14. سُر سسئي اَبري

وَاقُفَ نَوَنِڪَارَ جِي، پَانِي کَيُمِ نَپَاءُ،
جَبَلُ جَلَدايءٌ ڪَرِي، تِکَه ڏيکَاري تَاءُ،
لَکِي لُڪَ‘ لَطِيفُ چي، مَعذُورِنِ مَٿَاءُ،
اُتِي اَوڏُو آءُ، جِتِ هُندِيَسِ هُوهَ هِيڪَلِي.

(سيّد عبدالعظيم گنج سُرود سسئي ص 68)

وَاقِفِ نَه وَنِڪَارَ جِي، پَانِي کَيُمِ نَه پَاءُ،
جَبَلُ جَلدَايءٌ ڪَرِوءُ، تِکهَ ڏيکَاري تَاءُ،
لَکَنِ لُڪُ‘ لَطِيفُچي، مَعذُورِيَنِ مَٿَاءُ،
اُتي اُوڏُو اٰءُ، جِتِ هُوتَ هُندِيَسِ هِيڪِلِي.

(حاجي محمّد سمون شاهه جو رسالو سُر سسئي ص 144)

وَاقِفِ نه وَنکارَ جِي پَانِيَ کهَييِ نه پاءُ،
جَبَلَ جَلدَايُون کَري تِکههَ ڏيکهاري تَاءُ،
لَڳي لُکَ لَطِيفُ چَوي مَعذورِنِ مَتهاءُ،
اُتي اوڏو آءُ جِتي هوتَ هيکَلِي آهِيَان.

(ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپت شاهه جو رسالو سُر سسئي ص259سال2008ع سنڌ ثقافت کاتو)

واقف نه وڻڪار جي، پاڻي کنيم نه پاءُ،
جبل جلدايون ڪري، تکه ڏيکاري تاءُ،
لڳن لُڪون، لطيف چئي، معذورِنِ مٿانءُ،
اُتي اوڏو آءُ، جت هوتَ هيڪلي آهيان.
(ديوان تارا چند شاهه جو رسالو سُر سسئي ص186سال 1900ع)

واقف نه وَڻڪارَ جي، پاڻِي کَنيُمِ نه پاءُ،
جَبَلُ جَلدايُون ڪري، تِکَ ڏيکاري تاءُ،
لَڳي لُڪَ لطيف چي، معذُورِن مَٿاءُ،
اُتي اوڏو آءُ، جِتِ هوتَ هيڪلِي آهيان.

(ٻانهون خان شيخ شاهه جو رسالو سُر سسئي ص 51سال 2000 ڪراچي يونيورسٽي)

واقف نه وڻڪار جي، پاڻي کنيُم نه پاءُ،
جَبَلُ جلدايُون ڪري، تِکَ ڏيکاَري تاءُ،
لڳي لُڪَ، لطيف چئي، معذورِنِ مَٿا،
اُتي آڏو آءُ، جِتِ هونديَس هوت هيڪَلي.
(ممتاز مرزا گنج جديد صورت خطيءَ ۾ سُر ودسسئي ص68سال 1995 )

واقف نه وَڻڪارَ جي، پاڻِي کَنيُمِ نه پاءُ،
جَبَلُ جَلدايُون ڪري، تِکَ ڏيکاري تاءُ،
لَڳي لُڪَ لطيف چي، معذُورِن مَٿاءُ،
اُتي اوڏو آءُ، جِتِ هوتَ هيڪلِي آهيان.
(عثمان علي انصاري شاهه جو رسالو سُر سسئي ص 168سال 2013)

واقُفِ نه وَڻِڪَارَ جِي، پاڻِيءَ کَنيُمِ نه پاءُ،
جَبَلُ جَلَدايُون ڪَري، تِکَ ڏيکاري تاءُ،
لَڳي لُکَ، لَطِيفُ چَئي، مَعذُورِينِ مَٿاءُ،
اُتي آڏو آءُ، جِتِ هونديَس هوتَ هيڪَلي آهِيان.
(ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ شاهه جو رسالو سُر سسئي ابري سنڌ ثقافت کاتو ص176سال 2009)

واقُفُ نه وَڻِڪَار جي، پاڻي کَنيُمِ نه پاءُ،
جَبَلُ جَلَدايُون ڪَري، تِکَ ڏيکاري تاءُ،
لَڳي لُڪَ، لَطِيفُ چَئي، مَعذُورِنِ مَٿاءُ،
اُتي اوڏو آءُ، جِتِ هوتَ! هيڪَلي آهِيان.
(ڊاڪٽر محمّد عالم سومرو شاهه جو رسالو (الف.ب وار) سُر سسئي ابري ص 288سال 1994 )

واقف نه وڻڪار جي، پاڻي کَنيُمِ نه پاءُ،
جبلُ جَلدايون ڪري، تِکَ ڏيکاري تاءُ،
لڳي لُڪون، لطيف چئي، مَعذورن مٿاءُ،
اُتي اوڏو آءُ، جت هوتَ! هيڪلي آهيان.
(علامه غلام مصطفيٰ قاسمي شاهه جو رسالو سُر سسئي ابري ص225مهراڻ اڪيڊمي سال 2009 )

واقف نه وڻڪار جي، پاڻي کنيم نه پاءُ،
جبل چلدايون ڪري، تکه ڏيکاري تاءُ،
لَڳن لَڪون، لطيف چئي، معذورِن مَٿانءُ،
اُتي آڏو آءُ، جت هوتَ هيڪَلي آهيان.
(شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ شاهه جو رسالو سُر سسئي ابري ص 248بااختيار ادارو سال 1994 )

واقِفِ نَه وَڻِڪَارِ جِي، پاڻِيَءَ کَنيُمِ نه پاءُ،
جَبَلُ جَلدايُون ڪَري، تِکَ ڏيکاري تاءُ،
لَڳي لُڪَ، لَطِيفُ چَئي، مَعذورِنِ مَٿاءُ،
اُتي اوڏو آءُ، جِتِ هوتَ! هيڪَلي آهِيان.
(علامه آءِ آءِ قاضي شاهه جو رسالو سُر سسئي ابري ص369 ادبي بورڊ 1993 )

واقِف نه وڻڪارَ جِي، پاڻِيَ کنيُمِ نه پاءُ،
جَبَلُ جَلدايون ڪري، تِکَ ڏيکاري تاءُ،
لڳي لُڪَ، لطيفُ چيءَ، مَعذورِنِ مٿاءُ،
اُتي اوڏو آءُ، جِتِ هوتَ! هيڪَلِي آهيان.

