ڊائريءَ جا ورق / نثري ٽڪرا

پنو سو پڙهن

  سرمد کوسي جو هي چوٿون ڪتاب ”پنو سو پڙهن“ سندس ڊائري جا ورق آهن. هن پنھنجي ڊائريءَ تي جيڪو لکيو آهي، اُهو نہ رڳو سندس ڊائري آهي پر اُهو ادب آهي، جنھن مان نئين نسل لاءِ هڪڙو پيغام آهي. هنن ڊائريءَ جي ورقن ۾ ڪيتريون ئي امُلھہ ڳالھيون پڻ آهن، جن جي مطالعي سان نہ رڳو سندس شخصيت، صحبت، سنگت ۽ فطرت جي پرک پوي ٿي پر هن پنھنجي ڊائريءَ ۾ پراوا خيال ۽ احساس بہ اُڻيا آهن. سرمد جي هنن ڊائريءَ جي ورقن ۾ ڪُل ڪائنات آهي، ڪائنات جون ڳالھيون آهن، تيز، تلخ تجربا ۽ حقيقتون آهن، اُنهن تجربن جي آڌار تي انھن جا حل بہ آهن تہ نصيحتون پڻ آھن.

  • 4.5/5.0
  • 22
  • 2
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • سرمد کوسو
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book پنو سو پڙهن

