1. سُر ڪلياڻ
آهي مُسَتَغرقُ، عالَمُ اِنهين ڳالهه ۾.
(ديوان تاراچند شاهه جو رسالوسال 1900 سرآسا ص563)
اَحدُ اَحمَدُ پاڻ ۾، وچان مِيم فَرَقُ،
ٿِئا مُستَغرقُ، عالِمَ اِنهين ڳالهه ۾.
(ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ شاهه جو رسالو 2009 سرڪلياڻ ص 48)
اَحد احمَد پاڻ ۾، وچان ميمَ فرق،
آهي مستغرق، عالم اِنهي ڳالهه ۾.
(باگوجي ڏانوجي شاهه جو رسالو سال 2000 سر آسا ص799)
احد احمد پاڻ ۾، وچان ميم فرق،
آهي مستغرق، عالم اِنهين ڳالهه ۾.
(فقير تاج محمّد نظاماڻي شاهه جو رسالو سال 2007 سر يمن ڪلياڻ ص 23)
اَحَدُ اَحمَدُ پاڻَ ۾ِ، وِچان مِيمُ فَرَقُ،
آهي مُستَغرقُ، عالمُ اِنهيءَ ڳالِهِه ۾.
(ٻانهون خان شيخ شاه جو رسالو سر آسا ص 341 سال 2000)
احد احمد پاڻ ۾، وچان ميم فَرقَ،
آهي مستغرق، عالم اِنهيءَ ڳالهه ۾.
(الله داد جنجهي شاهه جو گنج سر آ سا ص 436 سال 2008)
اَحَدُ اَحمَدُ پاڻ ۾، وِچان مِيمَ فَرَقُ،
آهي مُستَغَرقُ، عالَمُ اِنهيءَ ڳال ۾.
(غلام محمّد شاهواڻي شاهه جو رسالو سال 2013 سر يمن ڪلياڻ ص 60 )
احد احمد پاڻ۾، وچان ميم فرق،
آهي مُستغرق، عالم اِنهيءَ ڳالهه ۾.
(شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ شاهه جو رسالو سر يمن ڪلياڻ ص 50 سال 1994)
اَحَدُ اَحمَدُ پاڻ ۾، وِچان مِيمَ فَرَق،
آهي مُستَغَرقُ، عالمُ اِنهين ڳالهه ۾.
(علامه غلام مصطفيٰ قاسمي سُر آسا ص 618 سال 2009 )
اَحد اَحمَد پاڻ ۾، وچان ميمَ فرق،
آهي مستغرق، عالم اِنهي ڳالَهه ۾.
(محمّد عثمان ڏيپلائي سُر آسا ص 556 سال 2009 )
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح طلب الفاظ: (احد / احمد)، (ميم)، (ٿئا، آهي)، (عالَمُ، عالِمُ)
قارئين ڪرام! حضرت ڀٽ ڌڻيءَرح جي مبارڪ زندگيءَ ۾ به اهو شرڪ جو مُنجهائيندڙ مسئلو ڪر کنيون بيٺو هيو. تنهنڪري پنهنجي زبان مبارڪ سان بيت فرمائي منجهيل مسئلي کي حل ڪري ڇڏيو هئائون.
حضرت ڀٽ ڌڻيءَرح ته اهو بيت فرمائي پنهنجو ديني فرض ادا ڪيو، مگر سندن ڪلام جا مُحقّق ۽ شارح انهيءَ بيت جي حقيقت کي واضح طور بيان نه ڪري عوامُ الناس کي مونجهاري ۾ ڇڏي ويا. ”مونجهاري“ جو لفظ هن ڪري لکيم ته حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه جي ڪنهن به محقق انهي بيت جي چڱي طرح وضاحت نه ڪئي جنهن ڪري هن وقت اهو مسئلو اڃا به درپيش آهي، جنهن کي اسان سلجهائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.
الف: احد ، احمد: ”احد“ لفظ الله تبارڪ و تعالي ٰ جي اسم ذات ”الله“ جو صفاتي نالو آهي جنهن جي معنيٰ آهي هڪ، واحد، اڪيلو.
”احمد“ لفظ آقاءِ نامدار حضرت محمّد مصطفيٰ (صلي الله عليه و سلم) جن جو آسماني نالو آهي. ٻنهي لفظن ۾ فرق فقط ”ميم“ (م) اکر جو آهي.
قارئين ڪرام! حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه عام شاعر نه آهي جو، ان جي استعمال ڪيل اکر ”م“ کي غير اهم سمجهجي. منهنجي تحقيق مطابق اهو ”م“ اکر تحقيق هيٺ آيل بيت ۾ اهم ترين حثيت جو حامل آهي. جنهن جي ذريعي حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه توحيد ۽ شرڪ جي مسئلي کي حل فرمايو آهي.
ب: ميم: ”احد ۽ احمد“ الفاظ ۾ فقط ”م“ اکر جو فرق آهي. ”احد“ ۾ ”ميم“ (م) ملائبو ته ”احمد“ نالو ٿي پوندو ۽ جڏهن ”احمد“ نالي منجهان ”م“ اکر ڪڍبو ته لفظ ”احد“ ٿيندو.
قارئين ڪرام! بس اهو ئي ”احد ۽ احمد“ ۾ “ميم“ (م) جو فرق آهي. جنهن کي مٿي ڄاڻايل صاحبان منجهان ڪنهن به صاحب ”م“ اکر جي مام نه پروڙي ۽ نه ”م“ جو مفهوم سمجهايو.
ت: ٿئا، آهي: قارئين ڪرام! اسان مٿي جن صاحبن جا بيت لکيا آهن، تن سڀني لفظ ”آهي“ لکيو آهي. فقط ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ لفظ ”ٿئا“ لکيو آهي. اسان تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي ته ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ لفظ ”ٿئا“ غلط استعمال ڪيو آهي. غلط هن ڪري ٿا چئون ته لفظ ”ٿئا“ زمان ماضي طرف اشارو ڏئي ٿو. حالانڪه عالم جو عوام ته اڄ به انهيءَ فڪر ۾ مستغرق آهي. تنهنڪري لفظ ”آهي“ جن صاحبن لکيو تن درست لکيو آهي.
ث: عالِم، عالَم: قارئين ڪرام! فقط ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ ئي تحقيق هيٺ آيل بيت ۾ لفظ ”عالِم“ لکيو آهي ۽ ٻين سڀني ”شاهه جو رسالو“ جي مرتب ۽ محقق حضرات لفظ ”عالَم“ لکيو آهي.
اسان تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي ته ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ لفظ ”عالِم“ لکي هي ثابت ڪيو آهي ته فقط ”عالِم“ ئي احد ۽ احمد واري ”م“ اکر واري مام ۾ منجهيل آهن. فقط عالم يعني علم ڄاڻندڙ، مدرسن جا مولوي ۽ عالم ئي احد ۽ احمد لفظن جي وچ ۾ ”م“ واري فرق ۾ مستغرق ۽ سوچ ۾ محو آهن. ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جي ڀيٽ ۾ اسان هي ثابت ڪيو آهي ته پورو عالم پوري ڪائنات ۾ رهندڙ سمورا سمجهه ڀريا ماڻهو ڀل جان اهي بظاهر اڻ پڙهيل به آهن ته به اهي ”احد ۽ احمد“ واري ”م“ جي مام پروڙڻ ۾ مستغرق ۽ محو آهن.
تحقيق ۽ تصحيح بعد بيت جي هي پڙهڻي مناسب آهي.
[b]اَحَدُ اَحمَدُ پاڻ ۾، وِچان مِيمَ فَرَق،
آهي مُستَغَرقُ، عالَم اِنهيءَ ڳالهه ۾.[/b]
معنيٰ: احد ۽ احمد الفاظ ۾ فرق صرف ”م“ اکر جو آهي. جڏهن احد ۾ ”م“ ملائبو ته احمد نالو ٿي پوندو ۽ جڏهن احمد نالي منجهان ”م“ ڪڍبو ته ”احد“ لفظ ٿيندو. احد لفظ ”الله“ جو صفاتي نالو آهي ۽ احمد حضرت محمّد مصطفيٰ صه جو آسماني نالو آهي. جنهن جي معنيٰ آهي. الله واحد لاشريڪ جي گهڻي کان گهڻي حمد ڪندڙ.
احمد الله پاڪ جو رسول ۽ ٻانهون آهي. احد خالق آهي، احمد مخلوق آهي، احد مسجود آهي، احمد ساجد آهي، احد رازق آهي، احمد مرزوق آهي، احد ۽ احمد جي وچ ۾ آيل ”م“ ۾ بس اهو ئي فرق آهي.
*****
احدا اڳي جا هُئي، سُوڌي سا صفت،
اُو پر اِشارَتَ سَڌَ نه آهي سُٿري.
(حاجي محمّد سمون سُر آسا ص 415 سال 1995 نگران ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ)
احدان اڳي جا هُئِي، سُوڌِي سا صِفَتَ،
اَپر اشارَتَ، پَرَ سِڌنِ کي سُٿرِي.
(ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 49 سال 2009 )
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح طلب الفاظ: (احدا اڳي، احدان اڳي)، (پَرَ سِڌنِ، سَڌ نه)
نوٽ: قارئين ڪرام! اسان تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي ته سيّد عبدالعظيم، ديوان تارا چند، شمس العلماء مرزا قليچ بيگ، ڊاڪٽر هوت چند مولچند گربخشاڻي، ڪلياڻ آڏواڻي، علامه آءِ آءِ قاضي، ٻانهي خان شيخ، عثمان علي انصاري، غلام محمّد شاهواڻي، فقير تاج محمّد نظاماڻي، باگي جي ڏاني جي، غلام مصطفيٰ مشتاق، ڊاڪٽر محمّد عالم سومري، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، الله داد جنجهي ۽ محمّد عثمان ڏيپلائي اهو بيت نه لکيو آهي.
ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ ۽ حاجي محمّد سمي اهو بيت ”شاهه جو رسالو“ ۾ شامل ڪيو آهي.
قارئين ڪرام! جئن ته ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جي ترتيب ڏنل رسالي کي آخري تحقيق ڪيل رسالو سمجهيو ٿو وڃي ۽ کيس وڏي اهميت ڏني ٿي وڃي تنهنڪري اسان ضروري سمجهون ٿا ته هن بيت ۾ جيڪي غلط الفاظ ڊاۡڪٽر نبي بخش بلوچ طرفان لکيا ويا آهن تن جي تصحيح ڪري عوام کي غلط فهمي کان بچائڻ جي ڪوشش ڪجي.
الف. احدا اڳي، احدان اڳي: حاجي محمّد سمي به اهو بيت لکيو ۽ لفظ ”احدا“ لکيائين. اسان جي تحقيق مطابق هن صاحب اهو لفظ غلط لکيو. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ الفاظ ”احدان اڳي“ لکيا آهن. جن جي معنيٰ لکي اٿس ”احد کان اڳي“ (ص 49). اسان جي تحقيق مطابق اهو لفظ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ بلڪل غلط لکيو آهي. حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه جي اهڙي ڪافرانه ۽ ملحدانه سوچ هرگز ٿي ئي نه ٿي سگهي. اهو هن ڪري ٿا چئون ۽ لکون ته احد کان اڳ ۾ يعني الله پاڪ کان اڳ ۾ ڪا به شيءَ نه هئي فقط الله پاڪ جي ذات مبارڪه هئي ته پوءِ ”احدان اڳي“ الفاظ ڪئن ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ لکيا آهن؟ لفظ ”احدان“ لکڻ وقت محقق صاحب کي سوچڻ گهربو هو ته هُو ڇا لکي رهيو آهي؟ اسان جي تحقيق مطابق اهو لفظ حضرت ڀٽ ڌڻيءَرحه ”عهدان“ فرمايو ۽ نه ”احدان“.هاڻ اها تصحيح شده مصرع ملاحظه فرمايو:
”عهدان اڳي جا هئي، سوڌي سا صفت“
يعنيٰ ”عهد کان اڳ جيڪا هستي هئي ان جي سوڌي صفت “.
هاڻ سوال ٿو پيدا ٿئي ته عهدڇا آهي۽ عهد کان اڳ۾صحيح ۽ سچي ۽ سوڌيل سڌي عقيدي واري ڪنهن جي صفت ڏانهن اشارو آهي؟
قارئين ڪرام! حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه جي انهيءَ عالمانه ۽ عارفانه اشاري کي سمجهڻ لاءِ اسان حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه جي رسالي جو مطالعو ڪيو ته اسان کي الستي عهد جي ذڪر وارا بيت سامهون آيا.
ياد رهي ته! الله تبارڪ و تعاليٰ عالمِ ارواح ۾ سڀني روحن کان اقرار وٺندي فرمايو هيو ته ”الستُ بِربّڪُم“ يعني ڇا مان توهان جو ربّ نه آهيان؟ خالق ۽ پالڪ نه آهيان؟ سڀني روحن کان اڳ ۾ حضرت محمّد مصطفيٰ (صلي الله عليه و سلم) جن جي روح مبارڪ جواب ۾ چيو ”بليٰ“ يعني اي الله پاڪ تون اسان جو خلقيندڙ، پاليندڙ ۽ پوري ڪائنات جو اڪيلو مالڪ آهين. منهنجي نماز، منهنجي خيرات، منهنجي حياتي ۽ منهنجي مماتي فقط تنهنجي ذات پاڪ لاءِ آهي مان سڀني کان پهريون مسلمان آهيان يعني مان اوهان جي ذات پاڪ کي سڀني روحن کان اڳ ۾ تسليم ڪريان ٿو.
قارئين ڪرام! پاڻ سڳورن جي اهڙي اقرار کان پوءِ الله پاڪ طرفان پيدا ڪيل پيغمبرن ۽ انهن بعد باقي روحن به اقرار ڪيو .
ب. سَڌ نه، پَرَ سِڌنِ : ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ صرف هڪ لفظ ”سِڌن“ جي معنيٰ لکي آهي ”صحيح عقيدي ۽ فڪر رکندڙن، سنئين راهه (صراط مستقم) تي هلندڙن“ (ص 49). اسان جي تحقيق مطابق اهو لفظ ”پر سُڌ“ آهي اهو مرڪب لفظ آهي (اپر = اعليٰ+ سُڌ = ڄاڻ) ”اپرسُڌ“ يعني سٺي ڄاڻ، سٺي سمجهه ۽ علم وارا.
اهو اشارو مومنين ۽ مسلمين لاءِ به آهي. جنهن ۾ هڪ لک چويهه هزار پيغمبر، صديقين، صالحين ۽ شهداءَ به شامل آهن.
تحقيق بعد بيت جي هي صورت بيهي ٿي:
[b]عَهدان اَڳي جا هُئِي، سُوڌِي سا صِفَتَ،
اَپر اشارَتَ، پَرَ سُڌن کي سُٿرِي.[/b]
معنيٰ: الستُ بربّڪم واري الستي اقرار يا قالو بليٰ واري قول جي ڄاڻ عهد کان اڳ ۾ ئي پَرَ سُڌن يعني مسلمين ۽ مومنين کي الله پاڪ جي ربّ هئڻ واري صفت جي (اپر اشارت) اعليٰ ڄاڻ هئي ته الله پاڪ سڀني انهن روحن جو ربّ ۽ پالڻهار آهي جيڪي ”ڪُن“ فرمائڻ سان پيدا ٿيا ۽ قيامت تائين پيا پيدا ٿيندا.
*****
جُوري جُور جَهَانَجِي، جَڏِه جُورِئا۽،
خَاوَندَ خَاص خَلقي، محمّد مُڪَا۽،
ڪَلِمُون تِـ ه ہ ڪَرِيمتَي، چُٽُو چَايَا۽،
اَنامَولاڪَ وَاَنتَ مَحَبُوبِي اِيهمِ اُتَا۽،
ڏِکي ڏِنا۽، ٻَئِي سَرَاءٌ سَيّدُ چي.
(حاجي محمّد سمون بمبئي ڇاپي جو عڪس ص 2 سال 1995 اوقاف کاتو سنڌ)
جوڙي جوڙ جهان جي، جڏهن جوڙيائين،
خاوند خاص خلقي، محمّد مڪائين،
ڪلمون تنهن ڪريم تي، چٽو چيائين،
انامولاڪ وانت محبوبي اِئين اُتائين،
ڏِکي ڏنائين، ٻئي سرايون سيّد چئي.
(فقير تاج محمّد نظاماڻي شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 1 سال 2007
جوڙوءن جوڙ جهان جي، جَڏهن جوڙيائين،
پيغمبر پيدا ڪري، محمّد مڪائين،
ڪلمون تنهن ڪريم تي، چٽو چيائين،
انامولاڪ وانت محبوبي اِئين اتائين،
ڏِکي ڏنائين، ٻَئي سراهِيون سيّد چئي.
(الله داد جنجهي شاهه جو گنج سر ڪلياڻ ص 33 سال 2008
جوڙي جوڙ جَهانَ جِي، جڏه جوڙيائين،
خاوَند خاص خَلقي، محمّد مُڪائين،
ڪلمو تـَـ هِ ڪَرَيمَ تي، چٽو چايائين،
اَنَامولاَکَ واَنتَ مَحبُوبي اِيّ اُتائين،
ڏِکي ڏنائين، ٻئي سرائُون سيّد چي.
(غلام محمّد شاهواڻي شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 38 سال 2013
جَوڙي جوڙ َجَهان جِي، جڏه جوڙيائين،
خاوند خاص خَلقِي، محمّد مُڪائين،
ڪلمو تــ ه ڪَريمَ تي، چٽو چَايائين،
انامولاکَ وانت محبوبي اِيئن اُتائين،
ڏکي ڏنائين، ٻئي سرايون سيّد چي.
(علامه غلام مصطفيٰ قاسمي شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 27 سال 2008 مهراڻ اڪيڊمي)
جوڙي جوڙ جهان جي، جڏهن جوڙيائين،
خاوند خاص خلقي، محمّد مُڪائين،
ڪلمو تنهن ڪريم تي، چِٽو چايائين،
انامولاڪ وَاَنت محبوبي اِئين اُتائين،
ڏِکي ڏنائين، ٻئي سرائون سيّد چئي.
( شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 1 سال 1994 بااختيار ادارو )
جوڙي جوڙ جهان جي، جڏهن جوڙيائين،
خاوند خاص خلقي، محمّد مُڪائين،
ڪلمون تنهن ڪريم تي، چِٽو چايائين،
اَنامَولاڪَ وَاَنت مَحَبُوبِي ائين اُتائين،
ڏِکي ڏنائين، ٻئي سرائون سيّد چئي.
(باگوجي ڏانوجي شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 13 سال 2000 باگوجي پبليڪيشن ميرپور ماٿيلو )
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح طلب الفاظ: (جوڙي، جوڙوءن)، (خاوند خاص خلقي، پيغمبر پيدا ڪري)، (چٽو، چُٽُو)، (چيائين، چايائين)، (مولاڪ، مولاک)، (ائين، اِيّ، ايهم)، (سرايون، سراهيون، سرائو ن) .
نوٽ: اهو بيت گنج شريف ۾ لکيل نه آهي. ڊاڪٽر گربخشاڻي، ڪلياڻ آڏواڻي، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، عثمان علي انصاري، علامه آءِ آءِ قاضي، ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ ۽ ديوان تارا چند به اهو بيت نه لکيو آهي.
قارئين ڪرام! اسان تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي ته اهو بيت حضرت ڀٽ ڌڻي رحه جو فرمايل آهي. اهو هن ڪري ٿا چئون ته حاجي محمّد سمون قديم ڪاتبن منجهان هڪ ڪاتب آهي جنهن 1267هه ۾ ”شاهه جو رسالو“ جي ڪتابت ڪئي.
فقير تاج محمّد نظاماڻي بابت فقير علي ڏني نظاماڻي لکيو آهي ته ”فقير تاج محمّد نظاماڻي به جس لهڻي جنهن گنج شريف تان ڪوشش وٺي پنهنجي هٿ اکرن سان شاهه سائين جن جو املهه رسالو سوء سال کن اڳ لکي ترتيب ڏيئي شاهه صاحب جن سان پنهنجي عقيدت جو ثبوت پيش ڪيو“. (پيش لفظ، فقير علي ڏنو نظاماڻي سال 2007).
قارئين ڪرام! مٿي ڏنل حوالي مان معلوم ٿئي ٿو ته جنهن بيت تي بحث ٿي رهيو آهي سو بيت ته واقعي فقير تاج محمّد نظاماڻي جي لکيل رسالي ۾ لکيل آهي. مگر اهو بيت گنج شريف ۾ ته نه آهي. ٿي سگهي ٿو ته فقير صاحب حضرت ڀٽ ڌڻي جو اهو بيت ڪنهن ٻي قلمي رسالي تان اخذ ڪيو هجي.
الله داد جنجهي پنهنجي طرفان ”شاهه جو گنج“ ترتيب ڏنو آهي، جنهن لکيو آهي ته ”ديدار بلوچ وڪيل ميرپور خاص واري جي معرفت لطيف سائين جي جاکوڙي سيّد عبدالسلام شاهه ڊرگ انسپيڪٽر ميرپور خاص سان ملاقات جو موقعو ملي ويو. صاحب موصوف ڪروڙين ڪرم ڪري هڪ قديمي قلمي نسخو منهنجي حوالي ڪيو. (مهاڳ ص 7، سگهڙ حاجي الله داد جنجهي)
الله داد جنجهي قلمي نسخي جي ڪاتب جو نالو نه ڄاڻايو آهي. اسان کي يقين آهي ته اهو بيت حضرت ڀٽ ڌڻي رحه جو فرمايل آهي تنهنڪري هن بيت تي تحقيق ڪرڻ مناسب سمجهي آهي.
الف. جوڙي، جوڙوءن: اسان تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي ته جن صاحبن لفظ ”جوڙي“ لکيو آهي تن صاحبن جي مقابلي ۾ سگهڙ حاجي الله داد جنجهي جو لکيل لفظ ”جوڙوءن“ نهايت مناسب آهي. اهو هن ڪري ٿا چئون ته لفظ ”جوڙ“ جي معني آهي جوڙڻ، ٺاهڻ. ۽ لفظ ”جوڙوءن“ جي معني آهي ”ساري سنسار جي قيامت تائين سِٽيل سٽاءُ، جڙيل جوڙ “. انهي معنيٰ مطابق مصرع ملاحظه فرمايو:
جوڙوءن جوڙ جهان جي، جَڏهن جوڙيائين،
معنيٰ: الله پاڪ قيامت تائين جڙندڙ جهانن جون جيڪي جوڙون جوڙيون تن جوڙُن منجهان جڏهن هن جهان جي جوڙ جوڙيائين.
ب. خاوند خاص خلقي، پيغمبر پيدا ڪري: جن صاحبن جي ترتيب ڏنل ”شاهه جو رسالو“ ۽ ”شاهه جو گنج“ منجهان اسان بيت لکي تحقيق جي ڪسوٽي تي پرکيو آهي تن صاحبن منجهان فقط سگهڙ حاجي الله داد جنجهي الفاظ لکيا آهن. ”پيغمبر پيدا ڪري“. پيغمبر جي معنيٰ آهي. الله پاڪ جي طرفان پيغام پهچائيندڙ اسان انهيءَ صاحب جي لفظن کي غلط قرار ڏنو آهي، اهو هن ڪري ته حاجي محمّد سمون قديم ڪاتب آهي ۽ فقير تاج محمّد نظاماڻي به قديم ماخذن منجهان بحث هيٺ آيل بيت لکيو آهي. شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ به قديم ماخذن کي سامهون رکي ”شاهه جو رسالو“ ترتيب ڏنو ان ۾ الفاظ ”خاوند خاص خلقي“ لکيل آهن، تنهن ڪري فقط سگهڙ حاجي الله داد جنجهي جي لکيل ٻي مصرع کي بيت ۾ مناسب نه ٿا سمجهون.
قارئين ڪرام! لفظ خاوند جي معنيٰ شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، غلام محمّد شاهواڻي، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي ۽ ڊاڪٽر محمّد عالم سومري نه لکي آهي. مگر ڪجهه صاحبان خاوند لفظ جي معنيٰ ”الله تعاليٰ“ چون ٿا. اهڙا صاحبان مغالطي جو شڪار ٿيل آهن، سندن مغالطي جا ٽي سبب آهن. پهريون سبب هي آهي ته جامع سنڌي لغات جلد ٽيون جي ص 1138 تي خاوند لفظ جي معنيٰ لکيل آهي (ف- خاوند. خانه = گهر + وند =وارو)، آقا، مالڪ، ڌڻي، سائين گهروارو، مڙس، ڀتار، شوهر، گهرڌڻي، وارث، پتي.
قارئين ڪرام! هنن لفظن ۾ ڌڻي لفظ به لکيل آهي ۽ گهر ڌڻي به لکيل آهي.
مغالطي جو ٻيو سبب هن سنڌي بيت جو هڪ فقرو آهي:
”گيت ڌڻيءَ جا گڏجي ڳايون“
هن بيت ۾ لفظ ڌڻيءَ جي معنيٰ الله تعاليٰ نڪري ٿي.
مغالطي جو ٽيون سبب هي آهي ته فيروزاللغات (اردو) جي ص 584 تي لفظ ”خاوند“ جي معنيٰ لکيل آهي ”آقا، مالڪ (خداوند کا مخفف)، شوهر“
ياد رهي ته! فيروزاللغات جي ص 587 تي مصنف لفظ ”خاوند“ کي لفظ خداوند جو مخفف ڄاڻايو ته اسان کي انهيءَ ئي لغات ۾ لفظ ”خداوند“ جي معنيٰ ڏسڻي پيئي، لکيل آهي، ”(خدا اور وند کا مرکب هي)، الله تعاليٰ“ .
ياد رهي ته! لفظ ”ڌڻي“ پٺيان جڏهن لفظ ”سڳورو“ يا ”پاڪ“ استعمال ٿئي ٿو ته پوءِ ان لفظ جي معنيٰ ٿئي ٿي ”الله تعاليٰ“. اهڙي طرح جڏهن فارسي لفظ ”خداوند“ جي پٺيان لفظ ”قدوس“ يا ”ڪريم“ يا ”تعاليٰ“ استعمال ٿيندو تڏهن معنيٰ ٿيندي”الله تعاليٰ“.
فروزاللغات جي ص 588 تي لفظ ”خداوند زاده“ لکيل آهي جنهن جي معنيٰ آهي، ”مالڪ کا بيڻا، صاحب زاده، امير کا بيڻا، رئيس کا بيڻا“.
قارئين ڪرام! جيڪڏهن لفظ ”خداوند“ جي معنيٰ الله تعاليٰ هجي ها ته پوءِ لغت لکڻ وارو صاحب ”خداوند زاده“ يعني خدا جو پٽ لکي لکي ها مگر نه لکيائين. معلوم ٿيو ته ”خداوند“ لفظ جي معنيٰ آهي ”مالڪ، امير، صاحب“ ۽ لفظ ”خاوند“ جي معنيٰ به آهي ”مالڪ، آقا، مڙس وغيره“ ۽ نه ”الله تعاليٰ“ اهو ئي سبب آهي ته حضرت ڀٽ ڌڻيءِ رحه پنهنجي بيت ۾ لفظ ”خاوند“ استعمال ڪيو ته اهو لفظ آقاءِ نامدار حضرت محمّد مصطفيٰ صه جي اسم گرامي سان منسوب ڪيائين. بحث هيٺ آيل لفظ جي مصرع ملاحظ فرمايو:
”خاوند خاص خلقي، محمّد مُڪائين“
هن مصرع جي معنيٰ ٿئي ٿي، ”خاص پيغمبر، آقاءِ نامدار حضرت محمّد مصطفيٰ کي خلقي آخر الزامان نبي ڪري موڪليائين“.
ت. چٽو، چُٽُو: قارئين ڪرام! جن صاحبن جي ترتيب ڏنل رسالن منجهان اسان بحث هيٺ آندل بيت لکيو آهي.تن صاحبن منجهان فقط حاجي محمّد سمي لفظ “چُٽُو“ لکيو آهي. اکر ”چ“ جي مٿان پيش ڏني اٿس. اسان ڀانئيون ٿا ته کانئس”چ“ مٿان پيش ڏيڻ جي سهو ٿي آهي.
ث. چيائين، چايائين: قارئين ڪرام! هن بيت ۾ اهي ٻه لفظ وڏي اهميت وارا آهن. فقير تاج محمّد نظاماڻي ۽ الله داد جنجهي صاحبان لفظ ”چيائين“ غلط لکيو آهي ۽ حاجي محمّد سمي، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، غلام محمّد شاهواڻي ۽ باگي جي ڏاني جي، لفظ ”چايائين“ لکيو آهي.
اسان تحقيق ڪري ڏٺو آهي ته علامه غلام مصطفيٰ قاسمي لفظ ”چايائين“ جي معنيٰ (ص 27) تي ”چيائين“ لکي آهي. معلوم ائين ٿئي ٿو ته اها معنيٰ هن صاحب کان بي ڌياني ۾ لکجي ويئي آهي ورنه علامه صاحب اها معنيٰ نه ٿو لکي سگهي. ڇا ڪاڻ ته ”چيائين“ جي معنيٰ آهي پڙهيائين. الله پاڪ ڪنهن به نبي تي ڪلمون نه پڙهيو آهي مگر مخلوق کان پيغمبرن تي ڪلمون پڙهايو آهي. اهو ئي سبب آهي جو قرآن پاڪ جي سوره صافات رڪوع 2 ۾ لکيل آهي ”لاالٰہ اِلاّ اللہ“ ۽ سوره فتح جي رڪوع 4 ۾ لکيل آهي ”محمّد رَسول اللہ“. قرآن پاڪ م ڪٿي به مڪمل ڪلمون ”لاالٰہ اِلاّ اللہ محمّد رَسول اللہ“ گڏ ۽ مڪمل نه لکيل آهي. اسان جي تحقيق مطابق جن صاحبن لفظ ”چايائين“ لکيو آهي تن درست لکيو آهي.
ج. مولاڪ، مولاک: قارئين ڪرام! سنڌي صورت خطي جي الفابيٽ ۾ اکر ”ڪ“ ۽ اکر ”ک“ الڳ الڳ حثيت رکن ٿا. ”ڪ“ اکر ”ک“ جي بدران استعمال نه ٿو ڪري سگهجي نه وري ”ک“ اکر ”ڪ“ جي عِوض لکي سگهجي ٿو . جن صاحبن حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي بيت ۾ لفظ ”مولاڪ“ لکيو آهي اسان جي تحقيق مطابق درست لکيو آهي. علامه غلام مصطفيٰ قاسمي ۽ غلام محمّد شاهواڻي لفظ ”مولاک“ غلط لکيو آهي. هنن صاحبن کي لفظ ”مولاڪ“ لکڻ گهربو هو.
ح. ائين، اِيّ، ايهم: لفظ ”ائين“ فقير تاج محمّد نظاماڻي، حاجي الله داد جنجهي، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، باگي جي ڏاني جي لکيو آهي.
لفظ ”ايّ“ فقط غلام محمّد شاهواڻي لکيو آهي. ياد رهي ته غلام محمّد شاهواڻي ”شاهه جو رسالو“ ڊاڪٽر گربخشاڻي جي تقليد ڪندي ترتيب ڏنو. تنهنڪري هن جو ترتيب ڏنل رسالو اڌ اکري سنڌي ۾ لکيل آهي. اسان جي تحقيق مطابق غلام محمّد شاهواڻي جو لکيل لفظ ”ايّ“ نامناسب آهي. لفظ ”ائين“ بلڪل درست لفظ لکيو ويو آهي. رهيو سوال حاجي محمّد سمي جي لکيل الفاظ ”ايهم اُتائين“ جو ته اسان جي تحقيق مطابق اهي الفاظ بنهه غلط لکيل آهن ڇا ڪاڻ ته ”ايهم اُتائين“ الفاظ جي معنيٰ آهي، ”مونکي ائين چيائين“
خ. سرايون، سراهيون، سرائون: فقير تاج محمّد نظاماڻي ۽ علامه غلام مصطفيٰ قاسمي لفظ “سرايون” غلط لکيو آهي ۽ سگهڙ حاجي الله داد جنجهي لفظ ”سراهيون“ به غلط لکيو آهي. اصل لفظ ”سراءِ“ آهي، جنهن جو جمع ”سرائون“ آهي . قديم صورت خطي ۾ ڪٿي ڪٿي الف (ء) حمزي کي (هه) هرڻي ۾ بدلائي لکيو ويندو هو. اُهو متروڪ ٿي چڪو آهي، اڪثر ڪاتبن اکر ”سراءِ“ لکيو جئن قديم ڪاتبن مان حاجي محمّد سمي لفظ ”سرائون“ لکيو آهي. اسان جي تحقيق مطابق لفظ ”سرائون“ حاجي محمّد سمي کان علاوه شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ،غلام محمّد شاهواڻي،علامه غلام مصطفيٰ قاسمي ۽ باگي جي ڏاني جي به لکيو آهي.
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح بعد بيت جي اصل صورت هي بيهي ٿي.
[b]جوڙوُءن جوڙ جَهانَ جِي، جَڏهن جوڙيائِين،
خَاوَند خَاص خَلقي، محمّد مُڪائِين،
ڪَلمُون تَنهِن ڪَرِيم تي، چِٽو چَايَائِين،
اَنَامُولاڪَ وَانتَ مَحبُوبِي اِئين اُتائِين،
ڏِکي ڏِنائِين، ٻَئِي سَرائون سيّد چَئي.[/b]
معنيٰ: الله تبارڪ و تعاليٰ قيامت تائين پيدا ٿيندڙ سنسار جي سِٽاءُ جوڙي ان بعد خاوند يعني آقاءِ نامدار حضرت محمّد (صلي الله عليه و سلم) کي آخرالزمان پيغمبر جي حثيت سان پيدا فرمايو ۽ ربّ پاڪ کين هي فرمايو ته مان تنهنجو مولا ۽ مالڪ آهيان تون منهنجو محبوب آهين. جئن ته نبي ڪريم (صلي الله عليه و سلم) ختم المرسلين آهن ٻيو ڪو به نبي نه اچڻو آهي. ٻنهي جهانن جو واسطو نبي ڪريم (صلي الله عليه و سلم) سان آهي تنهنڪري حضرت ڀٽ ڌڻي رحه فرمايو ”ڏِکي ڏنائين ٻَئي سرائون سيّد چئي“ يعني نبي ڪريم (صلي الله عليه و سلم) کي الله پاڪ دارين جو دادلو فرمائي ٻئي جهان کيس سينگاري ڏنا.
*****
وحد تان ڪثرت ٿي، ڪثرت وحدت ڪُلُ،
حق حقيقي هيڪڙو، ٻولي ٻي مَ ڀُل،
هُو هلاچو هُل، باالله سندو سڄڻين.
(ديوان تارا چند شوقيرام شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 4 سال 1900ع)
وحد تان ڪَثرت ٿي، ڪثرت وحدت ڪُلّ،
حقّ حقيقي هيڪڙو، ٻوليء ٻيء مَ ڀُلَ،
هُو هُلاچو هُل، باالله سندو سڄڻين.
(ڪلياڻ آڏواڻي شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 04 )
وَحدَتان ڪَثرَتَ ٿِي، ڪَثرَتَ وَحدَتَ ڪُلُ،
حقُ حقِيقِي هيڪڙو، ٻولِيءَ ٻِيءَ مَ ڀُلُ،
هِيءُ هُلاچو هُلُ، سَڀو سندو سڄڻين.
(ٻانهون خان شيخ شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 7 سال 2000 ڪراچي يونيورسٽي)
وَحدَتا ڪَثرت ٿِي، ڪثرتَ وحدت ڪُلُ،
حقّ حقيقي هيڪَڙو، ٻولي ٻِيَ مَ ڀُلُ،
هُو هُلاچو هُلُّ، بالله سندو سَڄَڻين.
س
(ڊاڪٽر گربخشاڻي شاهه جو رسالوسرڪلياڻ ص 78 سال 1996ع )
وحدت تان ڪثرت ٿي، ڪثرتَ وحدتَ ڪُلُ،
حق حقيقي هيڪڙو، ٻولي ٻي مَ ڀُل،
هُيءُ هلاچو هُلُ، سڀو سندو سڄڻين.