(ڊاڪٽر گُربخشاڻي شاهه جو رسالو سُر سسئي ابري ص298سال 1995 )

واقف نه وڻڪار جي، پاڻي کنيم نه پاءُ،
جبل جلدايون ڪري، تِکَ ڏيکاري تاءُ،
لڳي لُڪُون لطيف چئي، معذورن مٿانءُ،
اُتي اوڏو آءُ، جت هوتَ هيڪلي آهيان.
(محمّد عثمان ڏيپلائي شاهه جو رسالو سُر سسئي ابري ص 203سال 2009ع مهراڻ)

واقف نه وڻڪار جي، پاڻي کنيم نه پاءُ،
جبل جلدايون ڪري، تک ڏيکاري تاءُ،
لڳي لُڪ لطيف چئي، معذُورين مٿانءُ،
اُتي اوڏو آءُ، جت هوت هيڪلي آهيان.
(فقير تاج محمّد نظاماڻي شاهه جو رسالو سُر سسئي ابري ص 114سال 2007ع سُندس انٽرپرائزز ڪراچي)

وَاقَفُ نَه وڻڪار جِي، پاڻي کَنيم نه پاءُ،
جِبل جلدايون ڪَري، تِک ڏيکاري تاءُ،
لَڳي لُک لطيف چئي، مَعذورين مَٿانءُ،
اُتي اَوڏو آه، جِت هَوت هونديس هيڪلي .
(سگهڙ حاجي الله داد جنجهي شاهه جو گنج سُر سسئي ابريص 149سال 2008ع ڪويتا پبليڪيشن)

واقِفِ نه وَڻِڪَارِ جِي، پاڻِيَ کَنيُمِ نه پاءُ،
جَبَلُ جَلدايُون ڪَري، تِکَ ڏيکاري تاءُ،
لَڳي لُڪَ، لَطِيفُ چي، مَعذُورِنِ مَٿاءُ،
اُتي اوڏو آءُ، جِتِ هوتَ! هيڪَلِي آهيان.

(غلام محمّد شاهواڻي شاهه جو رسالو سُر سسئي ابري ص142سال 2013ع روشني)

واقف نه وڻڪار جي، پاڻي کنيم نه پاءُ،
جبل جلدايون ڪري، تک ڏيکاري تاءُ،
لڳن لُڪُون لطيف چئي، معذُورن مٿانءُ،
اُتي اوڏو آءُ، جت هوتَ هيڪلي آهيان.
(باگوجي ڏانوجي شاهه جو رسالو سُر سسئي ابري ص 235سال 2000ع باگوجي پبليڪيشن ميرپور ماٿيلو)

واقف نَه وَڻڪارَ جي، پاڻي کَنيُم نَه پاءُ،
جَبَلُ جَلدايُون ڪري، تِک ڏيکاري تاءُ،
لَڳي لُڪَ لَطِيفُ چي، مَعذُورن مَٿاءُ،
اُتي اوڏو آءُ، جِتِ هوتَ هيڪَلي آهِيان.
(غلام مصطفيٰ مشتاق شاهه جو رسالو سُر سسئي ابري ص 75سال 2011ع مهراڻ اڪيڊمي)

نوٽ. ڪلياڻ آڏواڻي اهو بيت نه لکيو.

تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح طلب الفاظ: (جلدايون، چلدايون)، (لڳي لُڪ، لڳي لک، لکي لک، لڳن لڪون، لکن لُڪءٌ) (لطيف چي، لطيف چئي، لطيف چوي)، (معذورن، معذورين)، (مٿا، مٿاءُ، مٿانءُ)، (آڏو، اوڏو)، (جت، جتي)، (هونديس، آهيان)

الف. جلدايون، چلدايون: فقط شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ جي لکيل بيت ۾ ”چلدايون“ لکيل آهي. باقي ٻين صاحبن جن جا بيت لکي آيا آهيون تن لفظ ”جلدايون“ لکيو آهي.
اسان شمس العلماءَ جي لکيل لفظ جي معنيٰ معلوم ڪرڻ لاءِ سندس تصنيف ڪيل (لغات لطيفي) جو مطالعو ڪيو ته ان ۾ لفظ چلدايون بجاءِ لفظ ”جلدائي“ لکيل نظر آيو. جنهن جي معنيٰ لکيل آهي. ”جلدي تيزي، ڏکيائي“ (ص 144).
اسان ثابت ڪيو آهي ته شمس العلماءَ لفظ ”چلدايون“ نه لکيو مگر اهو لفظ ڪمپوزر جي غلطي ۽ پروف ريڊر جي بي ڌياني سببان لکجي ويو.
مطلب ته حضرت ڀٽ ڌڻي رحه جي ڪلام جي ڪاتبن، مرتبن ۽ محققن لفظ ”جلدايون“ بغير سوچ، فقر ۽ تحقيق جي لکي ڇڏيو. اسان کي اهو لفظ بيت ۾ تبديل ٿيل نظر آيو. تنهنڪري اسان لفظ ”جلدايون“ ۽ ان جي لڙهي وارن لفظن جي اول جامع سنڌي لغات ۾ ڳولا ڪئي ته لفظ ”جلد“ نظر آيو. سندس معنيٰ لکيل آهي ”تکو، تڪڙو، سگهو، جهٽ، پٽ، ترت، بنا دير، ٿوري دير ۾، يڪدم“ (ص 298). ۽ لفظ ”جلدائي“ جي معنيٰ به ساڳي صفحي تي لکيل پڙهي سين. ”جمع جلدائيون، معنيٰ سيگهه، تڪڙ“ (ص 298).
قارئين ڪرام! جنهن لفظ جي معنيٰ آهي ”تڪڙ ۽ سيگهه“ ته اهو لفظ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي هن بيت ۾ ڇو لکجي؟ افسوس هي آهي ته جامع سنڌي لغات جي انهي لفظ ”جلدائون“ جي معنيٰ سمجهائڻ لاءِ بيت جو فقرو ”جبل جلدايون ڪري تک ڏيکاري تاءُ“ (شاهه لطيف رحه) لکيو ويو آهي.
اسان لفظ ”جلتايون“ ۽ ان لفظ جي لڙهي منجهان ڪجهه لفظ حاصل ڪيا سي آهن. ”جل، جلائو، جلڻ، جلائڻ، جلتو“
هنن لفظ منجهان ”جل“ جي معنيٰ آهي ”ساڙ، پچ، کام“ (ص 297)
لفظ ”جلتو“ جي معنيٰ آهي. ”سڙڻدڙ، جلندڙ، ٻرندڙ“ (ص 298)
قارئين ڪرام! اسان اوهان جي خدمت ۾ ٻنهي مختلف لفظن جون لڙهيون پيش ڪيون آهن جن منجهان ثابت ڪيو آهي ته اهي ٻه مختلف لفظ آهن. حضرت ڀٽ ڌڻيءَ لفظ ”جل“ جي لڙهي منجهان لفظ ”جلتايون“ پنهنجي بيت ۾ فرمايو مگر راوي توڙي راڳي لفظ ”جلتايون“ جو اُچار سمجهي نه سگهيا، تنهنڪري لفظ ”جلدايون“ بيت ۾ پڙهندا ۽ ٻڌائيند رهيا. ان دور جي ڪاتبن لفظ ”جلتايون“ بجاءِ ”جلدايون“ لکي ڇڏيو. هن دور جي مرتبن ۽ محققن اڳين ليکڪن جي اکيون پُوري پوئواري ڪئي.
اسان هاڻ اوهان جي خدمت ۾ ٻيئي مصرعون لکت ۾ پيش ڪريون ٿا، ملاحظه فرمايو:

جبل ”جلدايون“ ڪري، تک ڏيکاري تاءُ
هن مصرع جي معنيٰ ٿئي ٿي، ”جبل سيگهه ۽ تڪڙ ڪري ٿو ۽ تک ۽ تاءُ ڏيکاري ٿو“. ٻي تحقيق شده مصرع ملاحظه فرمايو:

جبل ”جلتايون“ ڪري، تک ڏيکاري تاءُ
هن مصرع جي معنيٰ ٿئي ٿي، ”جبل سج جي تپش کان پاڻ تپي ۽ جلي مونکي به جلائي ۽ گرمي جي تکائپ ۽ تاءُ ڏيکاري ٿو“.
ٻنهي مصرعن مان لفظ ”جلتايون“ نهايت ئي مناسب لفظ نظر اچي ٿو ۽ نه ”جلدايون“.

ب. لڳي لُڪ، لڳي لک، لکي لک، لڳن لڪون، لکن لُڪءٌ: قارئين ڪرام! اونهاري جي موسم ۾ لڳندڙ گرم هوا کي ”لُک به چوندا آهن ۽ لُڪ به چوندا آهن. لُکون به چوندا آهن، لُڪون به چوندا آهن“ گنج شريف حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي وفات کان چاليهه سال پوءِ لکيو ويو ۽ شاهه ڪريم وارو رسالو گنج کان به اڳي لکيو ويو. اسان گنج ص 68 تي ”لکي لُڪ“ پڙهيو جديد سنڌي صورت خطيءَ ۾ اهي لفظ ٿين ٿا ”لڳي لُڪ“.
شاهه ڪريم وارو رسالو ۽ ڀٽ شاهه وارو رسالو سامهون رکي ڊاڪٽر گربخشاڻي، شاهه جو رسالو تربيت ڏنو. هن صاحب به ”لڳي لُڪ“ لکيو آهي. ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ جي رسالي ۾ (ص 259) تي ”لکي لُک“ لکيل آهي. جديد سنڌي صورت خطيءَ ۾ اهي الفاظ ٿين ٿا ”لڳي لُڪ“.
قارئين ڪرام! اسان حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي ويجهي دور جا مثال پيش ڪري هي ثابت ڪيو ته الفاظ ”لڳي لُڪ“ بيت ۾ نهايت ئي مناسب آهن. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ”لڳي لُک“ لکيو آهي جنهن کي اسان نامناسب قرار ڏنو آهي. هن ڪري ته حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه اهو لفظ استعمال نه ڪيو آهي. جيڪڏهن حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه جي دور ۾ لفظ ”لُک“ استعمال ٿيندڙ هجي ها ته قديم ڪاتب گنج شريف توڙي شاهه جو رسالو ۾ به لفظ ”لُک“ استعمال ڪن ها. مگر لفظ ”لُک“ استعمال نه ڪيائون.
جن صاحبن الفاظ ”لڳن لُڪون“ لکيو آهي تن صاحبن به غلط الفاظ لکيا آهن.

ت. لطيف چي، لطيف چئي، لطيف چوي: جن صاحبن لفظ ”چئي ۽ چوي“ لکيو تن جي مقابلي ۾ لفظ ”چي“ کي هن ڪري اهميت ٿا ڏيون جو قديم دور جا سنڌي لوڪ لفظ ”چي“ زياده استعمال ڪندا هئا. حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي زبان مبارڪ منجهان به لفظ ”چي“ نڪتو، تڏهن ته سيّد عبدالعظيم ص 68 تي لفظ ”چي“ لکيو مگر ممتاز مرزا ”چي“ بجاءِ ”چئي“ ٻين ليکڪن جي پوئواري ڪندي غلط لفظ لکيو . لفظ ”چي“ حاجي محمّد سمي به لکيو آهي. اهو لفظ اسان جي تحقيق جي تصديق ڪري ٿو.

ث. معذورن، معذورين: جن صاحبن لفظ ”معذورين“ لکيو آهي سي صاحبان آهن، حاجي محمّد سمون، فقير تاج محمّد نظاماڻي، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ۽ سگهڙ حاجي الهداد جنجهي.
اسان جي تحقيق مطابق هنن صاحبن لفظ ”معذورين“ غلط لکيو آهي اهو هن ڪري ٿا لکون ته پهرين مصرع ۾ الفاظ ”پاڻي کنيم نه پاءُ“ ۽ چوٿين ۽ آخري مصرع ۾ ”هوت هيڪلي آهيان“ اهي ٻه فقرا ثابت ڪن ٿا ته حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه هڪ معذور عورت ڏانهن اشارو ڪيو آهي ۽ اها معذور عورت سسئي آهي.
ياد رهي ته! سڀني صاحبن جي طرفان لکيل لفظ ”معذورن يا معذورين“ آهي اسان هنن جي لکيل لفظن کي غلط قرار ڏنو آهي. اسان ثابت ڪيو آهي ته لفظ ”معذورِڻ“ آهي ڇا ڪاڻ ته ”معذورن يا معذورين“ الفاظ جمع جي نشان دهي ڪن ٿا.
فقط سسئي لاءِ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ لفظ ”معذورڻ“ استعمال ڪيو ۽ نه گهڻين عورتين لاءِ استعمال فرمايو آهي.

ج. مٿا، مٿاءُ، مٿانءُ: لفظ ”مٿا“ فقط ممتاز مرزا لکيو آهي، اهو لفظ غلط لکيو اٿس. جن صاحبن لفظ ”مٿانءُ“ لکيو، تن به غلط لکيو. لفظ غلط لکڻ وارا صاحبان آهن، ٻانهون خان شيخ، ديوان تارا چند، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، سگهڙ حاجي الله داد جنجهي، فقير تاج محمّد نظاماڻي، محمّد عثمان ڏيپلائي ۽ باگوجي ڏانو جي. اسان هنن جي لکيل لفظ ”مٿانءُ“ کي هن ڪري غلط قرار ڏنو آهي ته هن مصرع ۾ چار قافيا آهن. پهريون قافيو ”پاءُ“ ٻيو قافيو ”تاءُ“ ۽ چوٿون قافيو ”آءُ“ آهي تنهنڪري ٽيون قافيو ”مٿاءُ“ هئڻ گهرجي ۽ نه ”مٿانءُ“.