مھاڳ: سرھا ڏٺم سي

مھاڳ: سرھا ڏٺم سي

سنڌ ڌرتيءَ جي ناموَر عالم علامھ آءِ آءِ قاضي جي علمي صلاحيتن ۽ ڄاڻ جي ھر ھنڌ ھاڪ آھي، سندس چوڻ آھي تھ لکڻ جي ابتدا روز مرھ جي زندگي ۾ پيش ايندڙ واقعن، تجربن ۽ مشاھدن کي تحرير (لکڻ) جي صورت ۾ آڻڻ کپي. سندن موجب لکڻ جو اھو آسان ۽ ابتدائي نُسخو آھي.
محترم سرمد کوسو ادب جي ميدان جو شھسوار آھي، ھُو گذريل ڪجھھ سالن کان مختلف موضوعن تي مسلسل لکندو پئي رھيو آھي. ھي نؤجوان ھر لقاءُ کي پنھنجي پنھنجي مشاھدي ۾ آڻيندي پڙھندڙن جي اڳيان نھ فقط تحريري شڪل ۾ پيش ڪري ٿو پر جتي ضروري سمجھي ٿو، تنھن معاملن/ مونجھارن/ مسئلن/ لقائن جا حَل بھ تجويز ڪري ٿو.
سندس لکڻيون پُر اثر آھن. اُھو ئي سبب آھي جو اُنھن کي اول کان آخر تائين پڙھڻ کان سواءِ رھي نھ ٿو سگھجي. ايئن چئجي تھ سرمد جي لکڻين ۾ مقناطيسي ڪَشش آھي.
ھن کان اڳ سرمد جا ٽي ڪتاب ڇپيل آھن. انھن مان سندس پھرين ڪتاب ”تنين کي تعليم جي“ چڱي خاصي مقبوليت ماڻي چڪو آھي. انھي ڪتاب ۾ سرمد نھ فقط تعليم جي اھميت کي اُجاڳر ڪيو آھي پر گڏوگڏ بنيادي تعليم پرائمري کان وٺي يونيورسٽي جي سطح تائين تعليم پرائيندڙ شاگردن کي پيش ايندڙ مسئلن/مشڪلاتن جي نشاندھي ڪندي ڏاڍيون ڪارائتيون ۽ مفيد ڳالھيون لکيون آھن، سرمد جو تعلق ڳوٺاڻي زندگيءَ سان آھي، اُن ماحول ۾ ئي ھن پنھنجي تعليم مڪمل ڪئي آھي ۽ اُن حوالي سان سموري تعليمي سفر ۾ سندس انيڪ مشاھدا آھن. ھاڻي ھُو پاڻ شاگردن کي پاڙھي ٿو، تھ اُن دوران بھ ھُو شاگردن جي نفسيات کي باريڪ بينيءَ سان ڏِسي ٿو ۽ سمجھڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. ھن انھن تجربن ۽ مشاھدن کي لفظن جو روپ ڏيئي ڏاڍا وڻندڙ ۽ دؤر حاضر سان ٺھڪندڙ عنوان ڏيئي نھ فقط تعليمي سرشتي ۾ ڪافي مسئلن جي نشاندھي ڪئي آھي پر ھن معاشري ۾ تعليمي ۽ ادبي حوالي سان پنھنجي سڃاڻپ ڏاڍي مانائتي انداز سان ڪرائي آھي. پڙھڻ، لکڻ سندس روزمرھھ جي معمولات ۾ شامل آھي. مختلف موضوعن تي لکيل ڪتاب سندس مطالعي جي ميز جو سينگار آھن. ڪتابن جي چونڊ ۾ بھ ھُو ڏاڍو باذوق آھي. ڪچھري دوران مختلف ڪتابن مان حوالا ڏيڻ مان لڳي ٿو تھ سندس مطالعو ڪيترو وسيع آھي!
سندس اندازِ بيان ٻڌندڙ کي ڏاڍو متاثر ڪري ٿو. جي نؤجوان سماج جو ھڪ اتساھيندڙ ڪردار (Inspiring Personality Character/ of Society) آھي. ٻي ماڻھو جي راءِ جو احترام ڪندڙ پر پنھنجو موقف پنھنجي رنگ ۽ ڍنگ سان پُراعتماد لَھجي ۾ پيش ڪندڙ اسانجو ھي نؤجوان اديب شخصي حوالي سان ڏاڍو قربائتو، نيڪ ۽ نفيس انسان آھي، پڙھائڻ جي پيشي سان واپستھ آھي. خيرخواھي، علم دوستي، رشتن ناتن، وابستگين سان نڀاءَ، پنھنجي فرض جي ادائگي، معاملھ فھمي، درگذر ڪرڻ، سھپ، رواداري، وفاداري ۽ سڀني ۾ پرين پسڻ وارو ھي نؤجوان پنھنجي عِلم ۽ قلم سان ڌرتيءَ جي خدمت ڪري رھيو آھي. ساڻس گڏجڻ، ڪچھري ڪرڻ کان پوءِ لطيف سائين جي لفظن ۾ ھينئن چئجي تھ:
وٽان ويھي تِن، پيئج ڪي پياليون.
سرمد جي ڪتاب ”تنين کي تعليم جي“ تعليم جي موضوع تي مختصر مگر جامع مواد تي مشتمل آھي. ھن ڪتاب ۾ ٻارن جي نفسيات ۽ ڪيفيتن کي سمجھڻ ۽ پڙھائڻ سان گڏوگڏ نصابي ھم نصابي ۽ غير نصابي سرگرمين جي اھميت ۽ افاديت تي ليکڪ پنھنجي تجربي ۽ مشاھدي جي آڌار تي شاگردن ۽ استادن جي وڏي رھنمائي ڪئي آھي.
مانوارو ليکڪ ھن ئي ڪتاب جي ھن ھڪ موضوع ”احساسن جو موت“ ۾ معاشرتي ۽ احساسن کان خالي وجودن جي زور تي ڏاڍو فڪرمند آھي، اھي احساس ئي آھن، جيڪي ھڪ فرد کي ٻي فرد سان جوڙي رکن ٿا. ايئن ئي معاشري ۾ اجتماعيت جنم وٺي ٿي ۽ معاشرو پنھنجي بنيادن کي ھَر حوالي سان مضبوط ۽ مستحڪم ڪري ٿو، جيئن اقبال چيو تھ:

فرد ربط ملت سے قائم ہے اور تنھا کچھ نہیں،
موج ہے دریاء ہیں اور بہروں دریاء کچھ نہیں۔

