21. سُر ڪاموڏ
سَڀَڪِ ه ڀايُو پَانکَي، تَاِيدُو مُن کَرِ راءُ،
تَاپيٽُو تِـ ه دَرَاءُ، جي پَسِي پَانُ لَجَائِيءٌ.
(سيّد عبدالعظيم گنج سُر ڪاموڏ ص829)
سَڀيئي سُهاکَنِيءٌ، سَڀَنِِ مُـ هِ جَرَاءُ،
سَڀَڪِ ه ڀَانيُو پَانَکي، تَه اِيدُو مُن کَرِ رَاءُ،
پيٺُو تَنِ دَرَاءُ، هيٺَايءٌ هَلَنِ جي.
(حاجي محمّد سمون شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص360)
سَبهيئِي سُهَاڳِٺِيُون، سَبهنِي مُلِ جَڙَا،
سَبهکَنهِن بهَائيو پَاٺَ کهي تَه اِيندو مُون کهَرَ ا،
آيو تَنِ دَرَا، جي پَسِي پَاٺُ لَڄَائِيُون.
(ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپت شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص633سال2008ع سنڌ ثقافت کاتو)
سڀئي سهاڳڻيون، سڀني منهَن جڙَاءُ،
سڀڪنهن ڀانيو پاڻکي ته ايندو مون گهرِ راءُ،
پيٺو تن درانءُ، جي پَسي پاڻ لڄائيون.
(ديوان تارا چند شاهه جو رسالو سُر ليلان چنيسر ص491سال 1900ع)
سَڀيئِي سُهاڳِڻيُون، سَڀنِي مُنهِن جَڙاءُ،
سَڀَ ڪِنهِن ڀَانيو پَاڻَ کي، ته اِيندو مُون ڳَرِ راءُ،
تَان پيٺو تَنِ دَران، جي پَسِي پاڻُ لَڄَايُون.
(ٻانهون خان شيخ شاهه جو رسالو سُر ليلان چنيسر ص202سال2012 )
سڀيئِي سهاڳڻيون، سَڀِني مـُڇهَ جڙَاءُ،
سَٻَڪِـ هِ ڀانيو پاڻَ کي، اِيندو مون ڳَرِ راءُ،
پيٺو تَنِ دَراءُ، جي پَسِي پاڻُ لَڄائِيون.
(ڊاڪٽر گربخشاڻي شاهه جو رسالو سُر ليلا چنيسر ص457سا ل 1996 )
سڀيئِي سُهاڳِڻِيون، سَڀِني مـُنهَن جَڙاءُ،
سَڀ ڪَنهِن ڀانيو پاڻَ کي، ته اِيندو مُون ڳَرِ راءُ،
پيٺو تن دَراءُ، جي پَسِي پاڻُ لَڄائِيون.
(ڪلياڻ آڏواڻي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص231سا ل )
سَڀيئي سُهاڳِڻيُون، سَڀَنِين مُنهَن جَڙاءُ،
سَڀَ ڪِنهن ڀانِيو پاڻ کي، ته اِيندو مُون گهَر راءُ،
تان پيٺو تنهِن دَراءُ، جي پَسِي پَاڻُ لڄائِيُون.
(ممتاز مرزا، گنج، جديد صورت خطيءَ ۾ سُر ڪاموڏ ص829سال 1995 )
سَڀيئِي سُهاڳِڻيُون، سَڀَنِ مُنـ هَ جَڙاءُ،
سَڀَڪَنـ هِ ڀانيو پاڻَ کي، اِيندو مون گَهر ِراءُ،
تان پيٺو تنـ ه دراءِ، جئن پَسي پاڻ لَڄائِيُون.
(ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص 283سال 2009)
سَڀيئِي سُهاڳِڻيُون، سَڀنِي مُنهَن جَڙاءُ،
سَڀَڪِنهن ڀائنيو پاڻَ کي، ته اِيندو مُون ڳَرِ راءُ،
پيٺو تَنِ دَراءُ، جي پَسي پاڻُ لَڄائِيُون.
(عثمان علي انصاري شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏص 342سال 2013)
سَڀيئِي سُهاڳِڻيُون، سَڀنِي مُنهَن جَڙاءُ،
سَڀَڪَهن ڀانيو پاڻَ کي، ته اِيندو مُون ڳَرِ راءُ،
پيٺو تَنِ دَراءُ، جي پَسي پاڻُ لَڄائِيُون.
(ڊاڪٽر محمّد عالم سومرو شاهه جو رسالو (الف.ب وار) سُر ڪاموڏ ص 167سال 1994 )
سڀئي سهاڳڻيون، سڀئي منهَن جڙَاءُ،
سڀڪنهن ڀانيو پاڻکي، ته ايندو مون گهر راءُ،
پيٺو تن درانءُ، جي پَسي پاڻ لڄائيون.
(شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص 671بااختيار ادارو سال 1994 )
سَڀئي سُهاڳِڻيون، سَڀَنِي مَنهَن جڙَاءُ،
سَڀَڪِنهن ڀانيو پاڻ َکي ايندو مُون ڳَرِ راءُ،
پيٺو تن دراءُ، جي پَسِي پاڻ لَڄائِيون.
(علامه آءِ آءِ قاضي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص584سنڌي ادبي بورڊ 1993 )
سڀيئي سُهاڳِڻيُون، سَڀَنِي مُنهَن جَڙاءُ،
سَڀَڪِنهن ڀانِيو پاڻکي اِيندو مُون گهر راءُ،
پيٺو تن درانءُ، جي پَسي پاڻ لڄائِيُون.
(غلام مصطفيٰ قاسمي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص540سال 1999ع )
سَڀيئِي سُهاڳِڻيُون، سَڀَنِي مُـ هَ جَڙاءُ،
سَڀَڪِـ هِ ڀَانيو پَاڻَ کي، اِيندو مُون ڳرِ راءُ،
پيٺو تَنِ دَراءُ، جي پَسِي پاڻُ لَڄَائِيُون.
(غلام محمّد شاهواڻي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص235سال 2013ع روشني)
سڀئي سُهاڳڻيون، سڀني مَنهن جَڙاءُ،
سڀ ڪنهن ڀانيو پاڻ کي، ايندو مون گهر رَاءُ،
آيو تن دَراءُ، جي پَسي پاڻ لَڄَائِيُون.