ح. آڏو، اوڏو: قارئين ڪرام! لفظ ”آڏو“ مقابلي ۾ ايندڙ لفظ آهي ۽ لفظ ”اوڏو“ ويجهڙائپ لاءِ استعمال ٿيندو آهي. حضرت ڀٽ ڌڻيءُ سسئي جي روپ ۾ پنهون کي چيو ته ”اوڏو آءُ“ هيڪلي آهيان. اهو ”آڏو“ نامناسب لفظ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، ممتاز مرزا لکيو آهي. جڏهن ته سيّد عبدالعظيم به لفظ ”اوڏو“ لکيو آهي.
خ. جت، جتي: لفظ ”جت“ جن صاحبن لکيو آهي تن اسان جي تحقيق مطابق نامناسب لفظ لکيو آهي انهي نامناسب لفظ لکڻ وارا صاحبان آهن. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، عثمان علي انصاري، غلام مصطفيٰ مشتاق، علامه آءِ آءِ قاضي، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، غلام محمّد شاهواڻي، حاجي سهگڙ الله داد جنجهي، باگوجي ڏانوجي. ڊاڪٽر گُربخشاڻي، ٻانهون خان شيخ، ديوان تارا چند، سيّد عبدالعظيم، ممتاز مرزا، محمّد عثمان ڏيپلائي، حاجي محمّد سمو، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي ۽ ڊاڪٽر محمّد عالم سومرو.
اسان هنن جي لکيل لفظ کي غلط قرار هن ڪري ڏنو آهي ته بيت جي چوٿين مصرع جو پهريون لفظ ”اِتي“ آهي تنهنڪري انهي مصرع جو چوٿون لفظ ”جِتي“ لکڻ گهرجي. ڇا ڪاڻ ته جنهن مصرع ۾ لفظ پهريائين ”اتي“ لکبو. تنهن مصرع ۾ ”اتي“ کان پوءِ ”جتي“ استعمال ٿين گهرجي ۽ نه ”جتِ“.

د. هونديس، آهيان: جن صاحبن لفظ ”هونديس“ لکيو آهي تن نهايت ئي غلط لفظ لکيو آهي.اسان غلط هن ڪري ٿا چئون ته لفظ ”هونديس“ ايندڙ وقت ۽ مستقبل واري زماني جي نشان دهي ڪري ٿو. مگر ”آهيان“ لفظ حال جي نمائندگي ڪري ٿو. حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه سسئي جي حال جو ذڪر ڪيو آهي ۽ نه ايندڙ وقت جو. جن صاحبن غلط لفظ ”هونديس“ لکيو سي آهن، سيّد عبدالعظيم حاجي محمّد سمون، ٻانهون خان شيخ، ممتاز مرزا ۽ حاجي سگهڙ الله داد جنجهي.
قارئين ڪرام! متان ڪو اعتراض ڪرڻ وارو يا نقاد چئي يا لکي ته حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه قيامت جي منظر کي سامهون رکي بيت فرمايو آهي ته سندس اهڙي اعتراض کي اسان هن ڪري رد ڪريون ٿا ته وڻڪار جو ذڪر جبل جو ذڪر ۽ جبل جي تيز ۽ تکي گرمي جو بيان ۽ ساڙيندڙ لُڪ جو ذڪر ۽ ”اتي اوڏو آءُ“ جو فقرو ثابت ڪن ٿا ته حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه سسئي جي حال بابت بيان فرمايو ۽ اهو حال جيڪو پنهون کي ڳوليندي ڀنڀور ۽ ڪيچ مڪران جي وچ ۾ ٿيو هوس. قيامت واري ڏينهن ته هر شيءَ فنا ٿي ويندي فقط انسان ۽ جن الله پاڪ جي حضور ۾ حاضر هوندا. اتي نه جبل هوندا نه جبل جون جلتايون هونديون. ٻيو ته بيت ۾ ”اتي اوڏو اچج“ نه فرمايل آهي. مگر ”اوڏو آءُ“ فرمايل آهي. سگهڙ حاجي الله داد جنجهي لفظ ”آءُ“ بجاءِ غلط لفظ ”آه“ لکيو آهي.

تنقيد، تحقيق ۽ تصحيح بعد بيت جي هي صورت بيهي ٿي.

[b]واقِف نَه وَڻِڪَارِ جِي، پاڻِي کَنيُمِ نه پاءُ،
جَبَلُ جَلتايُون ڪَري، تِکَ ڏيکاري تاءُ،
لَڳي لُڪَ، لَطِيفُ چي، مَعذُورِڻ مَٿاءُ،
اِتي اوڏو آءُ، جِتِ هوتَ! هيڪَلِي آهيان.[/b]

معنيٰ: حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه سسئي جي زباني فرمائي ٿو ته مان وڻڪار جي واقف نه آهيان ته وڻڪار جو سفر ڪئن ڪنديس مونکي ڪو به تجربو نه آهي تنهنڪري پاءُ پاڻي جو به نه کنيو اٿم.
ٻي طرف جبلن جو هي حال آهي جو سج جي گرمي سببان تپي باهه ٿي ويا آهن اهي منهنجي جسم کي جلائن ٿا. جبل پنهنجي تيز ۽ تکي گرمي جي تاءُ سان منهنجي جسم کي ساڙين ٿا. گرمي سببان تمام گرم ۽ ساڙيندڙ لوءِ ۽ لُڪ مون معذورِڻ کي لڳي ٿي، سندم لڱن کي ساڙي ٿي.
تنهن ڪري اي هوت آئون جتي هيڪلي ۽ اڪيلي آهيان اتي منهنجي مدد لاءِ اوڏو آءُ، ويجهو اچ ته منهنجي روح کي راحت رسي.

*****

جُٽَ پِٽي، پِـ هُ جَنکِّه هَاري پُڇ مَهُوتَکي،
سُورَ سُٻيلِي سَسُئي لَڪُ تَـ هِِ سنِِ لنکهِّ،
سُپريَانجي سَنکِه، مُنڌَ ميرَائُو تُو ٿِيي.

(سيّد عبدالعظيم گنج سُر ود سسئي ص 5)

جُٽَ پِٽي، پِـ هُ جَنکهِّ هاڙي پُڇُمَ هُوتَکي،
سُور سُٻيلِي سَسُئِي لَڪَّ تَـ هَِِ سنِِ لنکَهِّ،
تَه سُپريَانجي سَنکِهّ، مُندَ ميرَاوءُ تُو ٿِيي.

