مائي نماڻي اوڍياڻي شڪارڻ بابت مختلف روايتون

شاهه سائينءَ جي دور ۾ گنگا جتڻ، مائي بوئا وساڻ، صالحان تنياڻي، فاطمه ڪماري، بيبي لعل، مائي ڄامل (ڄامان)، مائي گلان حجامڻ، ۽ مائي نماڻي ٿريرياڻي جهڙا ڪردار مشهور هئا. ڪتاب، ڀٽائيءَ جا پنڌ ۽ پيچرا، جي صفحي 139 ۽ 141 تي سانگھڙ شهر کان ڇهه ست ڪلوميٽر اولهه طرف، سنجھوري روڊ تي اتر طرف نڪرندڙ ڳوٺ گل شير وساڻ واري ٻن ڪلوميٽرن واري روڊ جي ڇيڙي تي جريب کن ۾ بيٺل گھاٽن کبڙن ۽ پراڻن ڪنڊن جي وچ ۾ رنگين ڪپڙن سان ڍڪيل هڪ قبر ٺهيل آهي. جيڪا مائي اوڍياڻيءَ جي قبر يا ان جو تڪيو سڏبو آهي. مائي اوڍياڻي متعلق ملندڙ مختلف روايتن مطابق مائي ”شڪاري“ ذات سان تعلق رکندڙ هئي. شڪاري جيئن ته مختلف جانورن کي مختلف طريقن ۽ ڪُتن سان شڪار ڪري گذر سفر ڪندا هئا. ان ڪري هي جهنگ وارو علائقو سندن لاءِ ڏاڍو زرخيز هو. هڪ ڀيري مائي اوڍياڻيءَ گرمي جي موسم ۾ خير خيرات وٺيو واپس ديري تي پئي آئي ته ننڍڙن گلرن کي رڙيون (چُوڪٽ) ڪندي ڏسي ٻڌي کيس انهن تي ڏاڍو قياس آيو. هن گلرن کي پاڻي پيارڻ چاهيو پر ڀرسان ڪو ٿانو نه هو. مائي جهنگ ۾ هيڏانهن هوڏانهن نهاري، ڪي چون ٿا ته ٻڪ ۾ ۽ اڪثريت چوي ٿي ته ٽنگن جي وچ ۾ (چڏن ۾) پاڻي رکي (جيئن پاڻي هيٺ نه ڪري ۽ گلر آساني سان پاڻي پي/لڪي سگهن)، گلرن کي پاڻي پياريائين. قدرت اهو سڄو عمل ڏاڍيءَ دلچسپيءَ سان پئي ڏٺو. مائيءَ جي اها ادا ڌڻي در ايتري ته پسند ڪئي وئي جو هو رنگيءَ جي رنگ ۾ رنگجي وئي. هاڻ اوڍياڻي شڪارڻ، اڳوڻي ”اوڍياڻي“ نه رهي هئي بلڪه دعا پٽ واري ”مائي اوڍياڻي“ بنجي چڪي هئي. هڪ ڀيري شاهه صاحب جن جو اتان گذر ٿيو. ڀٽائيءَ کي جهنگ ۾ هلندي، هڪ ڪنڊيءَ جي بُنڊي جي کُت پير ۾ لڳي. ڀٽائيءَ کان بي اختيار نڪري ويو ته ”باهه لڳئي“ کُت کي باهه لڳي وئي، پاڻ اڳتي وڌي ويا. اڳتي هڪ ڪتي ڀونڪي. پاڻ ڪتيءَ کي چيائون ته ”هل نڌڻڪي“. مائيءَ اهو لقاءَ پئي ڏٺو ۽ ٻڌو. هن شاهه صاحب کي چيو ته ڪتي ڌڻڪي آهي. بنڊيءَ وانگي نڌڻڪي ڪونهي جو ان کي باهه لڳي. ڀٽائيءَ ڏٺو ته مار ! ڳالهه ڳري آهي، ماڻهو اڃان پيا آهن. مائيءَ ڀٽائيءَ کي ماني کائڻ جي دعوت ڏني، جيڪا ڀٽائيءَ قبول ڪئي. مائي هئي شڪارڻ سو هن ڀٽائيءَ جي سامهون ”گلويون“ ديڳڙي ۾ وجهي، رڌي آڻي اڳيان رکيون. شاهه