(سگهڙ حاجي الله داد جنجهي شاهه جو گنج سُر ڪاموڏ ص381سال 2008ع ڪويتا پبليڪيشن)
سڀيئي سهاڳڻيون، سڀني مل جڙاءُ،
سڀ ڪنهن ڀانيو پاڻ کي، اِيندو مُون گهر راءُ،
آيو تن دراءُ، جي پسي پاڻ لڄائييون.
(باگوجي ڏانوجي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص 702سال 2000ع باگوجي پبليڪيشن ميرپور ماٿيلو)
سڀيئي سهاڳڻيون، سڀني مُنهن جَڙاءُ،
سڀني ڀانئيو پاڻَ کي، اِيندو مُون گهر راءُ،
آئيو تَنِ دَراءِ، جي پَسي پاڻُ لڄائيون.
(فقير تاج محمّد نظاماڻي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص 318سال 2008ع )
سَڀيئِي سُهاڳِڻيُون، سڀني مُنهَن جَڙاءُ،
سَڀَڪِنهن ڀائيو پاڻَ کي، ته اِيندو مُون ڳَرِ راءُ،
پيٺو تَنِ دَراءُ، جي پَسي پاڻُ لَڄائِيُون.
(غلام مصطفيٰ مشتاق شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص 137سال 2011ع مهراڻ اڪيڊمي)
نوٽ: هي بيت اصل سُر ڪاموڏ جو آهي، سيّد عبدالعظيم بعد ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ به اهو بيت سُر ڪاموڏ ۾ ئي لکيو آهي. مگر ديوان تاراچند، ڊاڪٽر گربخشاڻي ۽ ٻانهي خان شيخ سُر ليلان چنيسر ۾ لکيو آهي. اسان هن بيت کي سندس اصل سُر ڪاموڏ ۾ لکون ٿا.
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح طلب الفاظ: (منهن، مـ ه، مل)، (ڳر، گهر، کر، کهرا)، (پيٺو تن، پيٺو تنهن، آيئو تن)، (دران، دراءُ، دراءِ، درانءُ، درا)، (لڄائيون، لڄايون).
الف. منهن، مـ ه، مل، منـ ه: لفظ ”مل“ ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ ۽ باگي جي ڏاني جي غلط لکيو آهي.
لفظ ”مـ ه“ قديم عربي سنڌي صورت خطيءَ ۾ ڊاڪٽر گربخشاڻي ۽ غلام محمّد شاهواڻي مناسب نه لکيو آهي.
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، لفظ ”منـ ه“ لکيو آهي. اهو لفظ به ڪي قديم ڪاتب لکندا هئا. اهو به درست نه آهي. غلط هن ڪري ٿا چئون ته قديم ڪاتب لکندا ”منـ ه“ ۽ ”مـ ه“ مگر پڙهندا ”منهن“ هئا. انهي ءَ خيال سان جن صاحبن لفظ ”منهن“ لکيو آهي تن اسان جي تحقيق مطابق درست لفظ لکيو آهي، انهيءَ لفظ لکڻ وارا صاحبان آهن، ٻانهون خان شيخ، غلام مصطفيٰ مشتاق، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، ڊاڪٽر محمّد عالم سومرو، عثمان علي انصاري، ديوان تاراچند، علامه آءِ آءِ قاضي، ڪلياڻ آڏواڻي، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، فقير تاج محمّد نظاماڻي ۽ ممتاز مرزا.
ب. ڳر، گهر، کر، کهرا: ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ جي ترتيب ڏنل ”شاهه جو رسالو“ ۾ لفظ ”کهرا“ اردو لپيءَ ۾ لکيل آهي.
لفظ ”کر“ حاجي محمّد سمي لکيو آهي. انهي کي جديد صورت خطيءَ مطابق ”ڳر“ به پڙهي سگهجي ٿو ”گهر“ به پڙهي سگهجي ٿو.
لفظ ”ڳر“ جن صاحبن لکيو آهي. تن اسان جي تحقيق مطابق مناسب نه لکيو آهي. اهو هن ڪري ٿا چئون ته اصل لفظ ”گهر“ آهي. ”گهر“ لفظ هن ڪري ٿا چئون ته ڄام تماچي کي گهر ۾ اچڻو هو.
درست لفظ ”گهر“ لکڻ وارا صاحبان آهن، ديوان تاراچند، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، باگوجي ڏانوجي، فقير تاج محمّد نظاماڻي ۽ ممتاز مرزا.
ت. پيٺو تن، پيٺو تنهن، آيئو تنءَ: ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ الفاظ ”آيئو تنءَ“ لکيا آهن. اسان جي تحقيق مطابق درست نه لکيا اٿس ۽ جن صاحبن ”پيٺو تن“ الفاظ لکيا آهن. تن صاحبن به درست الفاظ نه لکيا آهن. اهو هن ڪري ٿا چئون ته ”تن“ لفظ جمع لاءِ استعمال ٿيندو آهي.
راءُ (ڄام تماچي) اُن موقعي تي هڪ سهاڳِڻ (نوري) جي گهر اندر پيٺو هو ۽ نه گهڻين سهاڳِڻين (زالن) جي گهر.
قارئين ڪرام! اسان جي تحقيق مطابق جن صاحبن لفظ ”تنهن“ لکيو آهي. تن اسان جي تحقيق مطابق درست لکيو آهي. اهو لفظ ثابت ڪري ٿو ته هڪ سُهاڳڻ يعني نوري جي گهر ڄام تماچي پهتو هو. درست لفظ ”تنهن“ لکڻ وارا صاحبان آهن، سيّد عبدالعظيم، ممتاز مرزا ۽ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ.
ث. دران، دراءُ، دراءِ، درانءُ، درا: اسان تحقيق ڪري ڏٺو آهي ته هن بيت جون ٽي مصرعون ۽ قافيا به ٽي آهن. پهريون قافيو آهي ”جڙاءُ“، ٻيو قافيو آهي ”راءُ“، تنهنڪري ٽيون قافيو ليکڪن صاحبن کي ”درانءُ“ بجاءِ ”درّاءُ“ لکڻ گهربو هو.
ج. لڄائيون، لڄايون: قارئين ڪرام! اسان لفظ ”لڄائيون، لڄايون“ تي تحقيق ڪري هي ثابت ڪيو آهي ته سڀني مرتبن ۽ محققن غلط الفاظ لکيا آهن. غلط هن ڪري ٿا چئون ته لفظ ”لڄائيون“ يا ”لڄايون“ جمع لاءِ استعمال ٿيندو آهي. حضرت ڀٽ ڌڻيءَ بيت ۾ هڪ سهاڳڻ (نوري) جو ذڪر ڪيو آهي ۽ نه گهڻين سهاڳڻين جو تنهنڪري اسان تحقيق ڪري هي ثابت ڪيو آهي ته حضرت ڀٽ ڌڻيءَ لفظ ”لڄائيو“ فرمايو مگر محقق حضرات حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي خيال کي سمجهي نه سگهيا.