(حاجي محمّد سمون شاهه جو رسالو سُر سسئي ص158)

جهَٿِ پَٿِي، پِـ هُه جهَنگِ، هَاڙهي پُڇُهه مَ هوتَ کي،
سُورَ سُٻيلي، سَسُئِي! لَکَ تَنهِين سَان لَنکهه،
سُپيرِيَان جي سَنک مُنڌهه ميڙَائو تو ٿهئِي،
(ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپت شاهه جو رسالو سُر آبري ص289سال2008ع سنڌ ثقافت کاتو)

جُٽَ پِٽي، پِـ هُ جَهنگِ، هاڙهي پڇ م هوت کي،
سُور سُٻيلي، سسئي! لَڪ تنهين سين لنگهه،
ته سپريان جي سنگ، منڌ ميڙائو تو ٿئَي،
(ديوان تارا چند شاهه جو رسالو سُر سَسُئي (آبِري) ص207سال 1900ع)

جُٽَ پِٽي، پِـ هُه جَهنگ، هَاڙِهي پُڇَ مَ هوت کي،
سُورُ سُٻيلي، سَسُئِي! لَڪُ تَهِين سين لَنگِهه،
سُپيرِيَان جي سَنگِ؛ مُنڌَ ميڙائو تو ٿِئي،
(ٻانهون خان شيخ شاهه جو رسالو سُر آبڙي ص 51سال 2000 ڪراچي يونيورسٽي)

جُهٽَ پِٽي، پِـ هُ جَهنگِ، هاڙهي پُڇُ مَ هوتَ کي،
سورُ سُٻيلي، سَسُئي! لَڪ تنهين سين لَنگهه،
ته سُپيرِيان جي سَنگِ مُنڌَ! ميڙائو تو ٿئِي،
(ڪلياڻ آڏواڻي شاهه جو رسالو سُر آبري ص146مڪتبه بُرهان )

جُهٽَ پِٽي، پِـ هُه جهنگ، هاري! پُڇ مَ هوت کي،
سور سُٻيلي، سسئي لَڪُ تنهين سين لنگهِه،
سپريان جي سنگ، منڌ! ميڙائو تو ٿِيي،
(ممتاز مرزا گنج جديد صورت خطيءَ ۾ سُر سرود سسئي ص5سال 1995 )

جُهٽَ پِٽي، پِـ هُه جَهنگِ، هاڙهي پُڇُ مَ هوتَ کي،
سُورُ سُٻيلي، سَسُئِي! لَڪَ تهِين سين لَنگِهه،
تَه سُپيرِيان جي سَنگِ؛ مُنڌَ ميڙائو تو ٿِئَي،

(عثمان علي انصاري شاهه جو رسالو سُر سسئي آبري ص 194سال 2013)

جُٽَ پِٽي، پِـ هُه جهَنگِ، هاڙهي پُڇُ مَ هوتَ کي،
سُورُ سُٻيلِي، سَسُئِي! لَڪَ تَهين سِين لَنگهِه،
ته سُپيرِيان جي سَنگِ؛ مُنڌَ ميڙائو تو ٿِئي.
(ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ شاهه جو رسالو سُر آبري سنڌ ثقافت کاتو ص188سال 2009)

جُهٽَ پِٽي، پِـ هُ جَهنگِ، هاڙهي پُڇُ مَ هوتَ کي،
سوُرُ سُٻيلي، سَسُئي! لِڪَ تنهِين سين لَنگِهه،
ته سُپيرِيان جي سَنگِ؛ مُنڌَ! ميڙائو تو ٿئي.

(ڊاڪٽر محمّد عالم سومرو شاهه جو رسالو (الف.ب وار) سُر سسئي آبري ص 123سال 1994 )

جُهٽَ پِٽي، پِـ هُ جَهنگِ، هاڙهي پڇ مَ هوتَ کي،
سور سُٻيلي، سسئَي! لَڪ تنهين سين لنگهه،
ته سپيريان جي سنگ؛ منڌ! ميڙائِو تو ٿئي.

(علامه غلام مصطفيٰ قاسمي شاهه جو رسالو سُر سسئي آبري ص245مهراڻ اڪيڊمي سال 2009 )

جُٽَ پٽي، پِـ هُ جَهنِگ، هاڙهي پڇ م هوت کي،
سور سبيلي، سسئي! لَڪ تنهين سين لنگهه،
ته سپيريان جي سنگ منڌ ميڙائو تو ٿئَي،
(شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ شاهه جو رسالو سُر سسئي ص 275بااختيار ادارو سال 1994 )

جَهٽَ پِٽي، پِـ هُه جَهنگِ، هاڙهي پُڇُ مَ هوتَ کي،
سُورُ سُٻيلي، سَسُئِي! لَڪَ تنهِين سين لنگهِه،
تَه سُپيرِيان جي سَنگِ؛ مُنڌَ! ميڙائو تو ٿِئي،
(علامه آءِ آءِ قاضي شاهه جو رسالو سُر سسئي آبري ص386سنڌي ادبي بورڊ 1993 )

جهُٽَ پِٽي، پِـ هُ جَهنگِ، هاڙي پُڇُ مَ هوتَ کي،
سورُ سُٻيلي، سَسُئي! لِڪَ تنهِين سين لنگهه،
ته سُپيرِيان جي سَنگِ؛ مُنڌَ! ميڙائو تو ٿيي.
(ڊاڪٽر گُربخشاڻي شاهه جو رسالو سُر سسئي آبري ص309سال 1995 )

جُٽ پٽي پـ ه جهنگ، هاڙهي پڇ مَ هوت کي،
سور سبيلي، سسئي، لڪ تنهين سين لنگهه،
ته سپريان جي سنگ، منڌ ميڙائو تو ٿئي،

(محمّد عثمان ڏيپلائي شاهه جو رسالو سُر سسئي ص 225سال 2009ع مهراڻ)

جهٽ پِٽي پيـ ه جهنگ، هاڙهي پڇ مَ هوت کي،
سور ٻيلياڻي سسئي، لڪ تنهين سين لنگهه،
سپيريان جي سنگ، مانَ ميڙائو تو ٿئي،

(فقير تاج محمّد نظاماڻي شاهه جو رسالو سُر آبري ص 120سال 2007ع سُندس انٽرپرائزز ڪراچي)

جهَٽَ پَٽ پِيئي جَهنگ، هاڙهي هي پُڇ مَ هوت کي،
سُورن سُٻيلياڻي سسئي، لَڪ تِنهن سِين لَنگهه،
ته سپيريان جي سَنگ، مُنڌ مِيڙائو تو ٿِئي،
(سگهڙ حاجي الله داد جنجهي شاهه جو گنج سُر آبري ص 155سال 2008ع ڪويتا پبليڪيشن)