(ممتاز مرزا گنج جديد صورت خطيءَ ۾ ص 193 سال 1995)
وحدتان ڪثرت ٿي، ڪثرت وحدت ڪُلُ،
حق حقيقي هيڪڙو، ٻوليءَ ٻيءَ م ڀُل،
هُو هُلاچو هُلُ، باالله سندو سڄڻين.
(ڊاڪٽر محمّد عالم سومرو شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 292 سال 2013 )
وحدتان ڪثرت ٿي، ڪثرت وحدت ڪُلُ،
حق حقيقي هيڪڙو، ٻوليءَ ٻئي مَ ڀُلُ،
هُو هُلاچو هُل، بالله سندو سڄڻين.
(علامه غلام مصطفيٰ قاسمي شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 30 مهراڻ اڪيڊمي سال 2009 )
وحدتان ڪثرت ٿي، ڪثرت وحدت ڪُلُ،
حق حقيقي هيڪڙو، ٻولي ٻيُ مَ ڀُل،
هُو هلاچو هُل، باالله سندو سڄڻين.
(شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 05 بااختيار ادارو سال 1994 )
وَحدَتا ڪَثرتَ ٿِئي، ڪَثرتَ وحدت ڪُلّ،
حَقّ حقيِقي هيڪَڙو، ٻولِي ٻِي مَ ڀُلُّ،
هِيءُ هُلاچو هُلُّ، بالله سندو سڄڻين.
(علامه آءِ آءِ قاضي شاهه جو رسالو سُر ڪلياڻ ص 04 سنڌي ادبي بورڊ 1993 )
وَحَدَتا ڪَثرت ٿِي، ڪَثرتَ وحدت ڪُلّ،
حَقّ حقيِقي هيڪَڙو، ٻولي ٻِي مَ ڀُل،
هُو هُلاچو هُلُّ، بالله سَندو سَڄَڻين.
س
(غلام محمّد شاهواڻي شاهه جو رسالوسرڪلياڻ ص 39 سال 2013ع )
وحدتا ڪثرت ٿي، ڪثرت وحدت ڪُل،
حق حقيقي هيڪڙو، ٻولي ٻِي مَ ڀُل،
هُو هُلاچو هُلُّ، بالله سندو سڄڻين.
س
(محمّد عثمان ڏيپلائي شاهه جو رسالوسرڪلياڻ ص 16 سال 2009ع )
وحدت تان ڪَثرت ٿي، ڪَثرت وحدت ڪُل،
حقّ حَقيقِي هيڪڙو، ٻوليءَ ٻيءَ مَ ڀُل،
هُو هُلاچو هُل، باالله سندو سڄڻين.
س(سگهڙ حاجي الله داد جنجهي شاهه جو گنج سرڪلياڻ ص 34 سال 2008ع ڪويتا پبليڪيشن)
وحدتان ڪثرت ٿي، ڪثرت وحدت ڪُل،
حق حقيقِي هيڪڙو، ٻولي ٻيءَ مَ ڀُل،
هُو هُلاچو هُل، بالله سدو سڄڻين.
(باگوجي ڏانو جي شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 16 سال 2000ع )
وحدتان ڪثرت ٿي، ڪثرت وحدت ڪُل،
حق حقيقي هيڪڙو، ٻولي ٻيءَ مَ ڀل،
هي هلاچو هُل، بالله سندو سڄڻين.
(فقير تاج محمّد نظاماڻي شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 02 سال 2007ع سُندس انٽرپرائزز ڪراچي)
نوٽ: ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ هي بهترين بيت “شاهه جو رسالو” منجهان خارج ڪري ڇڏيو.
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح طلب الفاظ: (وحدتان، وحدت تان، وحدت تا)، (ڪل)، (ٻئي، ٻي، ٻيءَ)، (ڀُل)، (هي هلاچو، هو هلاچو)، (بالله، باالله)، (سڀو، سندو، سدو)
الف. وحدتان، وحدت تان، وحدت تا: ڊاڪٽر گُربخشاڻي، غلام محمّد شاهواڻي ۽ علامه آءِ آءِ قاضي لفظ ”وحدتا“ لکيو آهي. اهو لفظ قديم صورت خطيءَ ۾ قديم ڪاتب لکندا هئا، مگر ڳالهائڻ ۾ لفظ ”وحدتان“ استعمال ٿيندو هيو. اهو ئي سبب آهي جو ديوان تارا چند جديد سنڌي صورت خطيءَ ۾ لفظ ”وحدتان“ استعمال ڪيو.
علامه غلام مصطفيٰ قاسمي،ديوان تارا چند،شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، عثمان علي انصاري، ٻانهي خان شيخ، ڪلياڻ آڏواڻي، محمّد عثمان ڏيپلائي، باگي جي ڏاني جي، فقير تاج محمّد نظاماڻي ۽ ڊاڪٽر محمّد عالم سومري لفظ ”وحدتّان“ نهايت ئي درست لکيو آهي.
ممتاز مرزا ۽ الله داد جنجهي الفاظ ”وحدت تان“ لکيا آهن. اسان تحقيق ڪري ڏٺو آهي ته اصل ”گنج“ (ننڍي سائز) ۾ ص 193 تي لفظ ”وحدتا“ لکيل آهي جيڪو ان دور جي الفابيٽ مطابق لکيو ويو ۽ ”وحدتّان“ ڳالهايو ويندو هو تنهنڪري اسان ممتاز مرزا جي لکيل لفظ ”وحدت تان“ کي نا مناسب لفظ سمجهون ٿا. رهيو سوال سگهڙ حاجي الله داد جنجهي جي لکيل لفظ ”وحدت تان“ جو ته اسان انهي لفظ کي به نامناسب سمجهون ٿا. ڇا ڪاڻ ته اسان جي تحقيق مطابق حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي طرفان فرمايل لفظ ”وحدتّان“ آهي ۽ نه ”وحدت تان“.
قارئين ڪرام! اسان لفظ ”وحدت تان“ کي هن ڪري تسليم نه ٿا ڪريون جو صنعت ادغام جي اصول مطابق ٻه ساڳيا اکر هڪ ٻي جي پٺيان آڻي لکڻ يا ڳالهائڻ ادبي عيب ۽ غلطي آهي. حضرت ڀٽ ڌڻيءُ اهڙي غلطي نه ٿو ڪري سگهي حقيقت هي آهي ته اصل ۾ لفظ ”وحدت + تان“ ئي آهي جنهن جي ”ت“ تي شد ( ّ) جي نشاني لڳائي ”وحدتّان“ لکڻ گهرجي. اهو لفظ ڪنهن به ”شاهه جو رسالو“ جي مرتب، ڪاتب ۽ محقق ائين نه لکيو آهي. جيئن اسان تحقيق ڪري لکيو آهي.
لفظ ”وحدتان“ جي معنيٰ ڊاڪٽر گربخشاڻي لکي آهي. ”وحدت مان“ ڪلياڻ آڏواڻي معنيٰ لکي آهي ”هيڪڙائي مان“ (ص 4)، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ لفظ ”وحدتان“ جي معنيٰ نه لکي آهي صرف لفظ ”وحدت“ جي معنيٰ ”هيڪڙائي“ لکي اٿس (ص 15 لغات لطيفي) . باگي جي ڏاني جي (ص 29) تي ”وحدتا“ لفظ جي معنيٰ ”وحدت مان“ لکي آهي. علامه غلام مصطفيٰ قاسمي لفظ ”وحدتان“ جي معنيٰ لکي آهي ”وحدت مان“ (ص 30).
قارئين ڪرام! اسان جي تحقيق مطابق جن صاحبن الفاظ ”وحدت مان“ لکيا آهن تن حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي فرمايل الفاظ جي معنيٰ درست نه لکي آهي حضرت ڀٽ ڌڻيءَ پنهنجي بيت ۾ مشرڪانه ۽ ملحدانه خيال پيش نه ڪيو آهي. اهو هن ڪري ٿا چئون ته لفظ ”مان“ جي معنيٰ سنڌيڪا لغات جي ص 728 تي لکيل آهي (منجهان، وچان، اندران). اسان يقين سان لکون ٿا ته جن صاحبن لفظ ”وحدتان“ جي معنيٰ ”وحدت مان“ لکي آهي تن وڏو شرڪ جو اظهار ڪيو آهي. الله پاڪ سان شرڪ ڪرڻ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه جي شايانِ شان نه آهي. حقيقت هي آهي الله پاڪ جي وچان يا اندران ڪائنات ۽ ڪائنات ۾ ڪا به شيءَ، ڪابه هستي پيدا نه ٿي آهي نه وري الله پاڪ جي هستي ڪنهن مان پيدا ٿي آهي.
اسان جي تحقيق مطابق لفظ ”وحدتّان“ جي معنيٰ آهي ”وحدت وٽان“ ۽ ”وحدت وٽان“ الفاظ جي معنيٰ سنڌيڪا لغت مطابق آهي ”کان، طرفان“ (ص 830) ۽ لفظ ”طرفان“ جي معنيٰ ”وٽان، طرف يا پاسي کان“ (ص 528) مطلب ته الله پاڪ جي حڪم سان واحد، ذاتِ يڪتا جي امُر ”ڪُن“ سان. ڪائنات ۾ ڪثرت پيدا ٿي.
ب. ڪُل: لفظ ”ڪُل“ سڀني مرتب ۽ محقق حضرات لکيو آهي. ڊاڪٽر گُربخشاڻي غلام محمّد شاهواڻي، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، ڪلياڻ آڏواڻي معنيٰ لکي آهي ”سڄي سموري“ مگر ٻانهي خان شيخ معنيٰ لکي آهي ”جملي هڪ، واحد مطلق“ (ص 7 جلد پهريون) هن صاحب اها معنيٰ بلڪل غلط لکي آهي.
ت. ٻئي، ٻي، ٻيءَ: قارئين ڪرام! شاهه جو رسالو ترتيب ڏيندڙ حضرات، جن جو لکيل بيت اسان مٿي درج ڪري آيا آهيون تن الفاظ ”ٻي، ٻيءَ ۽ ٻئي“ لکيا آهن. اسان جي تحقيق مطابق لفظ ”ٻيءَ“ عثمان علي انصاري ٻين مڙني مرتب ۽ محقق حضرات کان بهترين لکيو آهي.
لفظ ”ٻئي“ جي معنيٰ آهي ”ٻيئي“. انهي معنيٰ وارو لفظ ”ٻئي“ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي بيت ۾ مناسب نه ٿو لڳي. علامه غلام مصطفيٰ قاسمي بيت ۾ لفظ ”ٻئي“ ص 30 تي غلط لکيو آهي.
ث. ڀُــل: قارئين ڪرام! ”شاهه جو رسالو“ ۾ ٻه بيت لکيل آهن ٻنهي بيتن ۾ لفظ ”ڀُل“ لکيل آهي. اسان تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي ته لفظ ”ڀُل“ هڪ بيت ۾ غلط لکيو ويو آهي ۽ ٻي بيت ۾ درست لکيو ويو آهي. ٻيو بيت ملاحظه فرمايو:
مـــروئان مـُوران پـکڻا، وائـي ٻي مَ ڀل،
هو هل هلاچو هل، بالله سندو سڄڻين.
(علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، شاهه جو رسالو ص 30 سال 2008 مهران اڪيڊمي)
معنيٰ: جانورن، جيتن، جڻن ۽ پکين جي ٻولي ۽ وائي ٻي نه آهي. اهي تڪويني اسلام تي قائم آهن، الله پاڪ ”ڪن“ فرمائي انهن کي پيدا ڪيو ته اهي ڪن واري ڏينهن جي حڪم تي پابند آهن فقط الله پاڪ جي حڪم جي پيروي ڪن ٿا. تون ڀُلين ٿو ته هي ٻيو ڪجهه چئي رهيا آهن هرگز نه جو ڪجهه چون ٿا سو الله پاڪ جي حمد ۽ ثناءَ کان سواءِ ڪجهه به نه ٿا چون ۽ عمل به اهو ئي ٿا ڪن جيڪو ”ڪن“ فرمائڻ واري ڏينهن کان الله پاڪ طرفان مٿن لازم قرار ڏنو ويو.
ج. هي هلاچو هل، هو هلاچو هل: جن صاحبن ”هو هلاچو هل“ لکيو سي صاحبان آهن. علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، ديوان تارا چند، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، عثمان علي انصاري، ڊاڪٽر گُربخشاڻي، ڪلياڻ آڏواڻي، سگهڙ حاجي الله داد جنجهي، غلام محمّد شاهواڻي، محمّد عثمان ڏيپلائي، باگو جي ڏانو جي ۽ ڊاڪٽر محمّد عالم سومرو.
هنن صاحبن اهي الفاظ غلط لکيا آهي. اهو اسان هن ڪري ٿا چئون ته لفظ ”هو“ ڏور جو اشارو آهي. تنهنڪري گرامر مطابق بيت ۾ لکيل لفظ ”هو“ اسان غلط قرار ڏنو آهي.
جن صاحبن ”هي هلاچو هل“ لکيو تن درست لکيو آهي. سي صاحبان آهن، سيّد عبدالعظيم (گنج ننڍو ص 193)، ممتاز مرزا، علامه آءِ آءِ قاضي ۽ ٻانهون خان شيخ.
ح. بالله، باالله: حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه ”بالله“ لفظ هن ڪري استعمال ڪيو ته جيئن پڙهڻ وارن کي يقين ٿي وڃي ته حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه سائين جو سوڳنڌ کڻي هي فرمايو ته هن ڪائنات ۾ جيڪو هُل ۽ هُلاچو آهي اهو الله پاڪ جي ذات جي ”ڪن“ فرمائڻ سان وجود ۾ آيل آهي .
جن صاحبن لفظ ”بالله“ لکيو تن درست لکيو آهي سي صاحبان آهن، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، ڊاڪٽر گُربخشاڻي، غلام محمّد شاهواڻي، علامه آءِ آءِ قاضي محمّد عثمان ڏيپلائي، باگو جي ڏانو جي ۽ فقير تاج محمّد نظاماڻي.
قارئين ڪرام! جن صاحبن لفظ ”باالله“ لکيو تن اهو لفظ درست نه لکيو آهي. سي صاحبان آهن. ديوان تارا چند شوقيرام، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، عثمان علي انصاري، ڪلياڻ آڏواڻي، سگهڙ حاجي الله داد جنجهي ۽ ڊاڪٽر محمّد عالم سومرو.
خ. سڀو، سندو، سدو: جن صاحبن لفظ ”سڀو“ لکيو سي صاحبان آهن. ممتاز مرزا ۽ ٻانهون خان شيخ. ممتاز مرزا اهو لفظ هن ڪري لکيو آهي ته گنج شريف جي ڪاتب سيّد عبدالعظيم فقير گنج جي ص 193 تي لکيو ۽ ٻانهي خان اهو لفظ گنج شريف کان اخذ ڪيوآهي.
قارئين ڪرام! اسان جي تحقيق مطابق لفظ ”سڀو“ بيت ۾ مناسب لکيو ويو. مناسب هن ڪري ٿا چئون ته ”سندو“ لفظ جي معنيٰ آهي، ”مون الله جو، ذاتي، پنهنجو“.
حضرت ڀٽ ڌڻيءَ
هِيءَ هُلاچو هُلُ، بِالله سَندو سَڄَڻِين
نه ٿو فرمائي سگهي ڇا ڪاڻ ته جيڪو به دنيا ۾ چرچو ۽ چوٻول آهي اهو مخلوق جي طرفان آهي ۽ نه الله جي طرفان، الله پاڪ کي ”حق حقيقي“ مڃڻ وارو چوٻول سڄو سمورو ۽ سڀوئي الله جي لاءِ آهي.
اسان تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي ته فقط باگي جي ڏاني جِي، جي لکيل بيت ۾ لفظ ”سدو“ غلط لکيل آهي ۽ اسان تحقيق ڪري هي به ثابت ڪيو آهي ته لفظ ”سدو“ لکڻ واري غلطي باگي جي ڏاني جِي، جي نه آهي مگر اها ڪمپوزر جي غلطي آهي اهو هن ڪري ٿا چئون ته ساڳي ئي صفحي تي لفظ ”سندو“ ٻي بيت ۾ درست لکيل آهي.
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح بعد بيت جي پڙهڻي هي قائم ڪجي ٿي.
[b]وَحدَتّان ڪَثرَتَ ٿِي، ڪَثرَتَ وَحدَتَ ڪُلُ،
حقّ حَقِيقِي هِيڪَڙو، ٻولِي ٻِيءَ مَ ٻُلُ،
هِيءَ هُلاچو هُلُ، بِالله سَڀو سَڄَڻِين.[/b]
معنيٰ: هن ڪائنات ۾ سڀ کان اوّل الله پاڪ جي ذات يڪتا موجود هئي، ان واحد جي ”ڪن“ فرمائڻ سان ڪثرت وجود ۾ آئي.
حضرت ڀٽ ڌڻيءَ فرمائي ٿو ته اي الله واحد جي خلقيل خِلقت، حق حقيقي هڪ ئي آهي ان جي هيڪڙائي کان سواءِ ٻيو ڪو به ٻول نه ٻُل.
هن ڪثرت واري ڪائنات ۾ مخلوق طرفان جيڪو چوٻول ٻڌين ٿو اهو سڄو سمورو ۽ سڀوئي سنسار جي خالق جي، ذاتِ يڪتا جي تعريف لاءِ ئي آهي.
*****
جي تُن سِڪَنُ سِکِئو، تهَ ڪَاتِيَ پييَ مَڪَنّجُ،
سُپيرِيانجي سُور جُو، مَارُنِ ڏِجي نَمنجُ،
اَندّرِ اِيُ اَهَنّجُ، سَاڊِجِ سُکَاءٌ ڪَري.