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح بعد بيت جي اصل صورت هي بيهي ٿي.
[b]سَڀئِي سُهاڳَڻِيُون، سَڀنِيءَ مُنهن جَڙاءُ،
سَڀَ ڪَنهِن ڀَانئِيُو پَاڻَ کي، ته اِيندو مُون گَهر رَاءُ،
پيٺو تنهن دَرّاءُ، جنهن پَسِي پَاڻ لَڄَائِيُو.[/b]
معنيٰ: حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه فرمائي ٿو ته ڄام تماچي جي سڀني راڻين جا منهن زيورات سان سينڳاريل هئا. هر ڪنهن راڻي ائين ٿي ڀانئيو ته راءُ هُن جي گهر اندر قدم رکندو.
ڄام تماچي انهيءَ (نوري) جي گهر اندر پيٺو جنهن ڄام تماچي کي ڏسي پنهنجي اڳوڻي مِسڪيني کي ذهن ۾ رکندي لڄائيو ٿي.
*****
ٻيرُو پُوئِي ٻَاهَـ۾، ٻِي نَٻَڌِي ڪَاءَ،
تُو ڏَرُ تـ هِ جُکَاءِ، سَمءٌ سِڪي جِنهکي.
(سيّد عبدالعظيم گنج سُر ڪاموڏ ص824)
ٻيرُو پُوئِي ٻَانهَـ۾، ٻِيَ نَه سَاٻنڌَاءِ،
تُو ڏَرُ تـ ِهِ جُکَاءِ، سَمءٌ سِڪي جهِکي.
(حاجي محمّد سمون شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص474)
ٻِيڙو پُوئِي ٻَانـڇهَن ۾، ٻِي نه ٻَڌي ڪا،
تو ڏَرُ تِنـ هِن جُڳاءِ، سَمُون سِڪي جِنـ هِن کي.
(ٻانهون خان شيخ شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص538سال2012 )
ٻيڙو پُوئي ٻَانهَن ۾، ٻي نه ٻَڌي ڪاءَ،
تو ڏر تنهن جڳاءِ، سَمون سِڪي جنهن کي.
(ممتاز مرزا، گنج، جديد صورت خطيءَ ۾ سُر ڪاموڏ ص824سال 1995 )
ٻِيڙو پوئي ٻانـڇهَ ۾، ٻِي نه ٻَڌي ڪا،
تو ڏَرُ تِنـ هِ جُڳاءِ، سَمُو سِڪي جِنـ هِ کي.
(ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص 282سال 2009)
ٻيڙو پوئي ٻانـڇهَه ۾، ٻيءَ نه سُو ٻَڌي،
تو ڏَرُ تِهِن جُڳاءِ، سَمون سِڪي جَهِن کي.
(عثمان علي انصاري شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏص 439سال 2013)
ٻيڙو پُوئي ٻانهن ۾ ٻِي نه سا ٻڌاءِ،
توڏَرُ تنهِن جڳاءِ، سمو سِڪي جنهنکي.
(شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص 899بااختيار ادارو سال 1994 )
ٻيڙو پونئِي ٻانهن ۾، ٻي نه سا ٻڌاءِ،
تو ڏر تنهن جڳاءِ، سمو سڪي جنهن کي.
(محمّد عثمان ڏيپلائي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص 679سال 2009ع مهراڻ)
ٻيڙو پونئِي ٻانهن ۾، ٻي نه سا ٻڌاءِ،
تو ڏر تنهن جڳاءِ، سمو سڪي جنهن کي.
(باگوجي ڏانوجي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص 950سال 2000ع باگوجي پبليڪيشن ميرپور ماٿيلو)
ٻيڙو پوئي ٻانـڇهَن ۾، ٻِي نه ٻَڌي ڪاءِ،
تو ڏَرُ تنـ هن جڳاءِ، سمون سِڪي جنـ هن ۾.
(فقير تاج محمّد نظاماڻي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص441سال 2008ع )
نوٽ: ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ سُر ڪاموڏ شاهه جو رسالو ۾ لکيو ئي نه آهي. ديوان تاراچند، ڊاڪٽر گرُبخشاڻي، غلام محمّد شاهواڻي، ڪلياڻ آڏواڻي، علامه آءِ آءِ قاضي، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، ڊاڪٽر محمّد عالم سومري ۽ غلام مصطفيٰ مشتاق، اهو بيت ”شاهه جو رسالو“ ۾ لکيو ئي نه آهي.
اهو بيت گنج شريف ۾ حاجي محمّد سمي جي ڪتابت ڪيل ”شاهه جو رسالو“ ۾ به لکيل آهي. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، ٻانهي خان شيخ، عثمان علي انصاري، فقير تاج محمّد نظاماڻي ۽ محمّد عثمان ڏيپلائي ۽ باگي جي ڏاني جي به اهو بيت لکيو آهي تنهن ڪري انهيءَ بيت تي تحقيق ڪرڻ لازمي سمجهي سين.
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح طلب الفاظ: (پوئي، پونئي، پائي)، (ٻانهن، ٻانهَن، ٻانهه، ٻانـ ه)، (ٻي نه ٻڌي ڪا، ٻي نه ٻڌي ڪاءِ/ڪا، ٻي نه سو ٻڌاءِ، ٻي نه سا ٻڌاءِ)، (توڏر).
الف. پوئي، پونئي، پائي: جن صاحبن ”ٻيڙو پوئي“ لکيو آهي، سي آهن، سيّد عبدالعظيم، حاجي محمّد سمون، شمس العلماء مرزا قليچ بيگ، ٻانهون شيخ، ممتاز مرزا، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ۽ عثمان علي انصاري، هنن صاحبن اسان جي تحقيق مطابق نامناسب لفظ لکيو آهي.
لفظ ”پونئي“ جن صاحبن لکيو آهي سي آهن، محمّد عثمان ڏيپلائي ۽ باگوجي ڏانوجي، هنن به نامناسب لفظ لکيو آهي. اهو هن ڪري ٿا چئون ته ٻيڙو ٻانهن ۾ ”پوئبو “ يا ”پوئنبو“ نه آهي. مگر ٻيڙو ٻانهِن ۾ پائبو آهي. اسان جي تحقيق مطابق درست لفظ ”پائي“ لکڻ وارو فقط فقير تاج محمّد نظاماڻي آهي.