صاحب اکين سان پئي ڏٺو سو دل جهلي نه سگهيا ۽ چيائون ته ”هينئر بک ڪانهي، ماني ٻڌي ڏي، اڳتي وڃي کائيندس“. مائيءَ کين ماني ڪپڙي ۾ ٻڌي ڏني. شاهه صاحب جن اتان اٿي روانا ٿيا. ٿورو اڳتي وڃي پاڻ اها ماني هڪ سڪل وڻ جي بُنڊ جي پاڙ ۾ هاري ڪپڙو ڇنڊي اڳتي وڌي ويا. گهر پهچي ڪن روايتن مطابق ته پاڻ اهو ڪپڙو هڪ نوڪر کي ۽ وڌيڪ روايتن مطابق هڪ نوڪرياڻيءَ يا ٻانهيءَ کي داغ ڌوئڻ لاءِ ڏنائون. ڪپڙو ته ڌوپجي ويو ڀاڄيءَ جي سڻڀ وارو داغ نه لٿو، سو نوڪر / ٻانهيءَ داغ ختم ڪرڻ لاءِ ٻيو ڪو چارو نه ڏسي، ڪپڙي واري داغ کي چوسيو. جڏهن نوڪر ڪپڙو ڌوئي واپس پئي آيو ته سندس پير زمين تي نه ٿي لڳا ۽ هو زمين کان مٿان مٿان هلندي پئي آيو. ڪن روايتن مطابق ٻانهيءَ پاڻ زمين کان مٿي هلندي پئي آئي. شاهه صاحب اها ماجرا ڏسي سبب پڇيو ته کين جواب مليو ته ”ٻيو ته ڪو اهڙو عمل ڪونه ڪيو اٿئون! ها باقي ڪپڙو چوسي صاف ڪرڻ جي ڪوشش ضرور ڪئي هئي سون“. شاهه صاحب ڳالهه جي تهه تي پهچي ويا. واپس ساڳئي رستي کان ٿيندا مائي اوڍياڻيءَ جا مهمان وڃي ٿيا. رستي ۾ ان سڪل وڻ کي ڏٺائون جنهن تي ٻوڙ هاريو هئائون. ڏسن ته وڻ سائو ستابو ٿيو بيٺو هو کين اڃا به وڌيڪ پڪ ٿي. پاڻ وڃي مائيءَ کي ماني لاءِ چيائون ته مائي وراڻيو ”هاڻ دير ٿي وئي آهي“. شاهه صاحب جي اتي موجودگيءَ دوران ڳالهه حج جي/ڪعبت الله جي زيارت جي نڪتي ته مختلف روايتن مطابق مائي ڀٽائيءَ کي اکيون بند ڪري پنهنجن پيرن تي پير رکي بيهڻ ۽ هٿ هٿ ۾ ڏيڻ جو چيو. ٿوريءَ دير ۾ ٻئي ڄڻا وڃي ڀلي پار پهتا. اتي پهچي مائيءَ هٿ سان ڪو اشارو ڪيو. زيارت ڪري موٽڻ مهل شاهه صاحب مائيءَ کان پڇيو ته هٿ سان تو ڪهڙو ۽ ڪنهن کي اشارو ڪيو هو. مائيءَ چيو ته ڳوٺ ۾ لوڏ ۾ ستل ڇڏي آيل ٻار رنو پئي، سو ان کي لوڏو ٿي ڏنم. ان کان پوءِ راوي خاموش آهن. پر اها ڳالهه ثابت آهي ته ان رنگيءَ جي رنگ ۾ رنڱيل شڪارڻ عورت ڏانهن ٻين ڪيترن ئي الله لوڪن سان گڏ شاهه صاحب به پنڌ پئي ڪيا. هزارن لکن کي متاثر ڪندڙ شاهه عبداللطيف ڀٽائي جن پاڻ هن غريب مسڪين مائيءَ جي ڏات کان متاثر ٿيڻ کانسواءِ رهي نه سگهيا. پر هڪ ڳالهه جيڪا تاريخ جي طالبِ علمن کان طلب ٿي ڪجي سا اها آهي ته شاهه عبداللطيف جن گهڻو ڪري جتي به ويا آهن يا ڪنهن ماڻهو يا