جهُٽَ پِٽي، پِـ هُ جَهنگِ، هاڙهي پُڇُ مَ هوتَ کي،
سُورُ سُٻيلي، سَسُئي! لَڪَ تنهِين سين لَنگِهه،
تَه سُپيرِيان جي سَنگِ؛ مُنڌَ! ميڙائو تو ٿِيي،

(غلام محمّد شاهواڻي شاهه جو رسالو سُر سسئي آبري ص154سال 2013ع روشني)

جهٽ پٽ پيئي جهنگ، هاڙ هي پُڇ مَ هوت کي،
سور ٻيلياڻي، سسئي لڪ تنهين سين لنگهه،
سپيريان جي سنگ، منڌ ميڙائو تو ٿئي،
(باگوجي ڏانوجي شاهه جو رسالو سُر سسئي ص 261سال 2000ع باگوجي پبليڪيشن ميرپور ماٿيلو)

جُهٽَ پِٽي پِههُ جَهنگِ، هاڙهي پُڇُ مَ هوتَ کي،
سُورُ سُٻيلي، سَسُئِي لَڪَ تَهِين سين لَنگِهه،
تَه سُپيرِيان جي سَنگِ، مُنڌَ ميڙائو تو ٿئي،

(غلام مصطفيٰ مشتاق شاهه جو رسالو سُر سسئي آبري ص 77سال 2011ع مهراڻ اڪيڊمي)

تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح طلب الفاظ: (جُهٽ، جَهٽ، جُٽ)، (پِٽِي، پِٽي، پٽ)، (هاڙي، هاڙهي، هاري)، (سُٻيلي، سُبيلي، سور ٻيلياڻي، سورن سوٻيلياڻي)، (تهين سين، تنهين سين، تـ ه سينِِ)، (تــه)، (مند، منڌ، مان).

الف. جُهٽ، جَهٽ، جُٽ: جن صاحبن لفظ ”جُهٽ“ لکيو آهي سي آهن، ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ ممتاز مرزا، غلام محمّد شاهواڻي، ڪلياڻ آڏواڻي، ڊاڪٽر گُربخشاڻي، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، عثمان علي انصاري، غلام مصطفيٰ مشتاق ۽ ڊاڪٽر محمّد عالم سومرو.
جن صاحبن لفظ ”جَهٽ“ لکيو آهي سي آهن، علامه آءِ آءِ قاضي ۽ سگهڙ حاجي الله داد جنجهي.
جن صاحبن لفظ ”جهٽ“ تي نه زير نه زبر نه پيش ڏني آهي، انهن ٽنهين ادبي ٽولن جي لکيل لفظن کي اسان بلڪل غلط قرار ڏنو آهي. تنهنڪري انهن جي لکيل لفظي جي معنيٰ به اسان جي لاءِ بيڪار آهي. اسان تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي ته لفظ جيڪو حضرت ڀٽ ڌڻيءَ فرمايو سو آهي ”جُٽ“.
اهو لفظ ”جُٽ“ سيّد عبدالعظيم، حاجي محمّد سمي، ديوان تارا چند، ٻانهي خان شيخ، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ۽ محمّد عثمان ڏيپلائي لکيو آهي.
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ لفظ ”جُٽ“ جي معنيٰ لکي آهي ”جوٽون پِٽي سٿرن تي هاءِ هاءِ وارا هٿ هڻي“ (ص 188).
قارئين ڪرام! ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، لفظ ”جُٽ پٽي“ جي معنيٰ بنهه غلط لکي آهي.
شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، لفظ ”جُٽ“ جي معنيٰ ”ران ۽ سٿر“ لکي آهي (ص 143). غلط لکي اٿس.
ٻانهي خان شيخ ”جُٽ“ جي معنيٰ، لکي آهي، ”جٽ کي، جوڙي وال کي، مددگار کي“ (ص 51)، ٻانهي خان شيخ چڱي معنيٰ نه لکي آهي. ڪلياڻ آڏواڻي، به معنيٰ لکي آهي ”سٿرون پِٽي“.
قارئين ڪرام! افسوس سان لکڻو ٿو پوي ته هڪڙن ليکڪن حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي بيت جو لفظ بگاڙي لکيو ۽ ٻين اصل لفظ ”جُٽ“ جي معنيٰ به نه سمجهي.
اسان تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي ته ”جُٽ“ بلڪل درست لفظ آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ”جٽجي وڃڻ، سلهاڙجي وڃڻ، ملي هڪ ٿي وڃڻ“ سنڌيڪا لغت جي صفحي 287 تي پڙهي ڏسو ته اوهان کي ”جُٽ“ لفظ جي معنيٰ ملندي ”ٻٽ، مليل، شامل، گڏ“.
اسان جي تحقيق مطابق حضرت ڀٽ ڌڻيءَ سسئي کي هي سهڻي صلاح ڏيڻ فرمائي ته سور سٺا ٻيلي ۽ ساٿي اٿيئي. انهن سان جُٽجي سلهاڙجي ۽ گڏجي وڃ. لفظ ”سٻيلي“ ٻي مصرع وارو لفظ پهرين مصرع واري لفظ سان ملائبو تڏهن معني درست نڪرندي.

ب. پِٽِي، پِٽي، پٽ: سگهڙ حاجي الله داد جنجهي لفظ ”پٽ“ لکيو آهي ۽ ڊاڪٽر محمّد عالم سومري لفظ ”پِٽي“ بروزن ”مِٽي“ ۽ ”سِٽي“ غلط لکيو آهي.
باقي ٻين مرتبن ۽ محققن به لفظ ”پِٽِي“ لکيو آهي. اسان جي تحقيق مطابق سڀني صاحبن حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي بيت جي پهرين مصرع جو ٻيو لفظ برابر لکيو آهي.
لفظ ”پٽ“ حاجي سگهڙ الله داد جنجهي ۽ باگي جي ڏاني جي لکيو آهي، غلط لکيو اٿن. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ لفظ ”پِٽي“ بروزن ”مِٽي“ غلط لفظ لکيو آهي، اهو لفظ اسان جي تحقيق مطابق لفظ ”پِٽِيءَ“ بروزن ”مِٽِي“ آهي. لفظ ”پِٽِيءَ“ جي معنيٰ آهي ”شڪست کاڌل“.
حضرت ڀٽ ڌڻيءَ سسئي کي فرمايو :
”جُٽ پٽي پيهه جهنگ، هاڙهي پُڇ مَ هوت کي“
معني: اي سسئي تون سورن سان سلهاڙجي جُٽجي جهنگ ۾ پنهون جي پڇا ڪر هاڙهي ۾ هوت جي ڳولا نه ڪر.