ب. ٻانهن، ٻانهَن، ٻانهه، ٻانـ ه: قارئين ڪرام! اسان لفظ ”ٻانهن“ جي مختلف صورت خطيءَ تي بحث ڪرڻ اجايو ٿا سمجهون هتي فقط ٻن لفظن ”ٻانهه ۽ ٻانهُن“ تي بحث ڪرڻو آهي. حقيقت هي آهي ته ٻيڙو فقط هڪ ”ٻانهه“ ۾ پائبو آهي ۽ نه ٻنهين ٻانهُن ۾. جيڪڏهن ڪو ٻنهين ٻانهَن ۾ ٻِيڙو ٻڌي ته سندس مرضي مگر اصول مطابق هڪ ٻيڙو ٻڌڻ گهرجي.
ت. ٻي نه ٻڌي ڪا، ٻي نه ٻڌي ڪاءِ/ڪا، ٻي نه سو ٻڌاءِ، ٻي نه سا ٻڌاءِ: قارئين ڪرام! هڪ ئي بيت جي پهرين مصرع جي آخري فقري کي به متضاد بڻايو ويو آهي. اسان جي تحقيق مطابق بيت جي پهرين مصرع جو قافيو، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ۽ ٻانهي خان شيخ، غلط لکيو آهي. انهن لفظ ”ڪاءِ“ بجاءِ لفظ ”ڪا“ لکيو آهي. حقيقت هي آهي ته بيت جي پهرين مصرع جو ڪافيو ”ڪاءِ“ هئڻ گهرجي ڇا ڪاڻ ته بيت جو ٻيو ڪافيو ”جڳاءِ“ آهي.
درست قافيو”ڪاءِ“ سيّد عبدالعظيم، فقير تاج محمّد نظاماڻي ۽ ممتاز مرزا لکيو آهي.
”ٻي نه سو ٻڌاءِ“ فقط عثمان علي انصاري مناسب نه لکيو آهي.
فقرو ”ٻي سا نه ٻڌاءِ“ لکڻ وارا صاحبان آهن، حاجي محمّد سمون، شمس العلماء مرزا قليچ بيگ، محمّد عثمان ڏيپلائي ۽ باگوجو ڏانوجي.
اسان انهن صاحبن جي لکيل فقري کي نامناسب هن ڪري لکيو آهي. ته لفظ ”سو“ جو واسطو ٻِيڙي سان ڏيکارجي ٿو. يعني ڪا به ٻي عورت اهو بيڙو نه ٻڌي جيڪو اڳ ۾ ٻڌڻ واري ٻڌو آهي.
ٻي ”سا نه ٻڌائي“ فقري منجهان معلوم ٿئي ٿو ته ڪنهن موءنث ڏانهن اشارو آهي. مگر اصل اشارو ته ٻِيڙي ڏانهن آهي ۽ ٻِيڙو مذّڪر آهي.
اها مصرع واضع ڪري ٿي ته ٻي ڪا به راڻي، پنهنجي ٻانهن ۾ ٻيڙو نه ٻڌي، ٻيڙو اهاءَ ٻڌي ۽ ٻڌائي جنهن جي چال تي سمون نهال ٿي هر دم سِڪي ٿو.
ث. توڏر: هي اصل لفظ آهي ”توڏڻ“ يعني خوبصورت ۽ حسين عورت، جنهن جي ٽور من موهي وجهي. قديم صورت خطيءَ ۾ ”ڻ“ اکر کي ”ر“ ۽ ”ڙ“ اکرن ۾ به لکبو هو.
لفظ ”توڏر“ جي معني ٻانهي خان، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ۽ شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ ۽ سنڌيڪا لغت ۾”توڏڻ“جي معنيٰ نه لکيل آهي مگر”توڏي “جي معنيٰ خوبصورت عورت لکيل آهي.(ص 176)
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح بعد بيت جي اصل صورت هي بيهي ٿي.
[b]ٻِيڙو پَائي ٻَانهَن ۾، ٻِي نَه ٻَڌي ڪاءِ،
تو ڏَڻ تَنهن جُڳاءِ، سَمون سِڪي جنهن کي.
[/b]
معنيٰ: حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه فرمائي ٿو ته ٻِيڙو ٻانهن ۾ ٻڌڻ ان کي جڳائي ٿو، جيڪا توڏڻ هجي، پدمڻي هجي نهايت حسين ۽ ڪبڪ ٽور هلندڙ هجي. جنهن جي مورڻي چال تي من موهجي پوي. جنهن جي لاءِ سمون (ڄام تماچي) سدائين سڪائتو رهي ٿو، ان کان سواءِ ٻي ڪا به راڻي پنهنجي ٻانهن ۾ ٻِيڙو نه ٻڌي ۽ نه ٻڌائي.
*****
کِيرَب نَکَاءُ، مُهَانِي جِي مَنَـڇ۾،
نيرنِسِِ نَازُ ڪَري، رِيجَاَيَا۽ راءُ،
سَمءٌ سَڀَنِ مُلاءُ، هِيرِئا۽ حِرفَتَسِِ.
(سيّد عبدالعظيم گنج سُر ڪاموڏ ص824)
مُهَانِيَ جي مَنَـ ۾ کيرَبُ نه کاءُ،
نينَنِ سنِِ نَازَ ڪَري رِيجَاياءِ راءُ،
سَمو سَڀَنِ وِچَا، هيرَايَاءِ حِرفَتَسِِ.
(حاجي محمّد سمون شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص473)
مُهاڻئ جي مَنَ ۾ نه گِيرُبُ نه گاءُ،
نيڻن سين ناز ڪَري رِيجها ياءِ راءُ،
سَمو سڀن مُلانءُ، هيراياءِ حِرفَتَ سين.
(ديوان تارا چند شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص643سال 1900ع)
گِيرَبُ نه گاءُ، مُهَاڻِئَ جي مَنَ ۾،
نيڻَنِ سين نَازُ ڪَري رِيجَهايَائِين راءُ،
سَمُون سَڀَنِ مُلان، هِيرِئَائِين حِرفَتَ سِين.
(ٻانهون خان شيخ شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص537سال2012 )
مُهاڻِيَ جي مَنَ ۾، نه گِيرَبُ نه گاءُ،
نيڻَنِ سين نازُ ڪري رِيجهايائِين راءُ،
سَمُون سَڀَنِ مُلاءُ، هيريائِين حِرفَتَ سين.