واقعي کان متاثر ٿيا آهن ته ان جو ذڪر پنهنجي شاعري ۾ ضرور ڪيو اٿن، پر هن مائيءَ جي حوالي سان ”پيسو ڳوٺ“ ۾ رهندڙ هڪ سؤ سالن کان مٿي ڄمار جي، حر تحريڪ جي غازي بلاول خاصخيلي، گل شير وساڻ ۾ رهندڙ رمضان وساڻ ۽ مير محمد شاهه کان ويندي ٻيا ڪيترائي ڄاڻو ماڻهو خاموش آهن. جيڪڏهن ڪنهن لطيف جي پارکوءَ کي انهيءَ سلسلي جو يا مائي اوڍياڻي شڪارڻ واري واقعي ڏانهن اشارو ڪندڙ ڪو شعر ذهن ۾ هجي ته اهو ظاهر ڪري ته ڳالهه اڃا به وڌيڪ سولي ٿي پوندي. باقي رهيون مٿي ذڪر ڪيل ۽ ملندڙ روايتون ته انهن ۾ عقيدت، محبت ۽ ماڻهن جي سوچ کي سولائيءَ سان ڏسي، سمجهي ۽ محسوس ڪري سگهجي ٿو. (حوالو: ڪتاب، ڀٽائيءَ جا پنڌ ۽ پيچرا، ص، 141، 142، 143).
اڻ ڇپيل ڪتاب ”تاريخ قديم هالا“ جي لکت موجب مائي ٿورياڻي ڪرامت واري ۽ اهل الله ٿي گذري آهي. هيءَ مرحومه اصل ٿر جي هئي ۽ شاهه ڀٽائي جي وقت جي هئي. ڪن راوين جو چوڻ آهي ته، هالن پراڻن جو هڪ ماڻهو شادي ڪري آيو. جنهن ڪري مائي ٿورياڻي ان ماڻهو سان شادي بعد سندس رهڻ هالن پراڻن ۾ ٿيو. ۽ اتيئي وفات ڪيائين. سندس تربت شاهه ديانه جي مقام ۾ آهي. هڪ دفعي شاهه صاحب انهي محترمه جو مهمان ٿيو. شاهه صاحب جي مهماني لاءِ مائي صاحبه ڪرامت ذريعي مڇي گهرائي. پر اها شاهه کي ڳوهه نظر آئي، سو شاهه صاحب اها نه کاڌي، پر ڪنهن جاءِ تي اڇلائي ڇڏي. پر اتي سائو وڻ اڀري آيو. جنهن گنديءَ ۾ اها مڇي هئي سا رتجي ويئي. تنهن ڪري اها شاهه صاحب پنهنجي نوڪرياڻي کي ڏني. نوڪرياڻي جڏهن ان رت کي چوسيو ته اڏامڻ لڳي. تنهن تي شاهه صاحب ان جو سبب پڇيو. نوڪرياڻي ٻڌايس ته، ان گندي ۾ لڳل رت کي چوسڻ سان ائين ٿيو. چون ٿا ته شاهه صاحب واپس وريو ته، ان مڇي کي وري حاصل ڪريان. پر جتي اها مڇي اڇلائي وئي اتي سائو وڻ بيٺل هو.
مائي ٿورياڻي جي وفات کان پوءِ سندس تربت ڏٺي وئي آهي ته، پاسيري ڪنڊائتي آهي. ڪافي ڀيرا سندس تربت اتر ۽ ڏکڻ طرف ٺهرائي وئي آهي. ته ٻئي ڏينهن پاسيري ۽ ڪنڊائتي ٿي ويندي آهي. جا اڄ تائين ان صورت سان آهي. (حوالو: مولوي محمود قريشي ۽ قاضي شوڪت علي ”تاريخ قديم هالا“ اڻ ڇپيل. ص: 188) مائي ٿورياڻي جي ڳالهه محمد حبيب سنائي پنهنجي مقالي ”شاهه عبداللطيف ڀٽائي هالا ڪنڊي ۽ اتي رهندڙ سندس همعصر مشاهير“ ۾ آندي آهي.
