سماج جا تھذيبي ۽ ثقافتي قدر

هر ملڪ ۽ قوم جي سماجن جي الڳ تھذيب ۽ ثقافت هوندي آهي، جنھن مطابق سندن اخلاق ۽ ڪردار مڪمل ٿئي ٿو. انھيءَ ڪري اچو تہ ڏسون تہ ”تھذيبي ۽ ثقافتي قدر“ ڇا آهن؟ لفظ ”تھذيب“ جي تفصيلي معنيٰ جي بدران شاگردن جي سمجهاڻيءَ لاءِ ايترو چونديس تہ ”هذب“ مان نڪتل هن لفظ جي معنيٰ سڌريل هئڻ جي آهي ۽ ”ثقافت، لفظ جي بہ تمام وسيع معنيٰ آهي. پر هتي مختصر طور اها وضاحت ڪجي ٿي تہ، ”ثقافت انسان جي شخصي توڙي اجتماعي، ذهني توڙي جسماني عمل جو اهو جملي ثمر آهي جنھن سان زندگي آسان، پاڪيزہ ۽ بھتر بنجي، جنھن جي روحاني ۽ مادي خزانن ۾ لباس، آرائش، صنعت، زراعت، هنر، تعميرات، رسمون رواج، علم ادب، موسيقي، مصوري وغيرہ شامل آهن“. مختلف تھذيبن جا بنياد مختلف اصولن تي بيٺل آهن. پر مقصد سڀني جو هڪجهڙو آهي. يعني انسانذات جي بھبود ۽ ترقي، جنھن جي ذريعي سماجي زندگين جي معيار ۾ آهستي آهستي هر وقت ۽ هر روز ترقي ٿيندي رهندي آهي ۽ اها ترقي نہ بيھندڙ آهي، ڇو جو زمانو صدين کان تبديلي پسند ۽ جدت پسند رهيو آهي. صديون اڳي جيڪي ملڪن ۽ قومن جون حالتون هيون، سي اڄ نہ آهن ۽ ايندڙ چند صدين کان پوءِ دنيا جي ترقي ان کان بہ وڌيڪ هوندي، انھيءَ تيز رفتار ترقيءَ انسان جي زندگيءَ جي رهڻيءَ ڪھڻيءَ ۽ سوچ ۾ وڏيون تبديليون آنديون آهن. اهو غور جو مقام آهي تہ وڻن جي پنن ۽ جانورن جي کلن سان پنھنجي اوگهڙ ڍڪيندڙ انسان اڄ خلائن ۾ نہ فقط پھتو آهي، پر چنڊ تائين بہ سندس قدم پُڳا آهن.
انسان کي الله ڏني آهي فضيلت،
تسخير قمر ۾ بہ ڪا موليٰ جي مشيت،
تحقيق جي آئيني ۾، جي گهوري ڏٺوسين،
ٿي وهم ويو وهم، حقيقت ٿي حقيقت.

اڄ جو انسان گهڻ ماڙ عمارتن جو ٺاهيندڙ ۽ نت نين ايجادن جو مالڪ آهي. هُو تھذيب يافتہ ۽ سڌريل ٿو سڏجي. ظاهري طرح تہ هن پنھنجي حياتيءَ لاءِ سئو سھوليتون پيدا ڪيون آهن پر ڏٺو وڃي تہ هُن پنھنجي لاءِ انيڪ مشڪلاتون پڻ پيدا ڪيون آهن. مھذب ۽ ترقي يافتہ تھذيب جي حوالي سان جيڪڏهن اسين هن سماج ۾ آيل اخلاقي ڪمزورين ۽ پنھنجي ثقافتي ۽ تھذيبي قدرن کي ڏسنداسين تہ اسان کي ڪافي فرق ڏسڻ ۾ ايندا. حقيقت ۾ موجودہ وقت ۾ اهو فڪر جو مقام آهي تہ اسين غور ڪريون تہ اسان ڪيڏانھن وڃي رهيا آهيون؟ علامہ اقبال چوي ٿو تہ ”فڪر کان محروم قومون تباھہ ٿي وينديون آهن“ غور ۽ فڪر ئي اها طاقت آهي. جنھن سان اسين پوريءَ ڪائنات تي سوچ ڪري چڱائي. برائي، خير ۽ شر، سونھن ۽ ڪوجهائي، مذهب ۽ اخلاق، فن ۽ آرٽ ۽ ٻين شين جي پرک ڪري سگهون ٿا. معنيٰ تہ دنيا جون تھذيبون ۽ انھن ۾ وڌندڙ ثقافتون ۽ مٽجندڙ انساني اخلاقيات جا ماپا ڪي هڪ ڏينھن ۾ مقرر ڪونہ ٿيا آهن ۽ اهو ڪو هڪ ڏينھن ۽ پَلَ جو جادو ڪونھي، پر اهو صدين جي ارتقا جو عمل آهي، جنھن ۾ فقط ۽ فقط ”صالح عمل“ کي دائمي حيثيت مليل آهي.
تھذيب ۽ ثقافت ۾ تبديلي آهستي آهستي ڦير ڦار آڻيندڙ قانونن، رسمن رواجن ۽ ماڻھن جي گڏيل معاملن سان ايندي آهي. پاڪستان اسلامي ملڪ آهي، جنھن جي هر هڪ صوبي کي پنھنجي مڪمل سڃاڻپ، تھذيبي ۽ ثقافتي قدر آهن. هر علائقي کي پنھنجو لوڪ ادب، روايتون، ريتون رسمون ۽ رواج آهن تہ گڏيل طور سڄي پاڪستاني قوم جو اسلام جي حوالي سان ”مسلمان“ هئڻ سڃاڻپ آهي ۽اسين اسلام جي نالي تي حاصل ڪيل هن آزاد اسلامي رياست ۾ خودمختياريءَ سان پنھنجي حياتي گذاري رهيا آهيون. جتي اسان جي لاءِ ديني توڙي دنياوي علم جا رستا کليل آهن، مٿي ڄاڻايل انساني اخلاقي خوبين جو مجموعو علم آهي ۽ علم ئي اها طاقت آهي جنھن سان انسان سينگارجي ماڻھپو حاصل ڪري ٿو. علم تاحيات عمل “Life ending process” آهي، جنھن جي لاءِ هر ملڪ پنھنجي پنھنجي تھذيب، تمدن، معاشي وسيلن، ضرورتن، نظرين ۽ مذهب مطابق حڪمت عملي ٺاهي ٿو. انھيءَ علم ۽ ادب جي عام ٿيڻ وسيلي هر قوم ۽ ملڪ جا تھذيبي ۽ ثقافتي قدر دائمي صورت اختيار ڪندا آهن.

ٻاراڻو ادب

اخلاقي قَدر (ٻارن لاءِ اخلاقي ۽ تعليمي مضمون)