(ڊاڪٽر گربخشاڻي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص601سا ل 1996 )
مُهاڻِئَ جي مَنَ ۾، نه گِيرَبُ نه گاءُ،
نيڻَنِ سين نازُ ڪَري رِيجهايائِين راءُ،
سَمو سَڀِنِ مُلاءُ، هيرِيائِين حِرفَتَ سين.
(ڪليا ڻ آڏواڻي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص288)
گيربُ نه گاءُ، مُهاڻي جي مَنَ ۾،
نيڻن سين نَازُ ڪَري، رِيجَهايائين راءُ،
سمُون سَڀَنِ مُلاءُ، هيريائِين حِرفَتَ سِين.
(ممتاز مرزا، گنج، جديد صورت خطيءَ ۾ سُر ڪاموڏ ص824سال 1995 )
مُهاڻِئَ جي مَنَ ۾، نَه گِيرَبُ نه گاءُ،
نيڻَنِ سِين نازُ ڪَري رِيجهايائين راء،
سَمُون سَڀنِ مُلاءُ، هيرِيائِين حِرفَتَ سِين.
(ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص 278سال 2009)
مُهاڻِيءَ جي مَنَ ۾ نڪو گِيربُ نه گاءُ،
نيڻَنِ سين نازُ ڪري رِيجهايائِين راءُ،
سَمون سَڀَنِ مُلاءُ، هيرِيائِين حِرفَتَ سين.
(عثمان علي انصاري شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏص 439سال 2013)
مُهاڻِئَ جي مَنَ ۾، نَه گِيرَبُ نه گاءُ،
نيڻَنِ سِين نازُ ڪَري رِيجهايائين راء،
سَمو سَڀِنِ مُلاءُ، هيرِيائِين حِرفَتَ سِين.
(ڊاڪٽر محمّد عالم سومرو شاهه جو رسالو (الف.ب وار) سُر ڪاموڏ ص 269سال 1994 )
مُهاڻئ جي مَنَ ۾ نه گِيرُبُ نه گاءُ،
نيڻن سين نياز ڪَري رِيجها يائين راءُ،
سَمو سڀن مِلانءُ، هيرايائين حِرفَت سين.
(شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص898بااختيار ادارو سال 1994 )
مُهاڻِئَ جي مَنَ ۾ نَه گِيرُبُ نه گاءُ،
نيڻن سين ناز ڪَري رِيجهايائين راء،
سَمُون سَڀَنِ مُلاء، هيرِيائِين حِرفَتَ سين.
(علامه آءِ آءِ قاضي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص345سنڌي ادبي بورڊ 1993 )
مُهاڻي جي مَنَ ۾ نه گِيرَبُ نه گاءُ،
نيڻن سين ناز ڪَري رِيجهايائِين راءُ،
سَمَو سڀن مُلانءُ، هيرايائين حِرفَتَ سين.
(غلام مصطفيٰ قاسمي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص707سال 1999ع )
مهاڻيءَ جي من ۾ نه گيرب نه گاءُ،
نيڻن سين ناز ڪري ريجهايائين راءُ،
سمو سڀن وچاءُ، هيرايائين حرفت سين.
(محمّد عثمان ڏيپلائي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص 679سال 2009ع مهراڻ)
مُهاڻِيَ جي مَنَ ۾، نه گِيرَبُ نَه گاءُ،
نيڻَنِ سين نازُ ڪَري رِيجهايائِين راءُ،
سَمُون سَڀَنِ مُلاءُ، هيرِيائِين حِرفَتَ سين.
(غلام محمّد شاهواڻي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص291سال 2013ع روشني)
مهاڻي جي من ۾، نه گيرب نه گاءُ،
نِيڻ سين نازُ ڪري، رِيجهايَائِين راءُ،
سمون سڀن ملا، هيريائين حرفت سين.
(سگهڙ حاجي الله داد جنجهي شاهه جو گنج سُر ڪاموڏ ص519سال 2008ع ڪويتا پبليڪيشن)
مهاڻي جي من ۾، نه گيرب نه گاءُ،
نيڻن سين ناز ڪري، ريجهايائين راءُ،
سمو سڀن وچاءُ، هيرايائين حرفت سين.
(باگوجي ڏانوجي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص949سال 2000ع باگوجي پبليڪيشن ميرپور ماٿيلو)
مهاڻيءَ جي من ۾، نه گيرَب نه گاءُ،
نيڻن سين ناز ڪري، ريجهايائين راءُ،
سمون سڀن مُلاءِ، هيرايائين حرفت سين.
(فقير تاج محمّد نظاماڻي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص440سال 2008ع )
مُهاڻِيءَ جي مَنَ ۾ نڪو گِيربُ نه گاءُ،
نيڻَنِ سين نازَ ڪري رِيجهايائين راءُ،
سَمُون سَڀَنِ مُلاءُ، هيرِيائِين حِرفَتَ سين.
(غلام مصطفيٰ مشتاق شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص183سال 2011ع مهراڻ اڪيڊمي)
نوٽ: ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ سُر ڪاموڏ لکيو ئي نه آهي.
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح طلب الفاظ: (نه گيرب، نڪو گيرب، گيرپ)، (ناز، نياز)، (ملان، مُلاءُ، ملاءِ، ملا، وچا، وچاءُ)، (هيريائين، هيرئائين، هيرايائين)
الف. نه گيرب، نڪو گيرب، گيرب: جن صاحبن فقرو ”نه گيرب نه گاءُ“ لکيو آهي، تن درست فقرو نه لکيو آهي، سي آهن ديوان تاراچند، شمس العلماء مرزا قليچ بيگ، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي. ڊاڪٽر گُربخشاڻي، علامه آءِ آءِ قاضي، باگو جي ڏانو جي، فقير تاج محمّد نظاماڻي، ڪلياڻ آڏواڻي، محمّد عثمان ڏيپلائي ۽ غلام محمّد شاهواڻي .
فقط عثمان علي انصاري ”نڪو گيرپ نه گاءُ“ غلط فقرو لکيو آهي.