(سّيد عبدالعظيم گنج ص 197 سال 1207هه اشاعت 1995ع)
جي تُن سِڪَڻ سِکِئو، تهَ ڪَاتِيَ پييَ مَڪَنّجُ،
سُپيرِيانجي سُور جُو، مَارُنِ ڏِجُ نَه مَنجُ،
اَندّرِ اِيُ اَهَنّجُ، سَانڊِجُ سُکَاءٌ ڪَري.
(حاجي محمّد سمو بمبئي ڇاپي جو عڪس شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 07 سال 1995ع)
جي تُون سِڪڻ سکيو، ته ڪاتيء پئي مَ ڪنجهه،
سُپريَانجي سُورَ جو، ماڻهن ڏجي نَه منجهه،
اندر ايُ اهنج سَانڍج سکائون ڪري.
(ديوان تارا چند شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 9 سال 1900ع)
جي تُون پَسَنَ سِکِيو تَه کَاتِيَ پيئِي مَ کَنجهُه،
سُپريَان جي سُورَ جو، مَاڙهُنِ ڏِجي نَه مَنجههُ،
اَندَر اِييءُ اَهَنجُ سَانڌهِجِ سکهَائون کَري.
(ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 9 سال 2008 )
جي تُون سِڪَڻ سِکئو، ته ڪاتي پئيءَ مَ ڪنجهُه،
سُپرِيَان جي سُورَ جو، ماڻهن ڏجي نَه مَنجُهه،
اندرِ اِيءُ اَهنجُ، سانڍِجَ سُکائون ڪري.
(ٻانهون خان شيخ شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 13 سال 2000 ڪراچي يونيورسٽي)
جي تون سِڪَڻ سِکيو، ته ڪاتيءَ پَئي مَ ڪَنجُهه،
اَندر اِيُ اَهنجُ سانڍج سُکائون ڪري.
س
(عثمان علي انصاري شاهه جو رسالوسرڪلياڻ ص 07 سال 2013)
جي تون سڪَڻُ سِکِيو، ته ڪاتي پئي مَ ڪنجهُه،
سُپريان جي سورَ جو، ماڻهن ڏجي نه منجُهه،
اندر اِيءُ اهنج، سانڍج سُکائون ڪري.
(ممتاز مرزا گنج جديد صورت خطيءَ ۾ ص197 سال 1995)
جي تون سِڪڻ سکيو، ته ڪاتي پَئي مَ ڪَنجهه،
سُپريان جي سُورَ جو، ماڻهن ڏِجي نه مَنجهه،
اَندر ايُ اَهنجُ، سانڍج سکائون ڪري.
(ڊاڪٽر محمّد عالم سومرو شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 258 سال 1994 )
جي تون سڪڻ سکيو، ته ڪاتيءَ پئي م ڪنجهه،
سُپريانجي سُور جو، ماڻهن ڏجي نه منجَهه،
اندر اِيءُ اهنج، سانڍج سُکائون ڪري.
(علامه غلام مصطفيٰ قاسمي شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 34 مهراڻ اڪيڊمي سال 2009 )
جي تون سِڪڻ سکيو، ته ڪاتيء پئي مَ ڪنجُهه،
سپريانجي سورَ جو، ماڻهن ڏِجي نه منجُهه،
اندر اِيُ اهنج سَانڍج سُکائون ڪري.
(شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 09 بااختيار ادارو سال 1994 )
جي تون سڪڻ سِکيو، ته ڪاتيء پِئيِ مَ ڪَنجهُه،
سپيريان جي سورَ جو، ماڙهن ڏجي نه مَنجهُه،
اندر اِيُ اَهنجُ سَانڊج سُکائون ڪري.
(ڊاڪٽر گُربخشاڻي شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 80 سال 1996 روشني)
جي تون سِڪَڻ سِکيو، ته ڪاتيءَ پئي مَ ڪَنجُهه،
سُپريان جي سور جو، ماڙهُن ڏِجي نه منجهه،
اندر اِيءَ اهنجُ، سانڍج سُکائون ڪري.
(علامه آءِ آءِ قاضي شاهه جو رسالو سُر ڪلياڻ ص 08 سنڌي ادبي بورڊ 1993 )
جي تون سِڪَڻُ سِکئو، ته ڪاتِيءَ پئي مَ ڪَنجُهه،
سُپريان جي سُورَ جو، ماڙهن ڏجي نه مَنجُهه،
اَندرِ اِيءُ اَهَنجَ، سانڍج سُکائون ڪري.
(ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 61 سال 2009 سنڌ ثقافت)
جي تون سِڪڻ سِکئو، ته ڪاتِي ءَ پَئي مَ ڪِنجُهه،
سُپريان جي سُورَ جو، ماڻهن ڏجي نه منجُهه،
اندرِ اِيُ اهنج، سانڍج سُکائون ڪري.
س(غلام محمّد شاهواڻي شاهه جو رسالوسرڪلياڻ ص 41 سال 2013ع روشني)
جي تون سڪڻ سِکيو، ته ڪاتي پَئي مَ ڪنجهه،
سُپريان جي سورَ جو، ماڻهن ڏجي نه منجُهه،
اندر اِيءُ اَهنجَ، سانڍج سُکائون ڪري.
(محمّد عثمان ڏيپلائي شاهه جو رسالوسرڪلياڻ ص 20 سال 2009ع مهراڻ)
جي تون سِڪڻ سِکئين، ته ڪاتي پيئي م ڪِنجهُه،
سُپريان جي سورَ جو، ماڻهن ڏجي نه منجُهه،
اندر اِيُ اهنج، سانڍج سُکائون ڪري.
(سگهڙ حاجي الله داد جنجهي شاهه جو گنج سرڪلياڻ ص 36 سال 2008ع ڪويتا پبليڪيشن)
جي تون سڪڻ سکيو، ته ڪاتي ءَ پَئي مَ ڪنجهه،
سپريان جي سُورَ جو، ماڻهن ڏجي نه مَنجهه،
اندر اِي اَهنجُ، سانڍج سُکائون ڪري.
(باگوجي ڏانو جي شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 20 سال 2000ع باگوجي پبليڪيشن ميرپور ماٿيلو)
جي تون سڪڻ سکيو، ته ڪاتي ءَ پئي مَ ڪَنجهه،
سپريان جي سور جو، ماڻهن ڏجي نه منجهه،
اندر اِيُ انهنج، سانڍج سکائون ڪري.
(فقير تاج محمّد نظاماڻي شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 04 سال 2007ع سُندس انٽرپرائزز ڪراچي)
جي تُون سِڪڻ سکيو، ته ڪاتي پَئي مَ ڪَنجهه،
اَندر ايُ اهنج، سانڍج سُکائون ڪري.
(غلام مصطفيٰ مشتاق شاهه جو رسالو (چونڊ ڪلام) سرڪلياڻ ص 11 سال 2011ع مهراڻ)
نوٽ: 1. ڪلياڻ آڏواڻي اهو بيت نه لکيو. 2. عثمان علي انصاري هن بيت جي وچين مصرع نه لکي آهي. 3. غلام مصطفيٰ مشتاق، عثمان علي انصاري جي پيروي ڪندي بيت جي وچين مصرع نه لکي.
قارئين ڪرام! هن بيت ۾ ڪاتبن، مرتبن ۽ محققن ڏهه متنازعه الفاظ لکيا آهن جنهن ڪري حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه جو هي بهترين بيت پڙهڻ جوڳو ئي نه رهيو آهي. بيت کي سمجهڻ ته پري جي ڳالهه آهي. تنهنڪري اسان ضروري سمجهيو ته اهڙي بهترين بيت کي تحقيق ذريعي سنواري ۽ سوڌي اصل صورت ۾ پڙهندڙن جي خدمت ۾ پيش ڪريون.
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح طلب الفاظ: (سڪڻ، پسن)، (سکئو، سِکيو، سکئين)، (پئي، پيُئيء، پيي)، (ڪَنجهه، ڪِنجهه، ڪِنج، مَڪَنج، کهنج، منجهه)، (سپريان، سپيريان)، (ماڙهن، مارن، ماڻهن)، (ڏجي، ڏج )، (انهنج، اهنج)، (سانڍج، سانڊج)، (سکائون ڪري)
الف. سڪڻ، پسن: فقط ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ جي بيت ۾ لفظ ”پسن“ لکيل آهي. اهو لفظ جديد صورت خطي ۾ ”پسڻ“ لکبو. ”پسڻ“ جي معنيٰ آهي ”ڏسڻ“. ڏسبو ته هر درند، چرند، پرند ۽ ترند کي به آهي انهي لفظ سان حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه جي بيت جو ڪو به واسطو نه آهي اسان تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي ته ارنيسٽ ٽرمپ بيت ۾ لفظ ”پسن“ ڪاتب کان غلط لکرايو.
قارئين ڪرام انهي لفظ جي مقابلي ۾ لفظ ”سڪڻ“ گنج شريف ۾، حاجي محمّد سمي جي ڪتابت ڪيل شاهه جو رسالو ۾، ڊاڪٽر گُربخشاڻي، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ۽ ٻين مٿي لکيل مرتب ۽ محقق حضرات جي ترتيب ڏنل ”شاهه جو رسالو“ ۾ لکيل آهي. لفظ ”سڪڻ“ جي معنيٰ سواءِ ٻانهي خان شيخ جي ٻي ڪنهن به مرتب ۽ محقق نه لکي آهي. ٻانهي خان معنيٰ لکي آهي ”محبت يا پيار ڪرڻ“ (ص 13 سُر ڪلياڻ شاهه جو رسالو جلد پهريون).
ب. سکئو، سِکيو، سکئين: قارئين ڪرام! گنج شريف جي (ص 197) تي لفظ ”سکئو“ لکيل آهي. ڊاڪٽر گرُبخشاڻي، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، ٻانهي خان شيخ، غلام محمّد شاهواڻي ۽ حاجي محمّد سمي به لفظ ”سکئو“ لکيو آهي.
ياد رهي ته ! قديم سنڌي صورت خطيءَ ۾ لفظ ”سکئو“ (ء) الفاظ حمزي سان لکيو ويندو هو. مگر جديد سنڌي صورت خطي ۾ لفظ ”سکيو“ (ي) ياقوت سان لکڻ جي ترجيح ڏني ويئي آهي. تنهنڪري ئي سڀ کان پهريائين 14 ڊسمبر سن 1900ع ۾ ديوان تارا چند شاهه جو رسالو قديم صورت خطيءِ منجهان جديد صورت خطي ۾ ٽرانسليٽ ڪيو ته لفظ ”سکيو“ ص 9 تي لکيو بعد ۾ شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ شاهه جو رسالو 1913ع ۾ ترتيب ڏنو. هن صاحب به ص 9 تي لفظ ”سِکيو“ لکيو. جن لفظ ”سِکيو“ لکيو سي صاحبان آهن، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، عثمان علي انصاري، علامه آءِ آءِ قاضي، محمّد عثمان ڏيپلائي، باگي جي ڏاني، فقير تاج محمّد نظاماڻي ڊاڪٽر محمّد عالم سومري ۽ ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ.
سگهڙ حاجي الله داد جنجهي، شاهه جو گنج جي ص 36 تي لفظ ”سکئين“ لکيو آهي. اسان هن صاحب جي لکيل لفظ ”سکئين“ کي هن ڪري اهميت نه ٿا ڏيون جو هن جي مقابلي ۾ ٻين سڀني ليکڪن به قديم قلمي نسخن تان لفظ ”سکئو/ سکيو“ برابر لکيا آهن، اسان جي تحقيق مطابق جن صاحبن لفظ ”سِکيو“ لکيو تن جديد صورت خطي جي اصول مطابق درست لکيو .
قارئين ڪرام! تحقيقي ذهن رکندڙ خواتين ۽ حضرات قديم صورت خطيءَ ۾ لکيل بيتن کي ذهن رکي هي تنقيد ڪري سگهن ٿا ته قديم دور جا ڪاتب ڪٿي ”ڪ“ اکر کي ”ک“ ۾ ۽ ڪٿي ”ک“ اکر کي ”ڪ“ اکر ۾ بدلائي لکندا هئا. جئن:
سا مُن هَٿا نٿي جيڪا رسم راڃ،
آيــل آءُ اکـاڃ، ٻــول ٻروچي وترو
(گنج ص 38)
هن بيت ۾ ڪاتب لفظ ”ڪاڃ“ کي ”کاڃ“ جي صورت خطيءَ ۾ لکيو آهي. حالانڪه ڪاتب کي ”کاڃ“ لفظ لکڻ بجاءِ ڪاڄ لکڻ گهربو هو. انهي قديم صورت خطيءَ واري آڌار تي الفاظ ”سڪڻ ۽ سڪيو“ به ٿي سگهن ٿا. اهڙي سوال جي جواب ۾ اسان جو هي خيال آهي ته معشوق، عاشق کي اوّل سڪڻ يعني محبت ۽ عشق ڪرڻ سيکاريندو آهي، فارسي جي شاعر ڪهڙو نه سهڻو بند فرمايو آهي:
عشق اوّل دردلِ معشوق پیدا می شود
گر نہ سوزد شمع کے پروانہ شیدا می شود
معنيٰ: ”عاشق لاءِ عشق، پهريائين معشوق جي دل ۾ پيدا ٿيندو آهي. جيڪڏهن شمع نه جلي ته پوءِ پروانا ڪئن مٿس اچي جلندا؟“
عاشق جي عشق ۽ معشوق جي محبت واري فلسفي کي حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه هن طرح آسان نموني سان سمجهايو آهي.
اَڳـــي ڪـو نـهَ هُـيومَ آثــــارو اِن عِشقَ جو،
مَحبُوبَن مِنَٿُون ڪَري، سِڪَڻ سِيکارِيوم،
تِـــهان پـوءِ ٿِـيومُ، جِيئَري پَسڻ پِرينءَ جو.
اسان جي تحقيق مطابق بيت ۾ ”سڪڻ سکيو“ بهترين الفاظ آهن.
ت. پئي، پِئِي پيُئيء، پيي: اسان تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي ته الفاظ ”پِئِي، پيئيء ۽ پيي“ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي بيت ۾ نه ٿا سونهن، مگر لفظ ”پَئي“ يعني ”پوي ، ڪِري“ بيت سان مناسبت رکي ٿو. مناسبت هن ڪري رکي ٿو ته انهي لفظ جي معنيٰ مصرع ۾ ٿئي ٿي ”جيڪڏهن تون سڪڻ سکيو آهين ته پوءِ تنهنجي مٿان ڪاتي پَئي يا ڪاتي وهائي وڃي ته پوءِ به تون دانهون نه ڪج“.
ث. ڪَنجهه، ڪِنجهه، ڪِنج، مَڪَنج، کهنج، منجهه: لفظ ”مَڪَنج“ سيّد عبدالعظيم ۽ حاجي محمّد سمي لکيو آهي ۽ ”کهنج“ لفظ ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ غلط لکرايو آهي. ”ڪ“ اکر کي زير ڏيئي جن لفظ ”ڪِنجهه“ لکيو سي صاحبان آهن، سگهڙ حاجي الله داد جنجهي ۽ غلام محمّد شاهواڻي اسان جي تحقيق مطابق هنن صاحبن اهو لفظ غلط لکيو آهي. اهو هن ڪري ٿا چئون ته اسان جي تحقيق هيٺ آيل بيت جو ٻيون قافيو آهي، ”مَنجهه“ تنهنڪري بيت جو پهريون قافيو به ”ڪَنجهه“ هئڻ گهرجي، ”ڪ“ اکر جي مٿان زبر لکڻ گهرجي.
ج. سپريان، سپيريان: لفظ پرين، سُپرين ۽ سپريان قديم زماني کان اهلِ علم لکندا ۽ ڳالهائيندا رهيا آهن. ”سپيرين“ لفظ غلط العام آهي، غلط العام لفظ جاهل استعمال ڪندا آهن ۽ نه پڙهيل. حضرت ڀٽ ڌڻيءَ تمام وڏو عالم هيو، غلط العام لفظ استعمال ڪري ئي نه ٿو سگهي. اڻپڙهيل ۽ جاهل راوين جي روايت سببان لفظ ”سپريان“ بجاءِ ”سپيريان“ ڳايو ۽ ٻڌايو ٿي ويو. اهو لفظ ”سپريان“ سيّد عبدالعظيم، حاجي محمّد سمي، ديوان تاراچند ۽ ڊاڪٽر گربخشاڻي لکيو آهي.
ح. ماڙهن، مارن، ماڻهن: ۡقارئين ڪرام! لفظ ”مارن“ گنج شريف جي ڪاتب سيّد عبدالعظيم ۽ شاهه جو رسالو جي ڪاتب حاجي محمّد سمي لکيو آهي. قديم عربي سنڌي صورت خطي ۾ ”ڻ“ اکر نه هيو. تنهنڪري ”ر“ اکر ”ڻ“ جي بجاءِ لکيائون.
جئن ته قديم سنڌي لوڪ لفظ ”ماڻهو“ استعمال ڪندا هئا ۽ ماڙ (راجستان) جا ماڻهو عورت کي ”ماڙي“ ۽ مرد کي ”ماڙو“ سڏيندا هئا. تنهنڪري سنڌ ۾ لفظ ماڻهو سان گڏ لفظ ”ماڙهو“ به استعمال ٿيندو هيو. اهو ئي سبب آهي جو قديم ڪاتبن بيت ۾ لفظ ”مارن ۽ ماڙهن“ به لکيو.
”شاهه جو رسالو“ جي مرتب ۽ محقق حضرات منجهان ڪن ليکڪن لفظ ”مارو“ لکيو ۽ ڪن ”ماڙو“ لکيو ليڪن ديوان تارا چند ”شاهه جو رسالو“ قديم سنڌي صورت خطيءَ منجهان جديد صورت خطي ۾ لکيو ته هن صاحب بيت ۾ لفظ ”ماڻهو“ لکيو. ديوان تارا چند جي لکيل رسالي جي ص 9 تي درج آهي. شمس العلماءَ جي ترتيب ڏنل رسالي جي ص 9 تي لفظ ”ماڻهو“ لکيل آهي. انهن صاحبن جي پوءِ واري ڪندي ڪلياڻ آڏواڻي، ممتاز مرزا، ٻانهي خان شيخ، سگهڙ حاجي الله داد جنجهي، محمّد عثمان ڏيپلائي، باگي جي ڏاني جي، فقير تاج محمّد نظاماڻي ۽ ڊاڪٽر محمّد عالم سومري لفظ ”ماڻهو“ لکيو. ڊاڪٽر گُربخشاڻي، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، علامه آءِ آءِ قاضي ۽ غلام محمّد شاهواڻي جديد صورت خطي جي اصول جي برعڪس لفظ ”ماڙهن“ لکڻ جي ادبي غلطي ڪئي آهي.