جڏھن ھڪ ماڻھو، ٻي ماڻھوءَ کي ڪنھن تڪليف ۽ پريشاني واري حالت ۾ ڏسي ٿو تھ کيس مَٿس رحم اچي ٿو، اُن جي تڪليف کي پنھنجي تڪليف سمجھي اُن تڪليف مان کيس ڇوٽڪارو ڏياري ٿو، يا ڏيارڻ جي وَس آھر ڪوشش ڪري ٿو. احساس ان عمل جو نالو آھي، جنھن معاشري ۾ ھڪ ٻئي جي احساسن جو خيال ڪيو وڃي ٿو، اُتي باھمي احترام ۽ ربط پيدا ٿئي ٿو ۽ ماڻھو ماڻھوءَ جو ڀرجھلو ٿئي ٿو.
مختلف موضوعن تي مشتمل ڪتاب سرمد جي نظر مان گذرندا پئي رھيا آھن. سندس ھڪ ٻيو ڪتاب ”سٽون پڙھھ ساڃاھھ جون“ بھ پڙھڻ وٽان آھي. ھن ڪتاب ۾ انھن ڪتابن تي لکيل سندس تبصرا نھ فقط سندس عالمانھ سوچ ۽ فڪر جو ثبوت آھن پر کيس وسيع مطالعو رکندڙ ۽ بھترين نقاد جي صف ۾ آڻي بيھارين ٿا، ھن ڪتاب جي ھڪ مضمون: ”اندر مُلھھ اَ مُلھھ“ ۾ سرمد صاحب تبصرو ڪندي لکي ٿو تھ، سنڌي ادب ۾ ٻھ نالا نمايان لڳن ٿا. ھڪ سائين محمد ابراھيم جويو صاحب ۽ ٻيو سائين حيدر علي لغاري صاحب.
سائين حيدر علي لغاري صاحب جن جي تحرير پڙھڻ سان سُرت ۽ ساڃاھھ ۾ اضافو ٿئي ٿو پر گڏو گڏ تربيت بھ ٿيندي رھي ٿي. واقعي سنڌ جي ان ٻن عالمن جي لکڻين جي علمي گھرائي ۽ انفراديت آھي. ھن ڪتاب ۾ ڏنل مواد مطابق سرمد صاحب لکي ٿو تھ ڪتاب ۾ روشن خيالي، فلسفو، شعور، فڪر، ساڃاھھ ۽ سچائي جي پرچار ڪيل آھي. ھن مان ثابت ٿئي ٿو تھ مانوارو ليکڪ نھ فقط ڪتاب کي باقائدگي سان پڙھي ٿو پر اُن مان لاڀائتا نتيجا ڪڍي ٿو، ھُو پڙھندڙن کي پڙھڻ لاءِ ذھني طور تي آمادھ بھ ڪري ٿو. اھو ئي سبب آھي جو ھيستائين مختلف ڪتابن تي سندس پيش ٿيل تبصرا ڏاڍا پُر اثر، جاندار ۽ لاجواب آھن.
سرمد پنھنجي لکڻين ۾ ڏاڍو محتاط آھي، سندس اظھار جو انداز نرالو آھي. ھو نھ فقط تڪي توري لکي ٿو پر لکڻ مھل لفظن جي چونڊ انھن جي اھميت ۽ وقتائتي استعمال کان بھ بخوبي واقف آھي.
انتھائي حساس طبيعت جي مالڪ سرمد جو ھي ڪتاب سندس مشاھدن ۽ احساسن جو مجموعو آھي، اُنھن احساسن کي لفظن جو روپ ڏئي، انھن کي ڪتابي صورت ۾ پڙھندڙن اڳيان پيش ڪري رھيو آھي. ھي ڪتاب سندس ذاتي زندگي جي تاريخ آھي. عام طور تي تاريخ جي مضمون کي ماضي جو داستان سمجھيو وڃي ٿو. گذريل زماني ۾ ڇا وھيو واپريو؟ حڪمرانن جي حڪمراني جو انداز ڪھڙو ھيو؟ رعيت ڪھڙي حال ۾ ھئي؟ مجموعي طور تي علائقائي، ملڪي ۽ بين الاقوامي طور تي حالتون ڪھڙيون ھيون تاريخ جو علم ماضي جي سماجي، سياسي، تعليمي، ثقافتي، معاشي ۽ معاشرتي وھنوار جو آئيني دار ھوندو آھي. تاريخ لکندڙ يعني تاريخدان تاريخ جي حقيقتن کي ٽوڙڻ، مروڙڻ کان پاسو ڪري، اھائي حقيقي تاريخ آھي. ھڪ باضمير تاريخدان حڪمران طبقي جي اشارن جو منتظر نھ ھوندو آھي. ھو پنھنجي ضمير آڏو پاڻ کي جوابدار سمجھندي ”خاص“ نھ پر ”عام“ جي ڳالھھ ڪندو آھي. ھتي عام مان مراد عوام يعني پيڙھيل طبقو آھي، جيڪو عوام جي مفادن جي ڳالھھ ڪري ٿو، تاريخ اُن جي گواھي ڏئي ٿي. استاد بخاري جي لفظن ۾:
جو عام اُجاري سو جيئندو رھندو.
ھي ڪتاب سرمد جي ڊائري جا ورق آھن. ھن ڪتاب مان ھي سبق پرائجي ٿو تھ ڪوبھ پڙھيل لکيل شخص پنھنجي روزمرھھ جي ڪارگذاري/ ڪم ڪار کانسواءِ واندڪائي جي لمحن ۾ پنھنجي مُشاھدي کي لکت جو روپ ڏي. پر لکڻ مھل حقيقت پسند ضرور ٿئي. رڳو پنھنجي ڪاميابي کي ظاھر ڪرڻ ۽ ناڪامين کي لڪائڻ ھڪ سُٺي ليکڪ جي سڃاڻپ نھ آھي. روز مرھھ جي وھنوار ۾ ايندڙ مشڪلاتن کي بھ نروار ڪجي تھ جيئن پڙھندڙ ٻنھي صورتن کان باخبر ھُجي. ڇاڪاڻ تھ ڪابھ لکڻي ڪنھن نصيحت، سبق ۽ ڄاڻ کان خالي نھ ھوندي آھي. ليکڪ لاءِ اھو بھ ضروري آھي تھ سندس زندگي جي مختلف موڙن تي کيس پيش ايندڙ ڏکيائين جا حَل بھ پيش ڪري يا سماج جي آڏو سوال جي صورت ۾ آڻي.
اھو اُن لاءِ ضروري آھي تھ ليکڪ نھ فقط سماجي سجاڳيءَ جو ذميوار آھي پر سماجي نبض شناس/ويڄ ۽ سونھون پڻ آھي. نؤجوان ليکڪ سرمد تعليم ذريعي سجاڳيءَ جو سڏ ڏئي ٿو.
تعليم جي حوالي سان سنڌ ۾ تعليم جي روشني پکيڙڻ، تعليمي ادارا قائم ڪرڻ ۾ جن مھان ماڻھن پنھنجو ڪردار ادا ڪيو، انھن ۾ مير غلام محمد خان ٽالپر، ديوان ڏيارام گدو مل، سيد الھندو شاھھ ۽ حسن علي آفندي جا نالا نمايان آھن. ان کان سواءِ انيڪ استادن، عالمن ۽ اديبن بھ پنھنجي وس آھر تعليم ذريعي پنھنجي قوم جي بھتري ۽ ڀلائي لاءِ جاکوڙيو آھي. اِھي سڀ تاريخ جا امر ڪردار آھن. اِھي پنھنجي پنھنجي حصي جو ڪم ڪري اسان لاءِ شاندار مثال قائم ڪري ويا. ھاڻي اسان کي ڇا ڪرڻ کپي؟ اسان کي بھ انھن جي قائم ڪيل شاندار مثالن جي پيروي ڪندڙ ھلندڙ دؤر جي تقاضن مطابق خلوص، سچائي ۽ لگن سان تعليم سان آراستھ ٿي، جھالت جون پاڙون پٽڻيون پونديون. ڇاڪاڻ تھ حصول تعليم ئي اسان جي بقا جي ضمانت آھي.
اسان کي سرمد جي لکيل ھن ڪتاب کي نھ فقط پڙھڻ کپي پر ھَڻ وٺ واري ھن ماحول/ جھان مان ڪجھھ گھڙيون بچائي پنھنجي روز مرھھ جي ڪھاڻي ڊائري جي صورت ۾ پنھنجي زباني پاڻ لکڻ گھُرجي.
آئون سمجھان ٿو تھ سرمد جي ھِن ڪتاب جو بنيادي ڪارج بھ اُھو ئي آھي.
شل قلم سان سندس نينھن وارو ناتو قائم دائم رھي!
لطيف سائين جي لفظن ۾:
سَرَھا ڏِٺَم سي، جَن ساڃاءِ سراڻءِ سين،
تيغَ تَنين جي کي، ڪَٽُ نھ لڳي ڪڏھِمِ!


ھيرو مل
تلھار، سنڌ
05 نومبر 2022ع