قارئين ڪرام! قديم ڪاتبن جهڙوڪ سيّد عبدالعظيم ۽ حاجي محمّد سمي، پهرين مصرع ۾ پهريون درست فقرو لکيو آهي. ”کيرب نه کاءُ“. اهي جديد صورت خطيءَ ۾ الفاظ ٿين ٿا، ”گيرب نه گاءُ“. ٻانهي خان شيخ، ممتاز مرزا،۽ سگهڙ حاجي الله داد جنجهي به فقرو ”گيرب نه گاءُ“ لکيو آهي. اسان تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي ته درست فقرو ”گيرب نه گاءُ“ آهي. درست هن ڪري ٿا چئون ته فقري ۾ ٻه ڀيرا ”نه“ جا الفاظ مناسب نه آهن. حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه باڪمال شاعر هئڻ سان گڏ ٻولي جو وڏو ڄاڻو هو. ان بزرگ فقري ۾ هڪ ”نه“ جو لفظ استعمال ڪرڻ نهايت ئي درست سمجهيو.
ب. ناز، نياز: گنج شريف ۾ پهرين مصرع لکيل آهي:
گيرَب نه گاءُ، مهاڻيءَ جي من ۾،
جڏهن نوري جي من ۾ ذري ڀر به گرب يعني وڏائي نه هئي. ته پوءِ ڪئن حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه ٻي مصرع ۾ فرمائيندو؟
نيڻَنِ سين نازَ ڪري، رِيجهايائين راءُ
اهو ته پوءِ متضاد خيال چئبو. ائين حضرت ڀٽ ڌڻيءَ فرمائي نه ٿو سگهي. لفظ ”نياز“ جي جاءِ تي جن صاحبن غلط لفظ ”ناز“ لکيو تن اسان جي تحقيق مطابق غلط لکيو آهي. درست لفظ ”نياز“ فقط شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ لکيو آهي. اسان هن جملي جي لکڻ جا حق بجانب آهيون ته سيّد عبدالعظيم کان وٺي ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ تائين سواءِ شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ جي ٻين سڀني بيت جي اصل لفظ کي بدلائي حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي اعليٰ ترين خيال کي ختم ڪري ڇڏيو آهي.
ت. ملان، مُلاءُ، ملاءِ، ملا، وچا، وچاءُ: جن صاحبن ”وچا/وچاءُ“ الفاظ لکيا آهن، اهي صاحبان آهن، حاجي محمّد سمون، محمّد عثمان ڏيپلائي ۽ باگو جي ڏانو جي. اڪثر ڪاتبن مرتبن ۽ محققن لفظ ”ملان، ملاءُ، ملا، ملاءِ“ استعمال ڪيو آهي. رهيو سوال ”وچاءُ ۽ ملاءُ“ جي درست يا نه درست هئڻ جو ته اسان جي تحقيق مطابق جن صاحبن لفظ ”وچاءُ“ لکيو آهي تن درست لفظ لکيو آهي. ڇا ڪاڻ ته لفظ ”وچاءُ“ جو اشارو سڀني راڻين ڏانهن آهي ٻيو ته ٻه قافيا ”گاءُ“ ۽ ”راءُ“ آهن، تنهنڪري ٽيون قافيو ”وچاءُ“ لکڻ گهرجي.
ث. هيريائين، هيرايائين، هيرئائين: قارئين ڪرام! هڪ لفظ آهي هيرڻ ۽ ٻيو لفظ آهي هيرئڻ ۽ ٽيون لفظ آهي هيرائڻ. انهن ٽنهي لفظن جي صورت خطيءَ ۽ معنائن ۾ فرق آهي. جن صاحبن لفظ ”هيرايائين“ لکيو تن اسان جي تحقيق مطابق درست نه لکيو. اهو هن ڪري ٿا چئون ته لفظ ”هيرايائين“ ڪنهن ٻي کان عمل ڪرائڻ جي نشان دهي ڪري ٿو ۽ لفظ ”هيريائين“ پاڻ عمل ڪرڻ بابت آگاهي ڏئي ٿو. مگر ”هيرئڻ“ ڪو لفظ نه آهي لفظ ”هيرئائين“ نامناسب لفظ ٻانهي خان شيخ لکيو آهي. تنهنڪري جن صاحبن لفظ ”هيريائين“ لکيو تن درست لکيو آهي. ”هيريائين“ لفظ لکڻ وارا صاحبان آهن، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، عثمان علي انصاري، ڊاڪٽر گربخشاڻي، علامه آءِ آءِ قاضي، باگوجي ڏانو جي، فقير تاج محمّد نظاماڻي ۽ محمّد عثمان ڏيپلائي.
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح بعد بيت جي اصل صورت هي بيهي ٿي.
[b]گيرَب نه گاءُ، مُهاڻيءَ جي من ۾،
نيڻن سين نياز ڪري، ريجهايائين راءُ،
سمون سڀن وچاءُ، هيريائين حرفت سين.[/b]
معنيٰ: حضرت ڀٽائي ڌڻي رحه نوري جي نياز ۽ نئڙت متعلق آگاهي ڏيندي فرمائي ٿو ته مهاڻي جي من ۾ نه هٺ، نه وڏائي، نه تڪبّر ۽ نه گرب ۽ غرور هو، نوري نماڻائي ۽ نمرتا جو انمول نمونو هئي. پنهنجن خوبصورت نيڻن سان پنهنجي نياز مندي ۽ نئڙت جو هر وار اظهار ڪندي راءُ (ڄام تماچي) کي ريجهايائين ۽ راضي ٿي ڪيائين. سمي سلطان کي سڀني راڻين وچان حرفت، دانائي ۽ عقل مندي جي آڌار تي پنهنجي طرف هيريائين ۽ بي حد مائل ڪيائين.
*****
مُهَانَا مَحرُومَ، ٿَئِا تَماچِيَ جَامَسِِ،
نَڊِي وَڏي کَنّدَري مَٿي مَارِيَ دُوم،
ڪِنُّجِر جَي رُومَ، تَمِڙي اِنعَامِي ٿِئَا.
(سيّد عبدالعظيم گنج سُر ڪاموڏ ص823)
ٿِئَا تَمَاچِيَ ڃَامسِِ مُهَانَا مَحرُومَ،
نَڊيَ وَڏِيَ کَندَرِيَ مَارِيَ مَٿي ڌُومَ،
ڪِنجُر جي رُومَ، تَسي سَڀ اِنعَامِِ ٿِئَا.
(حاجي محمّد سمون شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص473)
ٿيا تماچي ڄام سين مُهاڻا مَحرومَ،
ننڍئ وڏئ گَندَرئ مَٿي ماڙئ ڌُومَ،
ڪِنجُهرَ جي رُومَ، ته سي سڀ اِنعامي ٿيا.