ت. هاڙي، هاڙهي، هاري: لفظ ”هاڙي“ جن صاحبن لکيو سي آهن، ڊاڪٽر گربخشاڻي، غلام محمّد شاهواڻي. هنن صاحبن لفظ ”هاڙي“ غلط لکيو آهي.
لفظ ”هاري“ ممتاز مرزا لکيو آهي، جڏهن اهو لفظ بيت ۾ استعمال ٿئي ٿو ته ان جي معنيٰ ٿئي ٿي. ”اي هاري، اي جتن هٿان شڪست کاڌل سسئي پنهون جي ڳولا نه ڪر.
قارئين ڪرام! سسئي جيڪڏهن ڳولا نه ڪري ته ٻيو ڇا ڪري؟
حضرت ڀٽ ڌڻيءَ سسئي کي ڇو چوندو ته پنهون جي ڳولا نه ڪر، اسان تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي ته لفظ ”هاڙهي“ جن لکيو تن درست لکيو آهي.

ث. سور سُٻيلي، سور سبيلي، سور ٻيلياڻي، سورن سوٻيلياڻي: جن صاحبن ”سور ٻيلياڻي“ لکيا آهن سي صاحبان آهن، باگو جو ڏانو جي ۽ فقير تاج محمّد نظاماڻي. انهن صاحبن بنهه غلط الفاظ لکيا آهن.
شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ ۽ محمّد عثمان ڏيپلائي ”سور سبيلي“ الفاظ لکيا آهن. انهنن صاحبن به غلط الفاظ لکيا آهن.
اسان جي تحقيق مطابق جن الفاظ ”سور سُٻيلي“ لکيا آهن تن درست لکيا آهن باقي صاحبان جا لکيل الفاظ غلط آهن.

ج. تهين سين، تنهين سين، تـ ه سين: الفاظ ”تِنهين سين“ جن صاحبن لکيا آهن تن درست لکيا آهن. اهو هن ڪري ٿا چئون ته لفظ ”تنهين سين“ جو اشارو سور لفظ ڏانهن آهي.

ح. تــه: بيت جي وچين مصرع ۾ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ فرمايو آهي ته تون جڏهن يا جنهن حالت ۾ سورن کي ٻيلي بڻائي لڪ لنگهندينءَ ته پوءِ تون وڃي پنهل سان ملندينءَ. وچين مصرع ۾ لفظ ”ته“ شرطيه آهي تنهنڪري وچين مصرع کان پوءِ ٽين مصرع جي شروع ۾ لفظ ”ته“ لکڻ ضروري آهي. جن صاحبن لفظ ”ته“ لکيو آهي تن درست لکيو آهي.

خ. مند، منڌ، مان: جن صاحبن لفظ ”مند“ لکيو آهي. تن اسان جي تحقيق مطابق درست نه لکيو آهي جن ”منڌ“ لکيو آهي تن درست لفظ لکيو آهي ۽ اسان جي تحقيق مطابق جن لفظ ”مان“ لکيو آهي. تن به درست لفظ نه لکيو آهي.
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح بعد بيت جي اصل صورت هي بيهي ٿي:

[b]جُٽ پِٽِيءَ پـيهِه جَهنگ، هَاڙهي پُڇ مَ هوت کي،
سُور سُٻيلي، سسئي، لَڪّ تِنهِين سِين لَنگهه،
تَه سُپرِيِان جِي سَنگ، مُنڌ ميڙائو تو ٿئي.[/b]

معنيٰ: حضرت ڀٽ ڌڻيءَ فرمائي ٿو ته ڏيرن هٿان شڪست کاڌل سسئي سورن سان جُٽ ٿي، ٻِٽ ٿي، سلهاڙجي ۽ ملي جهنگ ۾ پنهنجي پنهون جي ڳولا ڪر. ڇا ڪاڻ ته هو اڃان هاڙهي نه پهتو آهي. تون هاڙهي ۾ هوت جي پڇا يا ڳولا نه ڪر.
اي سسئي سور تنهنجا سٺا ساٿي ۽ ٻيلي آهن تون انهن سورن کي ساڻ کڻي لڪ ۽ جبل لنگهه. جيڪڏهن ائين ڪندينءَ ته پوءِ اي منڌ تنهن جو ميڙائو تنهنجي پريتم پنهون سان ٿيندو ئي ٿيندو.

*****

ڀَاَيَانِي ٿِي ڀُورِ، پُٽَئ ڪِيچَيَنِ ڪَڪِرَا،
لاَچِي لَڪُّ لَطِيفُ چي، اُٿِي ڏُونکَرُ ڏُورِ،
رائُو مِرُوئِي رَتَسِِ، ڪَارَنِ ڪَاندَ ڪَڪُورِ،
جَتُ وَنڃي ٿُو جُورِ اُپُر تَه اُوڏِي ٿِيِِ.
(سيّد عبدالعظيم گنج سُر ودسسئي ص 7)

ڀَاَيَانِِ ٿِي ڀُورِ، پُٺِئ ڪيچِيَنِ ڪَڪَرَا،
راوءُ مِرُوئِي رَتَسِِ، ڪَارَنِ ڪَاندَ ڪَڪُورِ،
لاَنچي لَڪَ لَطِيفُ چي، اُٿِي ڏُونکَرَ ڏُورِ،
جَتُ وَنڃي ٿُو زُورِ اُپُڙُ تَه اُوڏِي ٿِيِِ.
(حاجي محمّد سمون شاهه جو رسالو سُر سسئي ص158)

بهَانيَانِين تهي بهورِ، پٿهِيَ کيچِنِ کَکِرَا،
رَائو مِڙيئِي رَتَ سَان، کَارَنِ کَاندهَه کَکورِ،
جَتُ وَنڄي تهو زورِ، اُپَڙُ، تَان اوڏِي تهِئَين.
(ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپت شاهه جو رسالو سُر آبري ص288سال2008ع سنڌ ثقافت کاتو)

ڀاياڻِي ٿي ڀورِ، پُٺئ ڪيچِين ڪَڪرا،
رائو مِڙيوئي رت سين، ڪارڻ ڪانڌ ڪڪور،
لانچي لَڪَ لَطِيفُ چئَي، اُٿي ڏُونگرَ ڏورِ،
جَتُ وَڃي ٿَو زورِ، اُپُڙُ، ته اوڏِي ٿِئَين.
(ديوان تارا چند شاهه جو رسالو سُر سَسُئي (آبِري) ص206سال 1900ع)

ڀَايَاڻِي ٿِي ڀورِ، پُٺِيءَ ڪيچِيَن ڪَڪِرا،
لانچِي لَڪُ لَطِيفُ چئي، اُٿِي ڏُونگَرَ ڏورِ،
رائو مِڙو ئِي رَتَ سين، ڪارَڻِ ڪانڌَ ڪَڪورِ،
جَتُ وَڃي ٿو جورِ، اُپُڙُ، تان اوڏِي ٿِيين.
(ٻانهون خان شيخ شاهه جو رسالو سُر آبڙي ص 51سال 2000 ڪراچي يونيورسٽي)

