ”وڃي اندر اچڻ جي اجازت وٺي اچ.“ نوڪر وڃي خبر ڪئي. خواجه صاحب جن فرمايو ته: شاهه صاحب کي وڃي چئو ته ”ٿورو ترسو اسين پاڻ اوهان جي استقبال لاءِ ٿا اچون.“ شاهه صاحب پڇيو ته: ”خواجه صاحب ڪهڙي ڪم ۾ هئا ؟“ جواب ڏنائين ته: ”ماٺ ۾ ويٺا هئا.“ شاهه صاحب تنهن تي فرمايو ته: ”انهيءَ مشغوليءَ مان ڪڏهن واندا ٿيندا جو اسان ڏي متوجه ٿيندا؟ اٿ ته اندر لنگھي هلون.“ جڏهن شاهه صاحب، خواجه صاحب جو سنمک ٿيو تڏهن هي بيت چيائون:
سامي سفر هليا، ڪو پروڙي پنڌ،
جنين هيٺائون ڪنڌ، آئون نه جيئدي ان ري،
جنهن تي خواجه صاحب جن ٺهه پهه جواب ڏنو ته:
ڪين آهين، ڪين ٿئين، وڃي ڪي ڪماءِ،
لاڳاپا لوڪ جا، ”لا“ سين سڀ لهراءِ،
سامي پوءِ سلنداءِ، ڳالهه پريان جي ڳجھه جي.
انهيءَ تي شاهه صاحب جن فرمايو ته:
قلم وهي ويو ڪانهه، سرتيون ڪنهن سهاڳ لئه،
انگ اڳيئي لکيو، ات نه پهچي ٻانهه،
ڪنهن کي ڏيان دانهن، ته پرين مون سي هينءَ ڪيو.
خواجه صاحب وراڻيو ته:
ويهه وڃي وٽ تن، قلم جنين جي هٿ ۾،
ميٽؤن انگ اڳيون، واري ٻيو لکن،
پنو سو پاڙهين، جنهن مان پسڻ ٿئي پرينءَ کي.
انهي بيت بازي بعد شاهه صاحب پڇيو ته ” فنا کان پوءِ ڇا آهي؟“ ان جي ڪا ڪل آهي؟ خواجه صاحب فرمايو ته: ”فنا کان اڳ ڇا آهي؟“ هي سخن ٻڌي شاهه صاحب جن عرض ڪيو، ته ”ارادو اٿم ته اوهان جو مريد ٿيا.“ پاڻ وراڻي ڏنائون ته: ”سماع ۽ گانو، اسان جي طريقي ۾ منع ڪيل ۽ حرام ٺهرايل آهي سواءِ ڪن مشروعي موقعن جي“ تنهن تي شاهه صاحب چيو ته: ”ساري ڄمار سماع ۽ سرود ۾ صرف ڪئي اٿم، هينئر انهن کي ترڪ ڪرڻ مون لاءِ محال آهي.“ پوءِ هڪ ٻئي سان ڳچ وقت ملاقات ڪيائون. جڏهن شاهه صاحب موڪلايو تڏهن کيس خليفت جي چادر(اجرڪ) ڍڪيائون ۽ شاهه صاحب کي چيائون ته اسان کي ڪو نصيحت جو بيت ٻڌايو. پوءِ ڀٽائي صاحب هي بيت چيو.
گندي ۽ گراهه جن سناسين سانڍيو،
تنين کان الله اڃان آڳاهون ٿيو.
خواجه صاحب جي زيارت ڪري وڃڻ کان پوءِ شاهه صاحب هميشه خواجه صاحب جي شان ۾ هيٺيون بيت پڙهندو هو:
مون سي ڏٺا ماءِ، جنين ڏٺو پرينءَ کي،
ٻي پڙهڻي: سي مون ڏٺا ماءِ جنين ڏٺو پرينءَ کي.