ڪتاب، نت نت آهه نئون، ص: 168 تي لکيل آهي ته، ڪراچيءَ کان اولهه اتر ڪنڊ تي حب نديءَ جي ڪناري تي مائي جي مزار آهي. جتي چنڊ جي هر چوڏهين ملهائي ويندي آهي، هن لاءِ اهو مشهور آهي ته اها پوڙهي مائي آهي. جيڪا لطيف جي ٻوڙ ۾ خراب ٿيل چادر جو پلاند ڌوئي رهي هئي، سڻڀ وارو داغ نه لهڻ جي صورت ۾ پوڙهي ان کي چوس ڏئي سڻڀ ڪڍڻ جو جتن ڪيو ته کيس جواني ملي هئي. ان پسڻ ڪري ئي کيس ”مائي ڳاڙهي“ سڏيو ٿو وڃي.
شاهه صاحب ڪوٽڙي ڪبير (ضلعو نوشهرو فيروز) جي محله ابياڻيءَ جي ٻاليشاهڻ نالي نماڻي جي گلوين واري ڀاڄي نه کائي وڃايو. جنهن جي رفاقت ۾ شاهه صاحب خانه خدا ۾ فرض نماز ادا ڪرڻ جي سعادت حاصل ڪئي هئي. جڏهن شاهه صاحب ان عورت جي مزيد منزلت جي اقدار کان واقف ٿيو ته وقت گذري چڪو هو، مائي فوت ٿي چڪي هئي. شاهه صاحب ان سان مزار تي مراقبو ڪري ملاقات ڪئي. ان گلوئين واري کاڄ جو ڍاڪون ڍڪيل جو ڍڪ، سچل سرمست لاهي پٽ پڌرو ڪيو آهي.
(ڪافي)
ٿلهه: شان سيد تنهنجو شاهنشاهي آهيان مون آهيڙياڻي.
1. ٻال جتيءَ کان ٻاليشاهڻ نالي ذات نماڻي،
شاهه چاڙهي آ شوق منجهارئون ڏوليءَ ۾ ڏڦيرياڻي.
2. گذران اسانجو آهي، گلويون ٿر ۾ ڄائي ٿريرياڻي،
ڇت ڇنوڙي چولو چيهڙايون مٿي تي پوتي پراڻي.
3. فذ ڪروني اذڪر ڪم پارس ڏانهن پڄاڻي،
اَنا احمد بِلا ميمي آ سچل ذات سڃاڻي.
ڪوٽڙي ڪبير جو شهر ان وقت وڏو وسندڙ ۽ آباد هو، ان جي وسعت ان شعر مان ظاهر پڌري آهي. مشرق کان وايائي يا حد مغرب ابياڻي. شمال روان درياه تاحد جنوب بِهلاڻي. ان ۾ هڪ سؤ مسجدون ۽ سؤ پڪا کوهه، هڪ سؤ پاڙا ۽ سؤ مدرسا هلندا هئا. اوڀر کان اولهه تائين شهر جي ڊيگهه ڏهاڪو کن ڪلوميٽر ٿيندي ۽ اتر کان ڏکڻ تائين شهر جي ويڪر اٺ ڪلوميٽر کن ٿيندي. (حوالو: ڪتاب سامي سفر هليا، ليکڪ، غوث محمد گوهر، ڇاپو پهريون 1997ع، ص، 173، 174).
غوث محمد گوهر جي ڪتاب مطابق اهو ثابت ٿئي ٿو ته مائي نماڻيءَ سان شاهه لطيف جي ملاقات ٿر واري سفر ۾ ٿي آهي ۽ مائي نماڻي جي قبر ڪوٽڙي ڪبير جي قبرستان ۾ آهي. اهڙي نموني ان عظيم عورت ۾ سچل سائين اعلى گڻ ڏسي سندس شان ۾ ڪافي چئي آهي ۽ ان ڪافيءَ ۾ به ٿر ڄائيءَ جوذڪر ڪيل آهي.
حضرت شاهه عبداللطيف هن جي منزلت نه سمجهي سگهيو اها ڳالهه عقل تسليم نه ٿو ڪري هن ڪردار تي اڃان وڌيڪ تحقيق جي ضرورت آهي.