خ. ڏجي، ڏج: جن صاحبن لفظ ”ڏجي“ لکيو آهي سي صاحبان آهن ، ڊاڪٽر گرُبخشاڻي، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، ديوان تارا چند، علامه آءِ آءِ قاضي، ممتاز مرزا، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، ٻانهون خان شيخ، سگهڙ حاجي الله داد جنجهي، باگو جي ڏانو جي محمّد عثمان ڏيپلائي، فقير تاج محمّد نظاماڻي، غلام محمّد شاهواڻي، ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ ۽ ڊاڪٽر محمّد عالم سومرو. قارئين ڪرام! مٿي ڄاڻايل صاحبن لفظ ”ڏجي“ غلط استعمال ڪيو آهي. اسان تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي ته فقط قديم دور جي ڪاتب حاجي محمّد سمي ”ڏج“ بيت ۾ برابر لفظ لکيو آهي. اهو هن ڪري ٿا چئون ته بيت جي پهرين مصرع جو ٻيو لفظ ”تون“ آهي. حضرت ڀٽ ڌڻيءَ عاشق کي سڌو مخاطب ٿي فرمايو آهي ته ”جي تون سڪڻ سکيو آهين ته پوءِ پرينءَ طرفان پهتل سور جو منجهه ماڻهن کي نه ڏج“.
اسان جي تحقيق مطابق لفظ ”ڏجي“ بيت ۾ غلط لکيو ويو آهي.
د. انهنج، اهنج: قارئين ڪرام! شاهه جو رسالو جي سڀني مرتب ۽ محقق حضرات سواءِ سگهڙ حاجي الله داد جنجهي جي، بيت ۾ لفظ ”اهنج“ لکيو آهي. ۽ جنجهي صاحب لفظ ”انهنج“ لکيو آهي. اسان تحقيق ڪري جڏهن معلوم ڪيو ته تحقيق هيٺ آيل بيت جا ٻه قافيا آهن ”ڪَجنهه ۽ منجهه“ پوءِ سوچيوسين ته حضرت ڀٽ ڌڻيءَ اعليٰ ترين شاعر آهي هن جي فرمايل بيت ۾ به قافيا اعليٰ ترين هئڻ گهرجن. اسان تحقيق ڪري ڏٺو آهي ته لفط ”اهنج“ جو بنيادي لفظ ”هنج ۽ هنجهه“ مليو.
قارئين ڪرام! جڏهن لفظ ”هنج ۽ هنجهه“ جي اڳيان اکر الف ”ا“ ايندو ته لفظ ”اهنج ۽ اهنجهه“ ٺهندو ۽ جڏهن لفظ ”هنج ۽ هنجهه“ جي اڳيان ”س“ اکر لکبو ته لفظ ٺهندا ”سهنج ۽ سهنجهه“.
”هنج ۽ هنجهه“ جي معنيٰ آهي ”گود ۽ جهول“ جيڪا شيءَ هنج / هنجهه ۾ آهي سا حاصل ڪرڻ آسان آهي جيڪا پري آهي انکي حاصل ڪرڻ ڏکيو عمل آهي، تنهنڪري ٻولي جي ماهرن لفظ ”هنج ۽ هنجهه“ جي اڳيان الف ”ا“ اکر ملائي ”اهنج ۽ اهنجهه“ لفظ ٺاهيا ۽ ساڳي وقت ۾ ”س“ اکر لفظ ”هنج ۽ هنجهه“ جي اڳيان ملائي لفظ ”سهنج ۽ سهنجهه“ ٺاهيا. اسان لفظ ”هنج“ جي تصديق لاءِ سنڌيڪا لغت جو مطالعو ڪيو ته اسان کي لغت جي ص 863 تي لفظ ”هنج ۽ هنجهه“ نظر آيا جن جي معنيٰ لکيل آهي ”گود، جهولي ۽ آغوش“. اهڙي تحقيق کان پوءِ اسان حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي بيت جي قافيي لاءِ اصل لفظ ”اهنجهه“ ڳولي هٿ ڪيو ته جئن هم وزن ۽ هم آواز قافيا ٺهن.
ذ. سانڍج، سانڊج: قديم صورت خطيءَ ۾ جن صاحبن ”گنج شريف“ ۽ ”شاهه جو رسالو“ ترتيب ڏنو تن منجهان سيّد عبدالعظيم ۽ حاجي محمّد سمو سرِ فهرست آهن، هنن صاحبن لفظ ”سانڊج“ لکيو آهي. مگر جديد صورت خطيءَ ۾ اهو لفظ ”سانڍج“ لکبو ته درست ليکبو. اسان جي تحقيق مطابق ڊاڪٽر گُربخشاڻي ۽ غلام محمّد شاهواڻي لفظ ”سانڊج“ غلط لکيو آهي. هنن صاحبن کي جديد صورت خطيءَ جي اصول مطابق لفظ ”سانڍج“ لکڻ گهربو هو.
ر. سکائون ڪري: قارئين ڪرام! اسان مٿي جن صاحبن جا بيت لکيا آهن تن سڀني لفظ ”سُکائون“ لکيو آهي. انهي لفظ جي معنيٰ شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ ”مَنتون، مڃتائون“ لکي آهي (ص 8 لغات لطيفي)
ڊاڪٽر گُربخشاڻي لفظ ”سکائون“ جي معنيٰ لکي آهي ”باسون، نذر“ (ص 98 سال 1995).
علامه غلام مصطفيٰ قاسمي لفظ ”سکائون“ جي معني ”باسون“ لکي آهي. علامه آءِ آءِ قاضي لفظ ”سکائون“ جي معنيٰ ”باسون، مڃتائون“ لکي آهي. غلام مصطفيٰ مشتاق ”نذر، نياز، باسون“ لکي آهي.
ٻانهي خان شيخ لفظ ”سکائون جي معني “منتون ڪري يا نذر باسي“ لکي آهي. (ص 13 جلد پهريون)
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ لفظ ”سکائون“ جي معنيٰ لکي آهي ”واحد لفظ سکا، مڃتائون، باسون (مڃتا يا باس به دل ۾ ڪبي آهي ته جيڪڏهن هيئن ٿيو ته خيرات ڪندس) (ص 61).
قارئين ڪرام! گهڻي افسوس سان لکڻو ٿو پوي ته مٿين صاحبن کي حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي بيت جي ٽين مصرع جو پنجون لفظ سمجهه ۾ ئي نه آيو. اسان تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي ته اهو لفظ ”سِڪائون“ آهي لفظ ”سِڪائون“ هن ڪري درست آهي ته سِڪ سانڍبي آهي ۽ نه سُک سانڍبي آهي .
اسان جي تحقيق مطابق بيت جي هي صورت بيهي ٿي.
[b]جي تُون سِڪڻ َ سِکيو، تَه ڪَاتِي ءَ پَئي مَ ڪَنجُهه،
سُپرِيان جي سُورَ جو، مَاڻهُن ڏِج نَه مَنجُهه،
اَندَرَ اِيُ اَهَنجُهه، سَانڍِج سِڪَائُون ڪري.[/b]
معنيٰ: حضرت ڀٽ ڌڻيءَ فرمائي ٿو ته اي عاشق جيڪڏهن تون پيار ڪرڻ ۽ سڪ رکڻ محبوب کان سکيو آهين ته پوءِ جڏهن تنهنجي ڪنڌ تي ڪاتي وهي ته هرگز نه ڪنجهجانءِ ۽ نه دانهون ڪجانءِ.
پنهنجي سونهڻي سڄڻ جي طرفان مليل سورن ۽ تڪليفن بابت ڪنهن سان به اندر نه اورجانءِ.
پنهنجي سيني ۾ ئي عجيب جي ڏنل اهنجن ۽ سپرين طرفان مليل سورن کي سڪ جي صدقي سانڍجانءِ ٻاهر ٻاڦ به نه ڪڍجانءِ.
[b]*****
[/b]
رڳون ٿيون رباب، وڄن ويل سڀ ڪنهين،
لُڇڻ ڪُڇڻ نه ٿيو، جانب ري جواب،
سو ئي سَنڌيندم سُپرين، ڪَيسِ جنهن ڪباب،
سوئي عين عذاب، سوئي راحت روح جي.
(ديوان تارا چند شاهه جو رسالو سُرڪلياڻ ص 12 سال 1900ع)
رڳُون ٿِيُون رَبابُ، وَڄَنِ ويل سَڀَ ڪنهين،
لُڇَن ڪُڇن نه ٻئو، جانبُ رِءَ جواب،
سو سَنڌِيندُم سُپِرِين، ڪيَس جنهن ڪباب،
سوئِي عَينُ عَذابُ، سوئِي رَاحَت رُوحَ جي.
(ٻانهون خان شيخ شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 21سال 2000 ڪراچي يونيورسٽي)
رڳُون ٿيون ربابُ، وَڄَن ويلَ سَڀَڪَنهِين،
لُڇَڻُ ڪُڇڻُ نه ٿيو، جانِبُ ري جَبابُ،
سوئي سنڌيندم سُپِرِين، ڪَيس جنهن ڪَبابُ،
سوئي عينُ عَذابُ، سوئِي راحَتَ رُوحَ جي.
(عثمان علي انصاري شاهه جو رسالوسرڪلياڻ ص 12سال 2013)
رَڳُون ٿِيون رباب، وڄن ويل سڀ ڪنهين،
لڇنِ ڪُڇن نه ٻيو، جانب ريءَ جواب،
سو سنڌَيندُم سُپرين، ڪيَسِ جنهن ڪباب،
سوئي عين عذاب، سوئي راحت روح جي.
(ممتاز مرزا گنج جديد صورت خطيءَ ۾سُر ڪلياڻ ص187 سال 1995 ثقافت کاتو)
رڳون ٿيون رباب، وڄن ويل سڀ ڪنهين،
لڇڻ ڪڇڻ نه ٿيو، جانب ري جواب،
سوئي سنڌيندُم سپرين، ڪيس جنهن ڪباب،
سوئي عين عذاب، سوئي راحت روح جي.
(علامه غلام مصطفيٰ قاسمي شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 39 مهراڻ اڪيڊمي سال 2009 )
رڳون ٿيون رباب، وڄن ويل سڀ ڪنهين،
لُڇڻ ڪُڇڻ نه ٿيو، جانب ري جواب،
سوئي سَنڌيندم سُپرين، ڪَيسِ جنهن ڪباب،
سوئي عين عذاب، سوئي راحت روح جي.
(شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 14 بااختيار ادارو سال 1994 )
رڳُون ٿيون ربابُ، وڄن ويل سڀ ڪهِم ،
لُڇڻَ ڪُڇَڻ نه ٿِئو، جانب ري جبابُ،
سوئي سَنڌبندم سُپرين، ڪِيَسِ جـ ه ڪَبابُ،
سوئي عين عذابُ، سوئي راحَتَ روحَ جي.
(ڊاڪٽر گُربخشاڻي شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص83 سال 1996 روشني)
رڳُون ٿِيون رَبابُ، وڄن ويلَ سڀڪهين،
لُڇَڻ ڪُڇَڻ نه ٿيو، جانب ري جبابُ،
سوئِي سَنڌيندُم سُپرين، ڪِيس جنهن ڪبابُ،
سوئِي عين عَذابُ، سوئِي راحتَ روحَ جي.
(علامه آءِ آءِ قاضي شاهه جو رسالو سُر ڪلياڻ ص 14 سنڌي ادبي بورڊ 1993 )
رڳُون ٿِيون رَبابُ، وَڄنِ ويلَ سَڀَڪهين،
لُڇَنِ ڪُڇَن نه ٻِئو، جانب ري جواب،
سوئي سَنڌِيندُم سُپرين، ڪِيَس جنـ ه ڪباب،
سوئِي عَينُ عَذابُ، سوئي راحَتَ رُوحَ جي.
(ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ شاهه جو رسالو سر يمن ڪلياڻ ص 66 سال 2009 سنڌ ثقافت)
رڳون ٿيون ربَابُ، وَڄَنِ ويلَ سَڀَڪنهين،
لُڇَڻُ ڪُڇَڻ نه ٿِيو، جانب ري جباب،
سو ئي سَنڌِيندُم سُپرين، ڪيَسِ جنهن ڪَبابُ،
سوئي عينُ عَذابُ، سوئي راحَتَ رُوحَ جي.
(ڪلياڻ آڏواڻي شاهه جو رسالوسرڪلياڻ ص 11 مڪتبه برهان اردو بازار ڪراچي )
رڳُون ٿِيون رَبابُ، وڄن ويل سَڀ ڪنهن،
لُڇَن ڪُڇن ڪين ڪي ، جانب ري جواب،
سوئِي سانڍيندم سِپرين، ڪِيس جنهن ڪَباب،
سوئي عِين عَذابُ، سُوئي راحتَ روحَ جي.
س(سگهڙ حاجي الله داد جنجهي شاهه جو گنج سرڪلياڻ ص 38 سال 2008ع ڪويتا پبليڪيشن)
رڳون ٿيون رَبابُ، وڄن ويل سڀڪنهين،
لُڇڻ ڪُڇڻ نه ٿيو، جانبُ ري جباب،
سوئي سنڌيندم سُپرين، ڪَيس جنهن ڪباب،
سوئي عين عَذاب، سوئي راحت روح جي.
(باگوجي ڏانو جي شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 24 سال 2000ع باگوجي پبليڪيشن ميرپور ماٿيلو)
رڳون ٿيون رباب، وڄن ويل سڀڪنهين،
لڇڻ ڪڇڻ نه ٿيو، جانب ري جواب،
سوئي سنڌيندم سپرين، ڪيس جنهن ڪباب،
سوئي عين عذاب، سوئي راحت روح جي.
(فقير تاج محمّد نظاماڻي شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 06 سال 2007ع سُندس انٽرپرائزز ڪراچي)
رڳُون ٿِيون رَبابُ، وَڄنَ ويلَ سَڀَڪنهين،
لُڇَڻ ڪُڇڻ نه ٿيو، جانبُ ري جباب،
سوئي سَنڌِيندُم سُپرين، ڪَيسِ جنهن ڪَبابُ،
سوئي عينَ عذابُ، سوئي راحَتَ رَوحَ جي.
(غلام مصطفيٰ مشتاق شاهه جو رسالو (چونڊ ڪلام) سرڪلياڻ ص 12 سال 2011ع مهراڻ)
رَڳُون ٿِيون رَبابُ، وَڄَنِ ويلَ سَڀَڪَهِم،
لُڇَڻُ ڪُڇَڻُ نه ٿِئو، جانِبُ ريَ جَبابُ،
سُوئي سَنڌيندُم سُپرين، ڪِيَسِ جِــ ه ڪَبابُ،
سوئي عين عَذابُ، سوئي راحَتَ رُوحَ جِي.
(غلام محمّد شاهواڻي شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 43 سال 2013ع )
رَڳُون ٿيون رَبابُ، وڄن ويل سڀڪنهين،
لُڇَڻُ ڪُڇَڻُ نه ٿِيو، جانب ري جَبابُ،
سوئِي سَنڌيندم سپرين، ڪَيس جنهن ڪباب،
سوئي عَين عَذاب، سوئي راحت رُوح جي.
(محمّد عثمان ڏيپلائي شاهه جو رسالوسرڪلياڻ ص 24سال 2009ع مهراڻ)
رَڳُون ٿِيون رَبابُ، وَڄَنِ ويلَ سَڀَڪَنهِين،
لُڇَڻُ ڪُڇَڻُ نه ٿِيو، جانبُ رِيَ جَبابُ،
سُوئي سَنڌيِندُم سُپرين، ڪيَسِ جِــ ه ڪَبابُ،
سوئي عين عَذابُ، سوئي راحَتَ رُوحَ جي.
(ڊاڪٽر محمّد عالم سومرو شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 158سال 1994 )
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح طلب الفاظ: (سڀ ڪنهن، سڀڪنهين، سڀڪهم)، (لڇڻ ڪڇڻ نه ٿيو، لڇڻ ڪڇڻ نه ٻئو، لڇن ڪڇن نه ٻيو، لڇن ڪڇن ڪين ڪي)، (ري، رءِ، ريَ)، (جواب، جباب)، (سو، سوئي)، (سنڌيندم، سنڌبندم، سانڍيندم )، (جنهن، جنــ ه، جـ ه)
الف. سڀ ڪنهن، سڀڪنهين، سڀڪهم: الفاظ ”سڀ ڪنهن“ لکڻ وارا صاحبان آهن ٻانهون خان شيخ ۽ سگهڙ الله داد جنجهي. هنن صاحبن جا لکيل الفاظ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه جا فرمايل نه آهن اهو هن منجهان ثابت ڪيو ويو آهي ته هنن جي لفظن جون ماترائون کٽل آهن. ”سڀڪهم“ کي به غلط سمجهون ٿا، هن ڪري جو انهيءَ مصرع ۾ ”رڳون ٿيم رباب“ لکيل نه آهي. لفظ ”سڀڪهم“ هي ٻه الڳ الفاظ گڏائي هڪ لفظ ٺاهيو ويو اهو لفظ ڊاڪٽر گُربخشاڻي ۽ غلام محمّد شاهواڻي جي بيت ۾ غلط لکيل آهن.
ممتاز مرزا ديوان تارا چند، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، عثمان علي انصاري، علامه آءِ آءِ قاضي، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، غلام مصطفيٰ مشتاق، ڪلياڻ آڏواڻي، باگو جي ڏانو جي ۽ فقير تاج محمّد نظاماڻي. الفاظ ”سڀڪنهين“ لکيا آهن.