تنين سندي ڪاءِ، ڪري نه سگھان ڳالهڙي، (سر کاهوڙي)
جڏهن شاهه صاحب موڪلائي روانوٿيو، تڏهن خواجه صاحب جن فرمايو ته: ”اسان جي صحبت اختيار ڪيائين، پر همت نه ٿيس جو اسان جي طريقت ۾ داخل ٿئي، جي ٿئي ها ته اهڙي عميق ۾ ٽٻيون ڏياريونس ها، جو پنهنجي نام ۽ نشان جو به سماع ڪونه پويس ها.“ تنهن تي سندس هڪڙي فقير شيخ بلال، سيد صاحب جي روحاني منزل بابت پڇا ڪئي ته، خواجه صاحب فرمايو ته: ”هن جي منزل اوهان جھڙي آهي، يعني هو به اوهان وانگر صاحبِ دل آهي.“ مگر صاحب دل ٿيڻ ڪا سٿري ڳالهه نه آهي. هڪ وڏي دولت آهي. جا سڀاڳن کي ئي ملي ٿي ۽ سواءِ فنا جي هر گز حاصل نٿي ٿئي.“ پوءِ فنا جي مفصل سمجھاڻي ڏئي هي بيت چيائون:
جيئن چتونءَ کي خزران، تيئن مون پاڙو سپرين،
هن وڃائي جان، مون نشاني نه لڀي.
ڪتاب، ڏکڻ ٿيو اهاءُ، ص: 194. تي شاهه صاحب ڪنهن قاصد هٿان خواجه محمد زمان جن ڏانهن هڪ روحاني رمز پڇڻ لاءِ نياپو موڪليو ته: ”ڪپيريءَ ۾ پير ، ڪني پاتو پير ئين.“
خواجه صاحب قاصد جي هٿان واپس جواب موڪليو ته:
”ڪپيريا اوري رهيا، اٻڌ ٻڌائون،
اتاهين آئون، رهي آيس راتڙي.“
بس اهڙو روحاني رمز سان جواب ٻڌي شاهه صاحب، خواجه محمد زمان جن سان ملاقات جو سانباهو ڪيو. تنهن کانپوءِ هن ڪتاب ۾ ساڳئو ذڪر آيل آهي. جيڪو ٻين ڪتابن ۾ به ڏنل آهي.
هڪ روايت آهي ته، شاهه لطيف جڏهن خواجه صاحب ڏانهن وڃي رهيو ته روحاني منزل وسيلي خواجه صاحب کي معلوم ٿيو ته ڀٽ ڌڻي ملاقات لاءِ اچي رهيا آهن، جڏهن شاهه لطيف خانقاهه اندر پير رکيو ته حضرت خواجه محمدالزمان جن هي بيت فرمايو:
ڪُپيريءَ ۾ پير، ڪنين پاتو پيرئين،
جنين منجهڻ ماڻهين، سڄڻ اُتي سير،
ان ڀونءِ سندو ڀير، ڪوڙين مان ڪو لهي،
جنهن جي جواب ۾ ڀٽ ڌڻيءَ فرمايو:
ڪُپير يان پري ڪُٻڌي ٻڌائون،
انهيءَ وٽان آءُ، رهي آيس راتڙي،
مٿيان ڪُپيريءَ وارا ٻئي بيت شاهه جو رسالو، مرتب شمس العلماءٌ مرزا قليچ بيگ، سنڌي ٻوليءَ جو با اختيار ادارو، 1994ع، شاهه جو گنج، حاجي الهداد جنجهي 2008ع، شاهه جو گنج، محمد قاسم راهمون، 2011ع، واري ڇاپي ۾ سر کاهوڙيءَ ۾ موجود آهن. جڏهن ته ڪجھه ليکڪن ”ڪپيريءَ ۾ پير ڪني پاتو پيرئين“ خواجه صاحب جو ڪري ڄاڻايو آهي. اهو بيت ڪتاب ”ابيات سنڌيءَ“ ۾ به ناهي. خواجه محمد زمان ۽ شاهه عبداللطيف جي ملاقات واري حوالي سان پهريون ڀيرو معلومات ڊاڪٽر هوتچند مولچند گربخشاڻي پنهنجي مضمون ”شاهه جي حياتيءَ تي نئين روشني“ ۾ ڏني جيڪو ماهوار سنڌو آڪٽوبر 1933ع ۾ شايع ٿيو. ڏکڻ ٿيو اهاءُ، مصنف، حافظ مولوي عبدالقادر بوبڪائي، سهيڙيندڙ ، آسودومل چانڊواڻي، ڇپائيندڙ ، لواري شريف ادبي اڪيڊمي، ڇاپو پهريون 8 اپريل 2016ع. ولادت ۽ وصال متعلق حوالو پهريون، سومرو ڊاڪٽر