(ديوان تارا چند شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص642سال 1900ع)
مُهَاڻَا مَحرومَ، ٿِئَا تَماچِي ڄَامَ سين،
نَنڍي وَڏي گَندَري مَٿي مَاڙِيءَ ڌُومَ،
ڪِنجُهرَ جي رُومَ، تَه مِڙيئِي اِنعَامِي ٿِئَا.
(ٻانهون خان شيخ شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص533سال2012 )
ٿِئا تماچِيَ ڄامَ سين مُهاڻا مَحرومَ،
نَنِڍِيَ وڏِيَ گَندرِيَ، مٿي ماڙِيَ ڌُومَ،
جي ڪِنجُهرِ جي رُومَ، سي سڀِ اِنعامِي ٿئا.
(ڊاڪٽر گربخشاڻي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص601سا ل 1996 )
ٿِيا تَماچِي ڄامَ سين مُهاڻا مَحرومَ،
نَنِڍئ وَڏئ گَندَرئ مَٿي ماڙئ ڌُومَ،
جي ڪِنجُهرَ جي رُومَ، سي سَڀ اِنعامي ٿيا.
(ڪليا ڻ آڏواڻي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص287)
مُهاڻا محروم، ٿيا تماچيءَ ڄام سين،
ننڍي وڏي گندري مَٿي ماڙيءَ ڌُوم،
ڪنجهر جي رومَ، ته مِڙي انعامي ٿِيا.
(ممتاز مرزا، گنج، جديد صورت خطيءَ ۾ سُر ڪاموڏ ص823سال 1995 )
ٿِيا تَماچِي ڄامَ سين، مُهاڻا مَحرومَ،
نَنڍِي وَڏِيءَ گَندِرِي، مَٿي ماڙِي ڌُومَ،
جي ڪِنجُهرِ جي رُومَ، سي سَڀ اِنعامِي ٿِئا.
(عثمان علي انصاري شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏص 438سال 2013)
ٿيا تَماچِي ڄامَ سين مُهاڻا مَحروم،
ننڍِئ وَڏي گَندِرِئ مَٿي ماڙِي ڌُومَ،
جي ڪِنجُهرَ جي رُومَ، سي سَڀِ اِنعامي ٿِئا.
(ڊاڪٽر محمّد عالم سومرو شاهه جو رسالو (الف.ب وار) سُر ڪاموڏ ص 183سال 1994 )
ٿيا تماچئ ڄام سين مهاڻا مَحرمُ،
ننڍئ وڏئ گندَرئ مٿي ماڙئ ڌوم،
ڪنجهر جي روم، ته سي سڀ اِنعامي ڌُومَ.
(شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص897بااختيار ادارو سال 1994 )
ٿِيا تَماچِي ڄامَ سين مُهاڻا مَحروُم،
نَنِڍئ وَڏئ گَندَرئَ مَٿي ماڙئَ ڌُوُم،
ڪنجُهر جي رُومَ، ته سي سَڀِ اِنعامِي ٿِيا.
(علامه آءِ آءِ قاضي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص344سنڌي ادبي بورڊ 1993 )
ٿِيا تَماچِي ڄامَ سين مُهاڻا مَحروم،
ننِڍئ وڏئ گَندَرئ مٿي ماڙئ ڌُوم،
ڪنجُهرَ جي رُومَ، ته سي سڀ اِنعامي ٿيا.
(غلام مصطفيٰ قاسمي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص706سال 1999ع )
ٿيا تماچيءَ ڄام سين، مهاڻان محروم،
ننڍيءَ وڏيءَ گندريءَ، مٿي ماڙيءَ ڌُوم،
ڪنجهر جي روم، ته سڀ انعامي ٿيا.
(محمّد عثمان ڏيپلائي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص678سال 2009ع مهراڻ اڪيڊمي)
ٿئا تَماچِيَ ڄام سين، مُهاڻا مَحُرومَ،
نَنڍِي وَڏيَ گَندرِيَ، مَٿي ماڙِيَ ڌُومَ،
جي ڪِنجُهر جي رُومَ، ته سَڀ اِنعامِي ٿئا.
(غلام محمّد شاهواڻي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص291سال 2013ع روشني)
ٿيا تماچي ڄام سين، مهاڻان محروم،
ننڍيءَ وڏيءَ گندريءَ، مٿي ماڙيءَ ڌوم،
ڪنجهر جي روم، ته سڀ انعامي ٿيا.
(باگوجي ڏانوجي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص949سال 2000ع باگوجي پبليڪيشن ميرپور ماٿيلو)
ٿيا تماچيءَ ڄام سين، مهاڻان مُحرم،
ننڍِيءَ وڏيءَ گندريءَ، مٿي ماڙي ڌُوم،
ڪنجهر جي رُوم، سي سڀ انعام ٿيا.
(فقير تاج محمّد نظاماڻي شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص 440 سال 2008ع )
ٿيا تَماچِي ڄامَ سين، مُهاڻا مَحرومَ،
ننڍي وَڏي گَندِرِي، مَٿي ماڙِيَ ڌُومَ،
جي ڪِنجُهرِ جي رُومَ، سي سَڀِ اِنعامِي ٿِئا.
(غلام مصطفيٰ مشتاق شاهه جو رسالو سُر ڪاموڏ ص183سال 2011ع مهراڻ اڪيڊمي)
نوٽ: ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ سُر ڪاموڏ نه لکيو آهي، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ اهو بيت شاهه جو رسالو منجهان خارج ڪري ڇڏيو. سگهڙ حاجي الله داد جنجهي اهو بيت نه لکيو.
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح طلب الفاظ: (محروم، محرم)، (ڌوم)، (روم)، (سي سڀ انعام ٿئا، مڙي، مڙيئي انعامي ٿئا)
الف. محروم، محرم: جن صاحبن لفظ ”محروم“ لکيو سي صاحبان آهن، سيّد عبدالعظيم، ممتاز مرزا، ديوان تاراچند، ڊاڪٽر گُربخشاڻي، ڪلياڻ آڏواڻي، علامه آءِ آءِ قاضي، ٻانهون خان شيخ، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، محمّد عثمان ڏيپلائي، غلام مصطفي مشتاق، غلام محمّد شاهواڻي، عثمان علي انصاري۽ باگوجي ڏانوجي.