اسان تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي ته مٿين ادبي ٽولن منجهان جن صاحبن الفاظ ”سڀ ڪنهين، سڀ ڪهين“ لکيا تن منجهان ”سڀ ڪهين“ الفاظ لکڻ وارن درست الفاظ نه لکيا آهن. اهو هن ڪري ٿا چئون ته ”ڪهين“ جي معنيٰ ٿئي ٿي ”پنڌ ڪرين“ تنهنڪري مغالطي ۾ وجهڻ واري لفظ ”ڪهين“ کان لفظ ”ڪنهين“ کي اسان وڌيڪ اهميت وارو سمجهون ٿا.
ب. لڇڻ ڪڇڻ نه ٿيو، لڇڻ ڪڇڻ نه ٻئو، لڇن ڪڇن نه ٻيو، لڇن ڪڇن ڪين ڪي:
قارئين ڪرام! ”لڇڻ ڪڇڻ نه ٿيو ۽ لڇن ڪڇن ڪين ڪي“ فقرن جو مقصد ۽ مفهوم ساڳيو ئي آهي صرف لفظن جي صورت تبديل ٿيل آهي. اهي ٻيئي فُقرا اسان جي تحقيق مطابق بيت ۾ نه ٿا سونهن. ڇاڪاڻ ته اسان جي تحقيق موجب رڳون رباب وانگر وڄن ٿيون، خاموش نه آهن هر وقت لفظ ”جانب“ (الله) کان سواءِ ڪجهه به نه ٿيون ٻولين. مگر هنن صاحبن لکيو آهي ته رڳون نه لڇن ٿيون ۽ نه ڪڇن ٿيون.
قارئين ڪرام! رڳن جو نه لڇڻ آهي ۽ نه ڪڇڻ ته پوءِ رڳن جو رباب وانگر وڄڻ ته نه ٿيو. حالانڪه حضرت ڀٽ ڌڻيءَ ته رڳن جي رباب وانگر وڄڻ جو تذڪرو فرمايو آهي.
اسان جي تحقيق مطابق ”لڇن ڪڇن نه ٻئو/ٻيو“ جن صاحبن فقرو لکيو آهي تن بهترين فقرو لکيو آهي. اهي صاحبان آهن، ممتاز مرزا، ٻانهون خان شيخ ۽ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ. انهن ٽنهي صاحبن منجهان جنهن لفظ ”ٻيو“ لکيو تنهن سڀني کان وڌيڪ بهتر لکيو، اُهو صاحب آهي ممتاز مرزا. ممتاز مرزا هن ڪري لکيو ته گنج شريف ۾ ص 187 تي لفظ ”ٻيو“ لکيل آهي.
ت. ري، رِءَ، ريَ: سواءِ ٻانهي خان شيخ جي باقي مٿي ڄاڻايل صاحبن، جن جا اسان بيت لکي آيا آهيون تن بيت ۾ لفظ ”ري، ريَ“ غلط لکيا آهن. اسان غلط هن ڪري چئون ٿا ته هنن صاحبن تحقيق هيٺ آيل بيت جي اکر ”ر“ کي نه زير نه زبر نه پيش ڏني آهي ته پڙهڻ وارا انهيءَ اکر ”ر“ کي ڪئين پڙهن؟ انهن جي مقابلي ۾ ٻانهي خان شيخ لفظ ”رِءَ“ کي اعرابون ڏئي لکيو آهي. تنهنڪري اهو لفظ اسان جي تحقيق مطابق حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه جي بيت ۾ سونهين ٿو.
ث. جواب، جباب: لفظ ”جباب“ لکڻ وارا صاحبان آهن ڊاڪٽر گُربخشاڻي، ڪلياڻ آڏواڻي، غلام محمّد شاهواني، علامه آءِ آءِ قاضي، باگوجي ڏانو جي، عثمان علي انصاري ۽ غلام مصطفيٰ مشتاق.
اسان جي تحقيق مطابق انهن صاحبن لفظ ”جباب“ غلط لکيو آهي. غلط هن ڪري ٿا چئون ته حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه عالم هيو، عالم غلط الفاظ هرگز استعمال نه ڪندو آهي. لفظ ”جباب“ ڄٽڪو، جاهلانه ۽ غلط العام آهي ۽ درست لفظ ”جواب“ آهي. اهو لفظ ممتاز مرزا، ديوان تارا چند، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ ۽ علامه غلام مصطفيٰ قاسمي لکيو آهي. جيڪڏهن لفظ سيّد عبدالعظيم جي زماني ۾ ”جباب“ ڳالهايو ۽ لکيو وڃي ها ته بيت ۾ لفظ ”جباب“ لکي ها مگر ”جواب“ لکيائين.
ج. سو، سوئي: لفظ ”سوئي“ لکڻ وارا صاحبان آهن الله داد جنجهي، باگوجي ڏانوجي ڊاڪٽر گُربخشاڻي، ديوان تارا چند، ڪلياڻ آڏواڻي، غلام مصطفيٰ مشتاق، عثمان علي انصاري، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، علامه آءِ آءِ قاضي، غلام محمّد شاهواڻي ۽ علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، انهن صاحبن لفظ ”سوئي“ غلط لکيو آهي. اسان تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي، سيّد عبدالعظيم فقير، گنج ۾ لفظ ”سو“ لکيو اسان جي تحقيق مطابق ممتاز مرزا اُن جي پوءِ واري ڪئي ۽ ٻانهي خان شيخ، ممتاز مرزا جي تلقيد ڪندي برابر لفظ ”سو“ لکيو.
ح. سنڌيندم، سنڌبندم، سانڍيندم : لفظ ”سنڌبندم“ ڊاڪٽر گُربخشاڻي جي بيت ۾ لکيل آهي، اسان تحقيق ڪري ڏٺو آهي ته اِها پريس جي غلطي آهي ص 103 تي ڊاڪٽر گُربخشاڻي معنيٰ واري حصي ۾ لفظ ”سنڌيندم“ لکيو آهي.
سواءِ سگهڙ حاجي الله داد جنجهي جي ٻين سڀني صاحبن لفظ ”سنڌيندم“ لکيو آهي. ڊاڪٽر گُربۡخشاڻي هن لفظ جي معنيٰ لکي آهي، ”سنڌڻ (سن، سنڌانَ)، ڳنڍڻ (عضوا) مرهم پٽي ڪرڻ، ڇٽائڻ“ (ص 103 سال 1996). معنيٰ درست مگر لفظ غلط لکيو اٿس.
ڪلياڻ آڏواڻي هن لفظ جي معنيٰ لکي آهي ”مرهم لڳائي ڇٽائيندم“ (ص 11).
ٻانهي خان شيخ ”سنڌيندم“ لفظ جي معنيٰ لکي آهي ”منهنجي بدن جا ڪپيل يا وڍيل سنڌ ڳنڍيندو يا ملم پٽي ڪندو“ (ص 21). معنيٰ ته درست لکيائين مگر لفظ غلط لکيو اٿس.
شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، انهي لفظ جي معنيٰ نه لکي آهي. غلام محمّد شاهواڻي، لفظ ”سنڌيندم“ جي معنيٰ ”شفا ڏيندم“. ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ لفظ ”سنڌيندم“ جي اسم مصدر سنڌڻ جي معنيٰ لکي آهي. ”سنڌ ملائڻ، ڦاٽل، ڀڳل، چيريل کي جوڙڻ“. معنيٰ چڱي مگر لفظ غلط لکيائين.
قارئين ڪرام! اسان جي تحقيق مطابق لفظ ”سنڌيندم“ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه پنهنجي بيت ۾ استعمال ڪري ئي نه ٿو سگهي. اهو هن ڪري چئون ٿا ته لفظ ”سنڌيندم“ جي اصل ۽ درست معنيٰ آهي ”منهنجا سنڌ سنڌ الڳ ڪندو“ اوهان کي اسان جي لکيل راءِ تي اعتبار نه اچي ته لغت سنڌيڪا جو ص 482 کوليو، ان ۾ لفظ ”سَنڌو ، سنڌو پوڻ، سنڌو سيڙهو ۽ سنڌو ڪرڻ“ جي معنيٰ لکيل آهي. وڇوٽي، وٿي، حدِ فاصل. الفاظ سنڌو پوڻ، جي معنيٰ آهي، ”وٿي پوڻ، جدائي ٿيڻ“. الفاظ ”سنڌو سيڙهو“ جي معنيٰ آهي ”دنگ، ويڇو، تفاوت“ ۽ الفاظ ”سنڌو ڪرڻ“ جي معنيٰ آهي ”وڇوٽي ڪرڻ، وٿي ڪرڻ“.
قارئين ڪرام! ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي ترتيب ڏياريل سنڌي لغات (س ۽ ڪ) جلد نمبر4 جو ص 1664 کوليو ته ان ۾ اوهان کي ”سنڌيون“ جي معنيٰ ”کاٽ سرنگهه، ڳڙکو“ لکيل نظر ايندي. انهن لفظن جو مقصد آهي ڀت جي هڪ سِر کي ٻي سِر کان ڌار ڪرڻ.
حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه جو هي بيت به ملاحظه فرمايو:
ڪڪر منجهه ڪـــپار، جهڙ نيڻئون نه لهي،
جــــهڙا مــنـهـنجا سپرين، تهڙا مينگهه ملهار،
کـــڻ اکـيـون کــل يار، وڃن سور ”سنڌا“ ڪئو.
(غلام مصطفيٰ مشتاق، شاهه جو رسالو (چوندڪلام) سُر سارنگ سال 2011)
قارئين ڪرام! ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ اهو بيت پنهنجي ترتيب ڏنل رسالي جي ص 405 تي لکيو آهي. مگر انهيءَ بيت جي هڪ لفظ جي به معنيٰ نه لکي اٿس. شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ لفظ ”سنڌا“ جي معنيٰ لکي آهي ”سنڌو ڪرڻ، پري ڀڄڻ، دور ٿيڻ“. مطلب ته جن صاحبن سُر سارنگ جو اهو بيت لکيو آهي تن لفظ ”سنڌا“ جي معنيٰ ”الڳ ٿيڻ“ لکي آهي ۽ حقيقت به اها آهي لفظ سنڌيندم جي معنيٰ آهي. منهنجي جسم جي عضون جا سنڌ سنڌ الڳ ڪندو.
ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جي ترتيب ڏياريل سنڌي لغات جلد چوٿون (س-ڪ) جي ص 1667 تي لفظ ”سنڍ“ جي معنيٰ ”اولاد نه ڄڻيندڙ عورت“ لکي آهي. اهڙي عورت کي حڪمت جي اصول مطابق اولاد هن ڪري نه ٿيندي آهي جو انهي جي جسم تي گوشت ۽ چرٻي چڙهي ڳنڊو ٿي ويندي آهي. اِنهي لفظ ”سنڍ“ منجهان لفظ ”سنڍيدم“ نڪتل آهي ۽ نه ”سنڌيندم“.
قارئين ڪرام! اهو لفظ ”سنڌيندم“ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي بيت ۾ هرگز نه ٿو سونهين. اسان جي تحقيق مطابق لفظ ”سنڍيندم“ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ استعمال فرمايو. آفرين آهي سگهڙ حاجي الله داد جنجهي کي جنهن صاحب پنهنجي ترتيب ڏنل ”شاهه جو گنج“ ۾ تحقيق هيٺ آيل لفظ ”سانڍيندم“ استعمال ڪيو آهي. اسان هن صاحب جي لفظ ”سانڍيندم“ کي ٿوري تبديلي سان لفظ ”سنڍيندم“ بيت ۾ لکڻ مناسب سمجهيو آهي.
قارئين ڪرام! اسان تحقيق ڪري معلوم ڪيو آهي ته لفظ “سنڍيندم” جي معنيٰ آهي ”هڏن تان لاٿل گوشت کي وري هڏن تي چاڙهن يا لائڻ يا رکڻ کي سنڍڻ ۽ ڳنڍڻ“ چئبو آهي.
اسان جي تحقيق مطابق لفظ ”سنڍيندم“ بيت ۾ نهايت ئي مناسب آهي.
خ. جنهن، جنــ ه، جـ ه: بيت ۾ لفظ ”جـ ه“ ڊاڪٽر گُربخشاڻي ۽ غلام محمّد شاهواڻي لکيو آهي. انهن صاحبن قديم عربي سنڌي صورت خطيءَ ۾ لفظ لکيو آهي. اسان جي تحقيق مطابق غلط لکيو اٿن، جديد سنڌي صورت خطيءَ جي اصول مطابق هنن کي ”جنهن/جنـ ه“ لکڻ گهربو هو.
قارئين ڪرام فقط ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ لفظ ”جنـ ه“ لکيو آهي. اهو لفظ قديم توڙي جديد صورت خطيءَ ۾ لکيو ويندو آهي. 1853ع کان پوءِ جديد سنڌي صورت خطيءَ ۾ لفظ ”جنهن“ کي قابلِ قبول سمجهيو ويو ، اهو ئي سبب آهي جو ديوان تاراچند، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ ۽ علامه آءِ آءِ قاضي جديد سنڌي صورت خطي جي اصول مطابق لفظ ”جنهن“ لکيو آهي.
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح بعد بيت جي صورت هي بيهي ٿي.
[b]رَڳُون ٿِيُون رَبابُ، وَڄَنِ ويلَ سَڀَ ڪَنهِين،
لُڇَنِ، ڪُڇَنِ نه ٻِيو، جانبُ رِءَ جَوابُ،
سو سَنڍِيندُم سُپِرِين، ڪَيَسِ جَنهن ڪَبَابُ،
سوئِي عَينُ عَذابُ، سوئِي رَاحَتَ رُوحَ جِي.[/b]
معنيٰ: حضرت ڀٽ ڌڻيءَ فرمائي ٿو ته منهنجون رڳون رباب جي ساز وارين تارُن وانگر آهن اِهي هر وقت ۽ هر گهڙي وڄن ٿيون. اهي منهنجون رڳون لڇن ٿيون (تحرڪ ۾ آهن) ۽ جانب جانب يعني (الله الله ۽ محبوب محبوب) ڪرڻ کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نه ٿيون ڪڇن، ٻي ڪنهن به ڪلمي ڪهڻ ۽ ڪڇڻ کان انڪاري آهن.
جنهن منهنجي محبوب منهنجي هڏن تان ماس ڪُوري ڪباب ڪيو. اميد اٿم ته سو ئي سڄڻ مونکي پنهنجي وصال جون گهڙيون بخشي مونکي بي حد خوشي عطا ڪندو ان خوشي سببان منهنجي جسم تي ماس چڙهي ايندو. منهنجو اهو محبوب منهنجي لاءِ تڪليف جو باعث به آهي ته تفريح جو سبب به آهي ۽ اهو ئي منهنجي روح جي راحت به آهي.
*****
ديڳين دوڳ ڪڙهن، جت ڪڙئين ڪَڙڪو نه لَهي،
تتي طبيبن، چاڪ چڪندا ڇڏيا.
(ديوان تارا چند شاهه جو رسالو سُرڪلياڻ ص 10 سال 1900ع)
ديڳِين دوڳَ ڪَڙَهنِ، ڪَڙيءَ ڪَڙَڪو نَه لَهي،
تِتي طبيبن، چَاڪَ چڪندا ڇَڏِئا.
(ٻانهون خان شيخ شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 17سال 2000 ڪراچي يونيورسٽي)
ديڳين دوڳ ڪڙهن، جت ڪَڙئين ڪَڙڪَو نَه لَهي،
تِتي طبيبن، چاڪ چِڪَندا ڇَڏيا.
(عثمان علي انصاري شاهه جو رسالوسرڪلياڻ ص 09سال 2013)
ديڳين دوڳ ڪَڙهنِ، ڪَڙِيَ ڪَڙڪُو نه لَهي،
تتي طبيبن، چاڪ چڪندا ڇڏيا.
(ممتاز مرزا گنج جديد صورت خطيءَ ۾سُر ڪلياڻ ص200 سال 1995 ثقافت کاتو)
ديگين دوڳ ڪڙهَن، جت ڪَڙئين ڪَڙڪو نه لهي،
تتي طبيبن، چاڪ چڪندا ڇڏيا.
(علامه غلام مصطفيٰ قاسمي شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 36 مهراڻ اڪيڊمي سال 2009 )
ديڳين دوڳ ڪڙهَن، جت ڪَڙئين ڪَڙڪو نه لَهي،
تتي طبيبن، چاڪ چڪندا ڇڏيا.
(شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 12 بااختيار ادارو سال 1994 )
ديڳين دوڳَ ڪَڙهن، جت ڪَڙيين ڪَڙَڪو نه لَهي،
تتي طَبيبَن، چاڪ چڪندا ڇَڏئا.
(ڊاڪٽر گُربخشاڻي شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص82سال 1996 روشني)
ديڳِين دوڳَ ڪَڙهَنَ، جت ڪَڙِيينءَ ڪَڙَڪو نَه لَهي،
تِتي طبيبن، چاڪ چِڪندا ڇڏيا.
(علامه آءِ آءِ قاضي شاهه جو رسالو سُر ڪلياڻ ص 22 سنڌي ادبي بورڊ 1993 )
ديڳين دوڳ ڪَڙَهن، جت ڪڻهي ڪڻڪو نه لهي،
تتي طبيبن، چاڪ چڪندا ڇَڏِئا.
(ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ شاهه جو رسالو سر يمن ڪلياڻ ص 64 سال 2009 سنڌ ثقافت)
ديڳين دوڳ ڪڙهن، جت ڪڙي ڪڙڪو نه لهي،
تِتي طبيبن، چاڪ چِڪندا ڇڏيا.
س(سگهڙ حاجي الله داد جنجهي شاهه جو گنج سرڪلياڻ ص 37 سال 2008ع ڪويتا پبليڪيشن)
ديڳين دوڳ ڪڙهن، جت ڪڙيين ڪَڙڪو نه لهي،
تتي طبيبن، چاڪ چڪندا ڇڏيا.
(باگوجي ڏانو جي شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 22 سال 2000ع باگوجي پبليڪيشن ميرپور ماٿيلو)
ديڳئين دوڳ ڪڙهن، جت ڪڙي ڪڙڪو نه لهي،
تِتي طبيبن، چاڪ چڪندا ڇڏيا.