عبدالغفار، تحقيق ۽ ترجمو، مڪمل شرح ابيات سنڌي، انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي ڄامشورو 2008ع، ص: 55، 58. تي سلطان الاولياء خواجه محمد زمان لنواري (اول) ولادت 2 رمضان المبارڪ 1125هه/1713ع تي شيخ عبداللطيف نقشبندي جي گهر ۾ موجوده لواري کان 2 ميل ڏکڻ طرف ٿي هئي وصال ڇنڇر 4 ذوالقعد 1188هه/1774ع ۾ ٿيس. ٻيو حوالو ٺٽوي مير علي شير قانع، معيار سالڪان طريقت، سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو 2010ع، ص:642، تي ميان محمد زمان 1180هه ۾ گذاري ويو. حوالو ٽيون. الانا پروفيسر ڊاڪٽر غلام علي، محقق، لاڙ جي ادبي ۽ ثقافتي تاريخ، انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي ڄامشورو 2012ع، ص: 406، 407. تي ولادت 21 رمضان 1125هه1713ع ۽ وصال 4 ذوالقعد 1188هه/1774ع ۾ ٿيس. چوٿون حوالو، قادري ڊاڪٽر عبدالرسول، تحقيق، مخدوم محمد هاشم ٺٽوي، سوانح حيات ۽ علمي خدمتون، سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو، ڇاپو ٻيو 2006ع، ص: 193 تي ولادت 21 رمضان 1125هه، ص: 194 تي وصال ڇنڇر 4 ذوالحج سن 1188هه. پنجون حوالو پيراهين غلام شبير، تحقيق ترتيب، شهنشاهه لطيف ۽ بزرگ شاعرن جو تذڪرو، سمبارا پبليڪيشن حيدرآباد ڊسمبر 2016ع ص: 101، 103. تي ولادت 22 رمضان 1125هه مطابق خميس پهرين آڪٽوبر 1713ع ۽ وصال ڇنڇر 4 ذوالعقد 1188هه مطابق 6 جنوري 1775ع ۾ ٿيو. آزاد قاضي، مرتب، سلطان الاولياء خواجه محمد زمان هڪ مطالعو، گلشن پبليڪيشن حيدرآباد لاڙڪاڻو 2002ع ص: 79، 80، 81. حضرت خواجه محمد زمان لواريءَ واري جا ٻه مڪمل ڪتاب سندس قولن تي مشتمل مرتب ٿيل آهن. هڪ ”فتح الفضل“ جنهن ۾ چونڊ چارسو ڇائيتاليهه قول ڏنل آهن ۽ ٻيو ”مقولات تصوف“ ان کان سواءِ حضرت سلطان الاولياءُ جي 84 سنڌي بيتن جي عربيءَ ۾ شرح حضرت عبدالرحيم گرهوڙيءَ ڪئي. ان کي ڊاڪٽر عمر بن داؤد پوٽي سنڌيءَ ۾ آڻي 1939ع ۾ ڪتابي صورت ۾ آندو، جيڪو پوءِ ”ابيات سنڌي“ جي نالي سان شايع ٿيو. آزاد قاضيءَ جي چونڊ مطابق خواجه صاحب جي بيتن جو تعداد 92 آهي. شاهه صاحب وفات مهل وصيت ڪئي هئي ته: ”خواجه صاحب واري ڏنل چادر (اجرڪ) مون کي ڪفن ۾ ڏجو.“ پوءِ اها چادر ڪفن جي مٿان وڌائون ۽ پوءِ سندس قبر شريف تي پڙ ڪري چاڙهيائون. (حوالو، ڊاڪٽر گربخشاڻي، مؤلف، لواريءَ جا لال، سنڌي ساهت گھر حيدرآباد 2011ع، ص: 34 ـ 35 ــ 45 ـ 46 ). سمون محبوب علي، ڀٽائيءَ تي بهتان، 1998ع، ص:60، خواجه محمد زمان صديقي لنواري واري، شاهه لطيف کي تحفي طور گودڙي ڏني هئي. خواجه صاحب جي ولادت جو صحيح سال اربع 21 رمضان 1125هه مطابق 11 آڪٽوبر 1713ع وصال 4 ذوالحج 1188هه مطابق آچر 5 فيبروري 1775ع آهي.