قارئين ڪرام! جن صاحبن جا اسان مٿي نالا لکيا آهن تن صاحبن حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي بيت ۾ لفظ ”محروم“ غلط لکيو آهي. اهو هن ڪري ٿا چئون ته حضرت ڀٽ ڌڻيءَ اهو لفظ ”محروم“ سُر ڪاموڏ جي انهي بيت ۾ فرمائي نه ٿو سگهي. هن ڪري فرمائي نه ٿو سگهي ته لفظ ”محروم“ جي معنيٰ آهي. ”جنهن تي ڪو انعام حرام ڪيو ويو هجي“. ڄام تماچي ته ڪينجهر جي مهاڻن کي ۽ انهن جي رشتيدارن کي نوريءَ جي نياز ڀرين نيڻن جي صدقي ڪينجهر انعام ۾ ڏنو هو ته پوءِ ڪئن حضرت ڀٽ ڌڻيءَ لفظ ”محروم“ فرمائيندو؟
قارئين ڪرام! شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ ”مَحرُم“ ۽ تاج محمّد نظاماڻي بيت ۾ لفظ ”مُحرم“ نهايت مناسب لفظ لکي اسان پارن جي دل ٺاري وڌِي آهي.
ياد رهي ته! شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، جي تيار ڪيل لطيفي لغات جو مطالعو ڪيم ته ص 360 تي لفظ ”مُحرم“ بجاءِ ”محروم“ لکيل نظر آيو. جنهن جي معنيٰ لکيل آهي ”محرم، واقف، ويجها ۽ عزيز“. اها معنيٰ لفظ ”محروم“ جي ٿي ئي نه ٿي سگهي. ثابت ٿيو ته لغت ۾ لفظ ”محرم“ بجاءِ، ڪمپوزر ۽ پروف ريڊر جي غلطي سببان غلط لفظ ”محروم“ لکجي ويو آهي.
ب. ڌوم: سڀني ڪاتبن، مرتبن ۽ محققن بيت جي ٻي مصرع جو قافيو ”ڌوم“ لکيو آهي. اسان جي تحقيق مطابق انهن صاحبن لفظ ”ڌوم“ غلط لکيو آهي. اهو هن ڪري ٿا چئون ته اسان مٿي ثابتين سان درست لفظ ”محرم“ پهرين مصرع جي پهرين قافيي طور لکيو آهي. اسان جي تحقيق مطابق ٻي مصرع جو قافيو ”ڌُم“ آهي. جنهن جي معنيٰ آهي ”ڌمچر، گوڙ، گهڻن ماڻهن جو آواز“.
ت. روم: قارئين ڪرام! لفظ ”روم“ سڀني صاحبن لکيو آهي. اسان جي تحقيق مطابق ڪنهن به هڪ ڪاتب، مرتب، توڙي محقق درست لفظ نه لکيو آهي. ڊاڪٽر گُربخشاڻي ”روم“ لفظ جي معنيٰ لکي آهي ”اڳاٽي زماني ۾ يورپ جي ڏاکڻي ڀاڱي کي روم ڪري سڏيندا هئا. جنهن ۾ اتالي، يونان، ترڪستان وغيره. روم مان هتي مراد آهي ڏورانهان ملڪ“ (ص 609 سال 1996 روشني پبليڪيشن)
قارئين ڪرام! ڊاڪٽر گُربخشاڻي، کِل جهڙي مٿين معنيٰ لکي آهي، ڄام تماچي، سنڌ جي حاڪم جو روم ملڪ سان ڪهڙو واسطو؟ يا ڏورانهن ڏيهن سان ڪهڙو تعلق؟
ڪلياڻ آڏواڻي صاحب جي لکيل معنيٰ به پڙهو ۽ عبرت حاصل ڪريو. ڪلياڻ آڏواڻي صاحب لکيو آهي، ”روم لفظ جي معنيٰ ڪينجهر ڍنڍ هجي توڙي روم ولايت يعني ڏورانهان ڏيهه ته اُتي جا مڙئي مهاڻا ڄام تماچي جي انعامن سان نوازجي ويا“ (ص 287).
اسان تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي ته مٿين صاحبن کي حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جو فرمايل بيت سمجهه ۾ ئي نه آيو. بيت جي ٽين مصرع جو آخري قافيو اسان جي تحقيق مطابق ”رُم“ آهي. لفظ ”رُم“ جي معنيٰ آهي ”ڪارا وار، ڪاري رنگ جو ماڻهو يا ڪاري رنگ جي ڪا بلا“.
ث. سي سڀ انعامي ٿئا، مڙي، مڙيئي انعامي ٿئا: قارئين ڪرام! لفظ ”مڙي“ اصل ۾ ”مڙيئي“ لفظ آهي. قديم سنڌي صورت خطيءَ ۾ لفظ ”مڙي“ لکيو ويندو هو.
اسان جي تحقيق مطابق ”مڙيئي انعامي ٿيا“ الفاظ جي مقابلي ۾ ”سي سڀ انعامي ٿيا“ نهايت ئي موزون فقرو آهي. اهو هن ڪري ٿا چئون ته حضرت ڀٽ ڌڻيءَ کي الفاظ تي ملڪو حاصل هو، حضرت جن تجنيس حرفي کي زياده پسند فرمائيندا هئا. انهيءَ لحاظ سان اسان وثوق سان لکي سگهون ٿا ته ”سي سڀ انعامي ٿيا“ نهايت ئي موزون فقرو فرمايائون.
تنقيد، تحقيق ۽ تصحيح بعد بيت جي اصل صورت هي بيهي ٿي.
[b]مُهَاڻَا مَحرُم، ٿِيا تَماچِي ڄَامَ سِين،
نَنڍِي وَڏي گَندَرِي، مَٿي مَاڙِيءَ ڌُمَ،
ڪِينجُهرَ جي رُمَ، سي سڀ اِنعَامِي ٿِيا.[/b]
معنيٰ: حضرت ڀٽ ڌڻيءَ فرمائي ٿو ته، سوڀياوان نوري نماڻي جي ڪري سنڌ جو حاڪم ڄام تماچي ڪينجهر جي مهاڻن جو مائٽ ۽ رشتيدار بڻجي ويو. تنهن ڪري ڪينجهر ۽ ڀرپاسي جي ننڍي وڏي گندرِي جي ڄام تماچي جي ماڙي تي ڌُم لڳل هوندي هئي.
ڪينجهر جا مهاڻا جيڪي رنگت ۾ ڪارا رُم جهڙا هئا سي سڀ نوري جي صدقي انعامي ٿيا.
*****