(فقير تاج محمّد نظاماڻي شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 05 سال 2007ع سُندس انٽرپرائزز ڪراچي)
ديڳيين دوڳَ ڪَڙهَنِ، جِتِ ڪَڙِيين ڪَڙَڪو نه لهي،
تِتي طَبيبَنِ، چاڪَ چِڪَندا ڇَڏئا.
(غلام محمّد شاهواڻي شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 42سال 2013ع )
ديڳين دوڳ ڪڙهن، جِت ڪَڙيين ڪَڙڪو نه لهي،
تِتي طبيبن، چاڪ چِڪندا ڇڏيا.
(محمّد عثمان ڏيپلائي شاهه جو رسالوسرڪلياڻ ص 22 سال 2009ع مهراڻ)
ديڳيين دوڳَ ڪَڙهَنِّ، جِتِ ڪَڙِئين ڪَڙَڪو نه لَهي،
تِتي طَبيبّنِ، چاڪ چِڪَندا ڇَڏيا.
(ڊاڪٽر محمّد عالم سومرو شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 140 سال 1994 )
نوٽ: ڪلياڻ آڏواڻي اهو بيت نه لکيو.
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح طلب الفاظ: (ديڳين، ديڳيين، ديڳئين، ديگين)، (دوڳ)، (جت)، (ڪڙيَ، ڪڙيءَ، ڪڙئين، ڪڙيين، ڪڻهي)، (ڪڻڪو، ڪڙڪو).
الف. ديڳين، ديڳيين، ديڳئين، ديگين: قارئين اسان انهن چئن لفظن جي صورت خطيءَ جي برابر ۽ غلط هئڻ تي بحث ئي نه ٿا ڪرڻ چاهيون. ڇا ڪاڻ ته اسان جي تحقيق مطابق انهن لفظن منجهان ڪو به لفظ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه جي طرفان بيت ۾ فرمايل ئي نه آهي. مٿين مذڪور صاحبن بغير تحقيق جي اهي الفاظ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي بيت ۾ لکي ڇڏيا.
حضرت ڀٽ ڌڻيءَ وٽ ڪي آدم خور اچڻا هئا ڇا؟ جن لاءِ ديڳين ۾ گوشت ڪاڙهائي ها؟ پڙهڻ وارا عقل مند جڏهن اهو بيت پڙهندا هوندا ته حضرت ڀٽ ڌڻيءَ بابت ڇا سوچيندا هوندا؟ اهو سوچيندا هوندا ته حضرت ڀٽ ڌڻيءَ کي الفاظ استعمال ڪرڻ نه ايندا هئا.
گنج شريف جي ص 200 تي قديم صورت خطيءَ ۾ لفظ ”ديکٍٍٍ“ لکيل آهي جنهن کي جديد صورت خطي ۾ ممتاز مرزا ”ديڳين“ جي صورت خطيءِ ۾ لکيو” ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ ص 12 تي بيت نمبر 27 جو لفظ ”ديگين“ لکيو آهي.
قارئين ڪرام! اهو فرض محقق حضرات تي عائد ٿيو ٿي ته انهي لفظ ”ديڳين“ تي غور فرمائن ها ۽ هي سوچين ها ته ماڻهن جي گوشت کي ديڳيُن ۾ ڪاڙهڻ جي ڪهڙي ضرورت هئي؟
اسان کي حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي مختلف رسالن جو مطالعو ڪرڻو پيو. اسان ٻانهي خان شيخ جي ترتيب ڏنل ”شاهه جو رسالو“ جو مطالعو ڪيو ته ص 45 تي هي بيت نظر آيو ۽ اهو بيت ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جي ترتيب ڏنل ”شاهه جو رسالو“ جي ص 70 تي پڻ لکيل آهي.
ڌڳايوم ڌنئين، ڄيرو اندر جندڙي
ٻانهي خان شيخ لفظ ”ڌڳايوم“جي معنيٰ لکي آهي”مون ڌڳايو، مون ٻاريو“.لفظ ”ڌنئين“جي معنيٰ لکيل آهي”ڌنوڻ يعنيٰ ڦوڪڻي“(ص 45).
ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ معنيٰ لکي آهي، ”مون ٻاريو“. الفاظ ڌڳايو ڌئين جي معنيٰ لکي اٿس ”ڦوڪي ڦوڪي دونهين ٻاري“ (ص 70)
سنڌيڪا لغت جي ص 374 تي ٻه لفظ ”ڌڳ ۽ ڌڳڻ“ نظر آيا ”ڌڳ“ لفظ جي معنيٰ لکيل آهي ”مچ، آڙاهه، تپش“ ۽ لفظ ”ڌڳڻ“ جي معنيٰ لکيل آهي ”دُکڻ، ٻَرڻ، جلڻ، بَکڻ“ (ص 374). هنن لفظن جي معنيٰ پڙهڻ کان پوءِ اسان کي يقين ٿي ويو ته لفظ ”ڌڳايو“ جي لڙهي منهنجان لفظ ”ڌڳن، ڌڳين“ وغيره جُڙن ٿا. اسان جي تحقيق موجب اهو ئي لفظ ”ڌڳين“ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه پنهنجي بيت ۾ فرمايو.
ب. دوڳ: مٿي ڄاڻايل سڀني مرتب ۽ محقق حضرات ”دوڳ“ لکيو آهي. ڊاڪٽر گُربخشاڻي ”دوڳ“ لفظ جي معنيٰ لکي آهي ”ذرا پرزا، سُڌيون ٽڪر يعني گوشت جا ٽڪر“ (ص 101).
ٻانهي خان شيخ ”دوڳ جي معنيٰ لکي آهي ”عاشق جي گوشت جا ٽُڪر“ (ص 17 جلد پهريون)
ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ ص 64 تي بيت نمبر 14 جي لفظ ”دوڳ“ جي معنيٰ لکي آهي ”گوشت جا وڏا ٿلها ٽڪر“.
مطلب ته ”شاهه جو رسالو“ جي سڀني محقق ۽ مرتب حضرات ”دوڳ“ جي معنيٰ، سواءِ عثمان علي انصاري جي، عاشقن جي گوشت جا وڏا ٽڪر ديڳين ۾ ڪڙهندڙ تسليم ڪيا آهن ۽ عثمان علي انصاري ”دوڳ“ جي معنيٰ لکي آهي ”ڌونئري جا دڳ، کاڌي جا ٽڪر“ (ص 684 سال 2013 ثقافتي کاتو)
قارئين ڪرام! اسان جي تحقيق مطابق لفظ ”دوڳ“ جي معنيٰ مٿين صاحبن غلط لکي آهي. اسان ثابت ڪيو آهي ته حضرت ڀٽ ڌڻيءَ ”دوڳ“ ان لوهه جي ٽڪر کي چيو آهي، جنهن کي ڪاٺ جو هٿيو پيل هوندو هو، اهو حڪيمن ۽ ويڄن طرفان لوهارن کان ٺهرايو ويندو هو، جنهن کي ويڄ عرفِ عام ۾ ٺپو چوندا هئا.
ت. جِت: ممتاز مرزا ۽ ٻانهي خان شيخ لفظ ”جت“ بيت جي مصرع ۾ نه لکيو آهي. اهو هن ڪري ته اصل گنج ۾ به ڪاتب سيّد عبدالعظيم فقير لفظ ”جت“ نه لکيو آهي. اسان تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي. ته جن صاحبن بيت جي پهرين مصرع ۾ ”جت“ لکيو آهي اهو لفظ هنن کي ”جِتي“ لکڻ گهربو هو ڇا ڪاڻ ته بيت جي ٻي مصرع جو پهريون لفظ ”تِتي“ لکيل آهي. اسان سمجهون ٿا ته سيّد عبدالعظيم کان لفظ ”جتي“ نه لکڻ جي سَهَوَ ٿي وئي. مطلب ته ڪنهن به ڪاتب، مرتب ۽محقق پهرين مصرع جو چوٿون لفظ به درست نه لکيو آهي.
ث. ڪڙيَ، ڪڙيءَ، ڪڙئين، ڪڙيين، ڪڻهي: قارئين ڪرام! ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ لفظ ”ڪڻهي“ لکي سندس معنيٰ رقم ڪئي آهي ”رڌڻ لاءِٽامي جي وڏي شاهي ڪڻڇي، ڪڻاهي“ (ص 64).
معلوم ٿئي ٿو ته هن صاحب کي بيت جي لفظن ۽ لفظن جي معنيٰ جو پتو ئي نه پيو . لفظ ”ڪڻهي“ لکي ڊاڪٽر بلوچ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي بيت کي بگاڙي ڇڏيو.
رهيو سوال ”ڪڙيَ، ڪڙيءَ، ڪڙئين، ڪڙيين“ لفظن جو ته جن صاحبن لفظ ”ڪڙئين“ لکيو سي آهن شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي ۽ عثمان علي انصاري.
اسان جي تحقيق مطابق انهن صاحبن اهو لفظ غلط لکيو آهي. اهو هن ڪري ٿا لکون ته لفظ ”ڪڙئين“ جمع لفظ آهي هن جو واحد لفظ ”ڪڙءَ“ ٿئي ٿو. هن لفظ جي مقابلي ۾ لفظ ”ڪڙي“ نهايت ئي موزون آهي جنهن جو جمع آهي ”ڪڙيين“.
اسان جي تحقيق مطابق جن صاحبن لفظ ”ڪڙيين“ لکيو تن درست لکيو آهي. اِهي صاحبان آهن ڊاڪٽر گربخشاڻي، غلام محمّد شاهواڻي، علامه آءِ آءِ قاضي، محمّد عثمان ڏيپلائي ۽ باگوجي ڏانوجي.
ج. ڪڻڪو، ڪڙڪو: ياد رهي ته فقط ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ لفظ ”ڪڻڪو“ لکيو آهي، لفظ ”ڪڻڪو“ جي معنيٰ لکي اٿس ڪڙاهي ۾ وڏي شاهي ڪفگير لڳڻ سببان واڄي وارو آواز.
قارئين ڪرام! ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه جي بيت کي سمجهي نه سگهيو تنهنڪري ڪفگير جو ذڪر ڪيو اٿس. ڪفگير جو ته هن بيت ۾ سوال ئي پيدا نه ٿو ٿئي. فقط ڊاڪٽر نبي بلوچ غلط لفظ ڪڻڪو لکيو آهي باقي ٻين صاحبن لفظ ”ڪڙڪو“ درست لکيو آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ”کڙڪو يا ڪڙي جي ٺهڪڻ جو آواز“.
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح بعد بيت جي هي صورت بيهي ٿي.
[b]ڌَڳِين دوڳَ ڪَڙهَنِ، جِتي ڪَڙِيءَ ڪَڙڪَو نَه لَهي،
تِتي طَبِيبَنِ، چَاڪَ چِڪَندَا ڇَڏِيا.[/b]
معنيٰ: حضرت ڀٽ ڌڻيءَ پنهنجي دور (قديم) جي زخمين جي علاج بابت فرمائي ٿو ته، لوهار پنهنجين بٺين ۾ طبيبن طرفان لوهه جي ٺهرايل ٺپن کي باهه جي کُورِي ۾ وجهي خوب ڌَوَڻِيُون هلائي تپائي گرم ڪري رهيا هئا جنهن ڪري ڌَوَڻِيُن جي ڪڙين جو ڪڙڪو ختم ئي نه ٿي ٿيو. جئن ته ٺپا تپي گرم ٿي، زخمين جي زخمن کي ڏنڀڻ لاءِ اڃان تيار نه ٿيا هئا، تنهنڪري طبيب زخمين جي زخمن کي ٺپا هڻڻ بجاءِ زخمين جا چڪندڙ چاڪ ڏسڻ جي باوجود لوهارن تي ناراضگي جو اظهار ڪندي هليا ويا.
*****
وحده لاشريڪ لـ هُ، جان ٿو چئين اينئن،
تان مڃ محمّد ڪارڻي، نرتون منجهان نينهن،
سو تون وڃيو ڪيئن، نائين ڪنڌ ٻين کي؟
(ديوان تارا چند شاهه جو رسالو سُرڪلياڻ ص 1 سال 1900ع)
وَحدَه لاَشَرِيڪ لَـ هُ، جَان ٿو چَئيِن اِيئَن،
تَان مَڃُ محمّد ڪَارَڻي، نِرتو مَنجَهان نِينهَن،
تَا تُون وڃئو ڪِيئَن، نَائِيين سِرُ ٻِئن کي.
(ٻانهون خان شيخ شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص01سال 2000 جلد پهريون ڪراچي )
وَحدَه لاشَرِيڪَ لَـ هُ، جان ٿو چَئين اِيئن،
تان مَڃُ محمّد ڪارَڻي، نِرِتُون مَنجهان نِينهن،
تان تُو وَڃيو ڪِيئن، نائِين سِرُ ٻِئن کي.
(عثمان علي انصاري شاهه جو رسالوسرڪلياڻ ص 01سال 2013)
وحده لاشريڪ لـ هُ، جان ٿو چئين ايئن،
تان مَڃ محمّد ڪارڻي، نرتون منجهان نينهن،
تان تو وڃيو ڪيئن، نايين سِرُ ٻيَن کي.
(ممتاز مرزا گنج جديد صورت خطيءَ ۾سُر ڪلياڻ ص190سال 1995 ثقافت کاتو)
وحدهُ لاشريڪ لـ هُ، جان ٿو چئَين اِينئَن،
تا مڃ محمّد ڪارَڻي، نرتون منجهان نيـنهن،
سو تون وڃيو ڪيئن، نائين ڪنڌ ٻين کي؟
(علامه غلام مصطفيٰ قاسمي شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 28 مهراڻ اڪيڊمي سال 2009 )
وحده لاشريڪ لـ ه، جان ٿو چئين اينئن،
تان مَڃُ محمّد ڪارڻي، نرتون منجهان نينهن،
سو تو وڃيو ڪيئن، نائين ڪنڌ ٻين کي.
(شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص 2 0بااختيار ادارو سال 1994 )
وَحدَه لاشريڪَ لَـ هُ، جان ٿو چئين ايَّ،
تا مَڃ محمّد ڪارَڻي، نِرتون منجها نيـ ه،
تان تُو وڃئو ڪِيّ، نايين سر ٻئن کي.
(ڊاڪٽر گُربخشاڻي شاهه جو رسالو سر ڪلياڻ ص77سال 1996 روشني)
وَحدَهُ لاشريڪَ لَـ هُ، جان ٿو چئين اِيئَن،
تا مَڃ محمّد ڪارَڻي، نِرتَئُون منجهان نيـهَنُ،
سو تون وڃئو ڪِيئن، نايئين ڪنڌ ٻين کي.
(علامه آءِ آءِ قاضي شاهه جو رسالو سُر ڪلياڻ ص 3سنڌي ادبي بورڊ 1993 )
وَحدَهُ لاشرِيڪَ لَـ هُ، جَان ٿو چَئِين اِيئَن،
مَڃُ محمّد ڪارَڻِي، نِرتَئُون مَنجَهان نِينهَن،
تان تُون وڃئو ڪِيئَن، نائِين سِرُ ٻِئن کي.
(ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ شاهه جو رسالو سر يمن ڪلياڻ ص 47 سال 2009 سنڌ ثقافت)
وَحدَه لاَشَرِيڪَ لَـ ه، جان ٿو چَئين اِئين،
تان مَڃ محمّد ڪارڻي، نرئتون مَنجهان نِينهن ،
تان تُو وڃيو ڪِينئن، نائِين سِرِ ٻِئن کي.
(سگهڙ حاجي الله داد جنجهي شاهه جو گنج سرڪلياڻ ص 33 سال 2008ع ڪويتا پبليڪيشن)
وَحدَه لاشَريڪَ لَـ ه، جان ٿو چئين ايئن،
تان مڃ محمّد ڪارڻِي، نرتُئون مَنجهان نِينهَن،
سو تو وڃيو ڪيِئن، نايئين سر ٻئن کي؟
(باگوجي ڏانو جي شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 14 سال 2000ع باگوجي پبليڪيشن ميرپور ماٿيلو)
وحده لاشريڪ لـ ه، جان ٿو چئين ايئن،
تان مڃ محمّدصه ڪارڻي، نرتئون منجهان نينهن ،
تان تو وڃيو ڪيئن، نائين سر ٻِيئن کي.
(فقير تاج محمّد نظاماڻي شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 01 سال 2007ع سُندس انٽرپرائزز ڪراچي)
وَحدَهُ لاَشَرِيکَ لَـ هُ، جان ٿو چَئين اِيَّ،
تان مَڃ محمّد ڪارَڻِي، نِرتُون مَنجهان نِيـ هَ،
تان تُو وَڃِئو ڪِيَّ، نايين سِرُ ٻِيَنِ کي.
(غلام محمّد شاهواڻي شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص 38سال 2013ع )
وَحدَهُ لاَشَرِيڪَ لَـ هُ، جان ٿو چَئين ايئِن،
تان مَڃُ محمّد ڪارَڻِي، نِرتُون منجهان نِينهَن،
تا تُون وڃيو ڪِيئن، نَائِين سر ٻين کي؟
(غلام مصطفيٰ مشتاق شاهه جو رسالو سرڪلياڻ ص09سال 2011مهراڻ اڪيڊمي)
نوٽ: ڪلياڻ آڏواڻي اهو بيت نه لکيو.
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح طلب الفاظ: (ايئن، اينئن، ايّ، ائين)، (تا، تان)، (ڪارڻي)، (نرتو، نرتون، نرتئون)، (نينهن، نيهن، نيـ ه)، (تان تون، سو تون)، (ڪينئن، ڪيئن، ڪئن، ڪيّ)، (نائين، نايئيين، نايين)، (سر، سِرُ، ڪنڌ)، (ٻين، ٻئن).
الف. ايئن، اينئن، ايّ، ائين: قديم عربي سنڌي صورت خطيءَ ڪنهن قانون تحت تيار ٿيل نه هُئي، تنهنڪري ان دور جا ڪاتب مختلف طريقن سان سنڌي لکندا هئا ۽ انهن جي لکڻ جو انداز هڪ ٻئي کان مختلف هوندو هو. اهو ئي سبب آهي جو ڪي ڪاتب ”ايئن“، ڪي ڪاتب وري هن صورت ۾ ”اينئن“، ڪي ڪاتب ”ايّ“ لفظ لکندا هئا. انگريزن جي دورِ حڪومت 1853ع ۾تيار ڪيل الفابيٽ جي تڪميل بعد لفظ ”اينئن“ قابلِ عمل سمجهيو ويو اهو ئي سبب آهي جو سنڌ سرڪار جي سنڌي ٽرانسليٽر ديوان تارا چند ”شاهه جو رسالو“ ۾ لفظ ”اينئن“ لکيو ته شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي به لفظ ”اينئن“ اسان جي تحقيق مطابق درست لکيو.
ب. تا، تان: بيت جي ٻي مصرع جو پهريون لفظ ”تا“ فقط ڊاڪٽر گرُبخشاڻي لکيو آهي. اسان هن جي لکيل لفظ کي درست نه ٿا سمجهون، ڇا ڪاڻ ته هن پاڻ پنهنجي انهيءَ لکليل بيت جي پهرين مصرع جو پنجون لفظ ”جان“ لکيو آهي. سنڌي گرامر جي اصول مطابق هن صاحب کي ٻي مصرع جو پهريون لفظ ”تان“ لکڻ گهربو هو.
ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ ٻي مصرع جو پهريون لفظ ”تان“ لکيو ئي نه آهي. جنهنڪري حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جو بيت گهٽ ماترائن وارو ٿي پيو آهي. ٻيو ته هن صاحب بيت جي پهرين مصرع ۾ لفظ ”جان“ استعمال ڪيو آهي. تنهنڪري ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ صاحب کي لفظ ”تان“ ادبي اصول مطابق لکڻ گهربو هو. ٻين مرتب ۽ محقق حضرات ”جان ۽ تان“ الفاظ لکي ثابت ڪيو آهي ته حضرت ڀٽ ڌڻيءَ پنهنجي بيت ۾ ”جان“ لفظ کان پوءِ ”تان“ لفظ استعمال فرمايو هو.
جن صاحبن بيت ۾ ”جان ۽ تان“ الفاظ درست لکيا سي صاحبان آهن، ديوان تارا چند، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، غلام محمّد شاهواڻي، علامه آءِ آءِ قاضي، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، سگهڙ حاجي الله داد جنجهي، ٻانهون خان شيخ ۽ غلام مصطفيٰ مشتاق.
ت. ڪارڻي: لفظ ”ڪارڻي“ جي معنيٰ ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ ”ڪارڻ ڪندڙ“ ص 47 تي لکي آهي. ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ اها وضاحت نه ڪئي آهي ته پاڻ سڳورا صه ڇا جو ڪارڻ ڪندڙ آهن؟ بلوچ صاحب جي لکيل معنيٰ منجهيل آهي.
علامه غلام مصطفيٰ قاسمي ”ڪارڻ“ جي معنيٰ لکي آهي، “صلعم” (ص 38). اها معنيٰ لفظ ”ڪارڻي“ جي ته ٿي نه ٿي سگهي .
علامه آءِ آءِ قاضي لفظ ”ڪارڻي“ جي معنيٰ لکي آهي ”وسيلو، مددگار“ (ص 825).
شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ لفظ ”ڪارڻي“ جي معنيٰ لکي آهي ”سام، شفيع، شفارش ڪندڙ ۽ حامي“ (لغات لطيفي ص 10)
غلام محمّد شاهواڻي معنيٰ لکي آهي ”جنهن ڪارڻ دنيا ٺهي، شفاعت ڪندڙ“.
ٻانهي خان شيخ معنيٰ لکي آهي ”جهان جي پيدا ڪرڻ جو ڪارڻ“ (ص 3 جلد پهريون).
ڊاڪٽر گُربخشاڻي لفظ ”ڪارڻي“ جي معنيٰ لکي آهي ”(سن - ڪارڻڪ“ جو ڪنهن ڳالهه جو ڪارڻ هجي يا سبب بڻجي. حضرت محمّد صلعم کي ڪارڻي انهي ڪري ڪوٺيو وڃي ٿو جو (1) پاڻ دنيا جي پيدا ٿيڻ جو ڪارڻ هو، جئن حديث ۾ ڄاڻايل آهي ”لولاڪ لما خلقت الافلاڪ“ يعني ”اي محمّد صلعم جيڪڏهن تون نه هجين ها ته ڪڏهن نه خلقيان ها هي آسمان“. (2) حضرت محمّد صلعم قيامت جي ڏينهن گناهگارن جي شفاعت جو ڪارڻ ٿيندو. (3) حضرت محمّد صلعم خدا جي سچي وحدانيت ڦهلائڻ جو ڪارڻ هو. (4) ڪارڻي لفظ جون ٻيون معنائون آهن ”گمائشتو، مختيار، وسيلو، بچائيندڙ ۽ شفيع“ وغيره (ص 87 سال 1996).
قارئين ڪرام! ڊاڪٽر گُربخشاڻي سڀني مرتب ۽ محقق حضرات کان زياده لفظ ڪارڻي جي معنيٰ لکي آهي. مگر حتمي فيصلو نه ڪيو اٿس.
اسان جي تحقيق مطابق ڊاڪٽر گربخشاڻي ٽيون نمبر ڪيل معنيٰ درست لکي آهي. ان جي وضاحت اسان هن طرح ڪريون ٿا ته حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه جو فرمايل لفظ “ڪارڻي” نهايت ئي متفقه طور تي مڃڻ وارو ۽ اعليٰ معنيٰ رکندڙ لفظ آهي. انهي لفظ کي قرآن پاڪ ۽ احاديث نبوي صه جي روشني ۾ سمجهڻ جي ڪوشش ڪرڻ گهرجي. ڊاڪٽر گربخشاڻي واري لکيل حديث تي جن عالمن جو اتفاق نه آهي سي ٻي حديث پيش ڪن ٿا. جنهن جو مطلب آهي ”مون (الله) مخفي خزانو هوس پاڻ کي ظاهر ڪرڻ لاءِ هي جهان جوڙيم“.
قارئين ڪرام! الله تبارڪ و تعاليٰ فرمايو آهي:
”وَمَاخَلَقتُ الجِنّ وَ الاِنسَ اِلاّ لِيَعبُدُونِ“
معنيٰ: ”۽ جنن ۽ ماڻهن کي رڳو پنهنجي عبادت لاءِ پيدا ڪيوسون“
(سوره 51 آيت 56) قرآن پاڪ )
انهي آيت سڳوري منجهان هي حقيقت واضح ٿئي ٿي ته جنن ۽ انسان جي پيدا ٿيڻ جو ڪارڻ الله پاڪ جي عبادت ڪرڻ آهي. جنهن منجهان صاف ظاهر ٿئي ٿو ته حضرت محمّد مصطفيٰ صه جهانن جي پيدا ڪرڻ جو ڪارڻ (ڪارڻي) نه آهن. اِنهي راءِ جي تصديق لاءِ اسان کي وري حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي ڪلام ڏانهن رجوع ٿيڻو پيو. مطالعي دوران اسان جي نظرن کان ڪجهه بيت گذريا. جن منجهان ٻه بيت ملاحظه فرمايو:
وَحدَهُ لاَشَرِيڪَ لَـ هُ، جَڏهن چيو جَنِ
تَنِ مڃيو محمّد ڪارَڻي، هِيجان ساڻُ هِنيَنِ،
تَڏِهن منجهان تَنِ، اَوَتَڙِ ڪونه اولِئو.
وَحدَهُ لاَشَرِيڪَ لَـ هُ، جَن اُتو سِين اِيمانَ،
تَنِ مَڃيو محمّد ڪارَڻِي، قَلَبَ ساڻُ لِسانَ،
اُوءِ فائِقَ ۾ فَرمانَ، اَوَتَڙِ ڪَنـ هِ نه اولِئا.
(ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ شاهه جو رسالو سُر ڪلياڻ ص 47 بيت 6 ۽ 7)
قارئين ڪرام! انهن ٻنهي بيتن جو مفهوم پسِ منظر سميت هي آهي ته عالمِ ارواح ۾ الله پاڪ سڀني روحن کان . سوال پڇيو .
”الَستُ بِرَبِّڪُم“ (قرآن پاڪ سوره 7 (الاعراف) آيت 172)
معنيٰ “ آءُ اوهانجو پالڻهار نه آهيان ڇا؟”
ته سمورا روح خاموش رهيا ڪنهن به روح الله پاڪ جي پڇيل سوال جو جواب نه ٿي ڏنو. مگر پاڻ سڳورن سڀني روحن کان اڳ ۾ فرمايو ”بَليٰ“ يعني ”هائو اي منهنجا الله تون اسان جو خالق، ربّ ۽ مالڪ الملڪ آهين.
پاڻ سڳورن جي مٿين اقرار بعد سندن اُمت اقرار ڪيو ۽ پوءِ الله پاڪ جي باقي پيغمبرن، رسولن، نبين، شهيدن، صالِحين ۽ اولياءَ ڪرام ۽ انهن بعد پيغمبرن جي امتن جي روحن به “قَالُو بليٰ” جو اقرار ڪيو. تڏهن ته پاڻ سڳورا صه رحمت للعالمين سڏيا وڃن ٿا. انهي حقيقت کي ياد ڏيارڻ لاءِ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ فرمايو:
وَحدَهُ لاَشَرِيڪَ لَـ هُ، جان ٿو چَئين ايئِن،
تان مَڃُ محمّد ڪارَڻِي، نِرتُون منجهان نِينهَن،
يعنيٰ اي آدم زاد جڏهن تو الله پاڪ جي ذات مقدس کي عالمِ ارواح ۾ حضرت محمّد صه جي هائوڪار ڪرڻ بعد واحد ۽ لاشريڪ مڃي ”بليٰ“ يعني ”هائو“ چيو هو ته ”اي الله پاڪ تون اسان جو مالڪ ۽ خالق آهين“. هاڻ ڇو اوهان پنهنجي ڪيل قول کان ڦري الله پاڪ کانسواءِ ٻين جي درن تي جهڪو ٿا ۽ پنهنجا سر نوايو ٿا؟
ث. نرتو، نرتون، نرتئون: لفظ ”نرتو“ قديم عربي فارسي سنڌي صورت خطيءَ ۾ لکبو هو ۽ پڙهبو ”نرتون“ هو. جديد صورت خطيءَ ۾ اهو لفظ ”نرتئون“ لکبو آهي. ”نرتون“ لفظ جمع آهي ان جو واحد لفظ آهي ”نرت“ آهي هن لفظ جي معني آهي ”صدق، حب، سڪ ۽ نياز مندي“.
قارئين ڪرام! اسان جي تحقيق موجب ”نرتون“ لفظ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي بيت ۾ نه ٿو سونهين ڇا ڪاڻ ته هي لفظ ”نرت“ جو جمع آهي. هن لفظ جي مقابلي ۾ اسان لفظ ”نرتئون“ بيت ۾ مناسب ثابت ڪيو ويو آهي. ڇا ڪاڻ ته (نرت + ئون) جي معنيٰ آهي”حب ۽ سڪ سان ۽ عقيدت وچان“.
جن صاحبن لفظ درست لکيو آهي سي آهن، علامه آءِ آءِ قاضي، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، حاجي الله داد جنجهي، ۽ فقير تاج محمّد نظاماڻي.
ج. نينهن، نيهن، نيـ ه: لفظ ”نيــ ه“ ڊاڪٽر گُربخشاڻي ۽ ان جي پيروي ڪندي غلام محمّد شاهواڻي لکيو آهي. هنن صاحبن اڌ اکري سنڌي ۾ اهو لفظ بيت ۾ نامناسب لکيو آهي. لفظ ”نيهن“ کان وڌيڪ مناسب لفظ ”نينهن“ آهي اهو لفظ جديد صورت خطيءَ جي تڪميل بعد قابلِ عمل قرار ڏنو ويو جنهن ڪري شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ ۽ قديم صورت خطي تان جديد صورت خطي ۾ شاهه جو رسالو لکندڙ ديوان تاراچند، شاهه جو گنج لکندڙ سگهڙ حاجي الله داد جنجهي، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، عثمان علي انصاري، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، غلام مصطفيٰ مشتاق ۽ باگو جي ڏانو جي لفظ ”نينهن“ لکيو آهي. قديم دور ۾ ”هه“ ۽ ”ء“ هڪ ٻئي ۾ بدلائي لکندا هئا. تنهنڪري هن بيت ۾ لفظ ”نينهن“ بجاءِ ”نينئن“ لکڻ گهرجي.
ح. تان تون، سو تون: قارئين ڪرام! جن صاحبن ”سوتون“ الفاظ لکيا سي آهن ديوان تارا چند، شمس العلماء مرزا قليچ، علامه آءِ آءِ قاضي، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، باگوجي ڏانوجي، اسان جي تحقيق مطابق انهن صاحبن الفاظ ”سوتون“ نامناسب لکيا آهن. اهو هن ڪري ٿا چئون ته بيت جي پهرين مصرع ۾ الفاظ ”جان تون“ لکيل آهن. تن سان نه صرف ٻي مصرع جي لفظ ”تان“ جو تعلق آهي مگر ٽين مصرع جي الفاظ ”تان تون“ جو به واسطو آهي. اسان جي تحقيق مطابق جن صاحبن الفاظ ”تان تون“ لکيا آهن تن درست لکيا آهن. اهي صاحبان آهن، سيّد عبدالعظيم، ممتاز مرزا، ڊاڪٽر گُربخشاڻي، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، غلام محمّد شاهواڻي، حاجي الله داد جنجهي، ٻانهون خان شيخ، عثمان علي انصاري، فقير تاج محمّد نظاماڻي ۽ غلام مصطفيٰ مشتاق.
خ. ڪينئن، ڪيئن، ڪئن، ڪيّ: لفظ ”ڪيّ“ قديم سنڌي صورت خطيءَ جو ڊاڪٽر گُربخشاڻي ۽ غلام محمّد شاهواڻي استعمال ڪيو آهي. انهن صاحبن اهو لفظ جديد سنڌي صورت خطي جي اصول مطابق غلط لکيو آهي. لفظ ”ڪيئن، ڪئن“ عام طور تي استعمال ڪيو ٿو وڃي جيڪو 1853ع واري سنڌي الفابيٽ جي اصول مطابق درست نه آهي. انهن لفظن جي مقابلي ۾ لفظ ”ڪينئن ۽ اينئن“ 1853ع واري الفابيت جي اصول مطابق درست قرار ڏنا ويا. لفظ ”اينئن“ ته ديوان تارا چند ۽ شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ لکيا ۽ ”ڪينئن“ به هنن صاحبن کي لکڻو هو مگر پريس جي غلطي وچان ”ي“ جي پٺيان ايندڙ ”ن“ نه ڏنو ويو .
د. نائين، نايئيين، نايين: لفظ ”ناءِ، نائڻ، نائن“ هڪڙي لڙي جا لفظ آهن ۽ لفظ ”نايءِ، نايو“ به انهن لفظن سان ملندڙ جلندڙ آهن، مگر سندن صورت خطيءَ ۾ فرق آهي. قديم دور ۾ لفظ ”نايو“ استعمال ٿيندو هو ۽ اڄ به ”نائين“ جي مقابلي ۾ ”نايين“ بيت ۾ لکجي ته مناسب آهي. ليڪن لفظ ”نايئيين“ مناسب نه آهي.
ذ. سر، سِرُ، ڪنڌ: شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، ديوان تارا چند، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، لفظ ”ڪنڌ“ استعمال ڪيو آهي. اسان جي تحقيق مطابق انهن صاحبن ”ڪنڌ“ لفظ غلط استعمال ڪيو آهي. ڪنڌ چئبو آهي، ٻنهي ڪلهن جي وچ واري اُڀريل حصي کي جنهن جي مٿان سر يا مٿو بيٺل آهي ۽ ”سر“ڪنڌ جي مٿان آهي اول سر جهڪندو آهي ۽ پوءِ ڪنڌ جهڪندو آهي تنهن ڪري لفظ ”سِر“ هن بيت ۾ ”ڪنڌ“ کان وڌيڪ درست آهي.
حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه هڪ بيت ۾ لفظ ”سِر“ استعمال ڪيو آهي. ملاحظه فرمايو:
سِــــرُ نــايُو ســجـدا ڪَري تَــن تواضعُ تُونهَ،
(گنج شريف ص 750)
قارئين ڪرام! هن بيت جي پهرين مصرع ۾ حضرت ڀٽ ڌڻي لفظ ”سِر“ استعمال ڪيو آهي، تنهنڪري اسان به تحقيق هيٺ آيل بيت ۾ لفظ ”سِر“ کي اهميت ڏيون ٿا.
ر. ٻين، ٻئن: قارئين ڪرام! ”ٻين“ جديد صورت خطي مطابق درست لفظ آهي ۽ لفظ ”ٻئن“ قديم صورت خطيءَ ۾ ته لکيو ويندو هو .
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح بعد بيت جي صورت هي بيهي ٿي.
[b]وَحدَهُ لاَشَرِيڪَ لَـ هُ، جَان ٿُو چَئين اينئِن،
تَان مَڃُ محمّد ڪارَڻِي، نِرتُئون منجهان نِينئن،
تان تُون وڃيو ڪِينئن، نَائين سِرُ ٻين کي؟[/b]
معنيٰ: اي آدم زاد، اي انسان تون جڏهن حضرت محمّد مصطفيٰصه جي ذريعي، حضرت محمّد مصطفيٰصه جي ڪارڻ ۽ سببان الله پاڪ کي واحد ۽ لاشريڪ عالمِ ارواح ۾ مڃي آيو آهين ته پوءِ پنهنجي زبان سان اُنهيءَ ايمان آڻائڻ واري محمّد صه کي ڪارڻي سڪ، هيج ۽ صدق سان ته مڃ جنهن سڀني روحن کان اڳ ۾ الله پاڪ جي ذات کي لاشريڪ ۽ جهانن جو پالڻهار تسليم ڪيو، اهڙي اقرار کان پوءِ تون الله پاڪ کان سواءِ ٻين جي اڳيان ڪئين ٿو وڃي سر جهڪائين؟ توکي قالو بليٰ واري قول مطابق الله پاڪ جي حضور ۾ سر جهڪائڻ گهرجي.