ڀاياڻِي ٿي ڀورِ، پُٺئَ ڪيچِيُنِ ڪَڪِرا،
رائو مِڙيوئِي رَتَ سين، ڪارَڻِ ڪانَڌَ ڪَڪورِ،
لانچي لَڪَ لَطِيفُ چئَي، اُٿي ڏوُنگَرِ ڏورِ،
جَتُ وَڃي ٿو زورِ، اُپُڙُ، ته اوڏِي ٿئين.
(ڪلياڻ آڏواڻي شاهه جو رسالو سُر آبري ص146)

ڀاياڻِي ٿي ڀُورِ پُٺيءَ ڪيچين ڪڪرا،
لانچي لَڪُ، لطيف چئي، اُٿي ڏونگَر ڏورِ،
رائو مڙوئي رت سين، ڪارڻ ڪانڌ ڪڪور،
جَتُ وڃي ٿو جُور، اُپُڙ، ته اوڏي ٿيين.
(ممتاز مرزا گنج جديد صورت خطيءَ ۾ سُر سرود سسئي ص7سال 1995 )

ڀاياڻِي ٿِي ڀَورَ، پُٺِي ڪيچِين ڪَڪِرا،
رائو مِڙيو ئِي رَتَ، ڪارَڻِ ڪانڌَ ڪَڪور،
لانچي لَڪَ لَطِيفُ چي، اُٿِي ڏُونگرِ ڏورِ،
جَتُ وَڃي ٿَو زورِ، اُپِڙَ، ته اوڏِي ٿِيين.

(عثمان علي انصاري شاهه جو رسالو سُر سسئي آبري ص 194سال 2013)

ڀاڃاڻِي ٿِي ڀورِ، پُٺِيءَ ڪيچِين ڪَڪَرا،
رائو مِڙوئِي رَتَ سين، ڪارَڻِ ڪانڌَ ڪَڪور،
لانچي لَڪَ لَطِيفُ چَئي، اُٿِي ڏُونگرَ ڏورِ،
جَتُ وَڃي ٿَو زورِ، اُپُڙُ، ته اوڏِي ٿِئين.
(ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ شاهه جو رسالو سُر آبري سنڌ ثقافت کاتو ص188سال 2009)

ڀاياڻِي ٿِي ڀورِ پُٺِيءَ ڪيچِيُن ڪَڪِرا،
رائو مِڙيوئِي رَتَ سين ڪارَڻ ڪَانڌَ ڪَڪورِ،
لانچي لَڪَ، لَطِيفُ چِئي، اُٿَي ڏوُنگَر ڏورِ،
جَتُ وڃي ٿو زورِ، اُپُڙُ، ته اوڏِي ٿِئين.

(ڊاڪٽر محمّد عالم سومرو شاهه جو رسالو (الف.ب وار) سُر سسئي آبري ص 61سال 1994 )
ڀاياڻي ٿي ڀورِ پُٽيءَ ڪيچين ڪَڪرا،
رائو مڙيوئي رت سين ڪارڻ ڪانڌ ڪڪور،
لانچي لَڪَ، لطيف چئي، اُٿي ڏونگَر ڏورِ،
جَتُ وڃي ٿو زورِ، اُڀُڙُ، ته اوڏي ٿئين.
(علامه غلام مصطفيٰ قاسمي شاهه جو رسالو سُر سسئي آبري ص244مهراڻ اڪيڊمي سال 2009 )

ڀاياڻِي ٿِي ڀورِ، پُٺِيَءَ ڪيچِيَن ڪَڪَرا،
رائو مِڙو ئِي رَتَ سين، ڪارَڻِ ڪانڌَ ڪَڪورِ،
لانچِي لَڪَ لَطِيفُ چئي، اُٿِي ڏُونگَرَ ڏورِ،
جَت وَڃي ٿَو زورِ، اُپُڙُ، تان اوڏِي ٿِيين.
(شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ شاهه جو رسالو سُر سسئي ص 275بااختيار ادارو سال 1994 )

ڀاياڻي ٿِي ڀور، پٺي ڪيچين ڪَڪرا،
رائو مڙيو ئي رت سين، ڪارڻ ڪانڌ ڪڪور،
لانچي لَڪَ لطيف چئَي، اُٿي ڏُونگر ڏورِ،
جَتُ وَڃي ٿَو زورِ، اُپُڙُ، ته اوڏِي ٿئين.

(علامه آءِ آءِ قاضي شاهه جو رسالو سُر سسئي آبري ص385سنڌي ادبي بورڊ 1993 )

ڀاياڻِي ٿي ڀورِ، پُٺِئ ڪيچيَنِ ڪَڪَرا،
رائو مڙوئِي رَتَ سين، ڪارَڻِ ڪانڌَ ڪَڪورِ،
لانچي لَڪَ لَطِيفُ چئَي، اُٿي ڏُونگَرَ ڏورِ،
جَتُ وَڃي ٿو زورِ، اُپُڙُ، ته اوڏِي ٿِيين.
(ڊاڪٽر گُربخشاڻي شاهه جو رسالو سُر سسئي آبري ص309سال 1995 )

ڀاياڻي ٿي ڀور، پٺي ڪيچين ڪڪرا،
رائو مڙيوئي رت سين ڪارڻ ڪانڌ ڪڪور،
لانچي لڪ، لطيف چئي، اُٿي ڏونگر ڏور،
جت وڃي ٿو زور، اُپڙ، ته اوڏي ٿئين.
(محمّد عثمان ڏيپلائي شاهه جو رسالو سُر سسئي ص 224سال 2009ع مهراڻ)

ڀانئياڻي ٿي ڀَور، پٺيءَ ڪيچين ڪڪرا،
رائو مڙيوئي رت سين ڪارڻ ڪانڌ ڪڪور،
لانچي لڪ، لطيف چئي، اُٿي ڏونگر ڏور،
جت وڃي ٿو زور، اپڙ ته اوڏي ٿيين.

(فقير تاج محمّد نظاماڻي شاهه جو رسالو سُر آبري ص 121سال 2007ع سُندس انٽرپرائزز ڪراچي)

ڀانياڻِي ٿِي ڀَورَ، پُٺي ڪِيچين ڪَڪَرا،
رائو مِڙيو ئي رت سين، ڪارڻ ڪانڌ ڪَڪور،
لانچي لڪ لطيف چئي، اُٿي ڏونگر ڏور،
جَت وڃي ٿَو ذَور، اُپُڙَ، ته اوڏِي ٿِئين.
(سگهڙ حاجي الله داد جنجهي شاهه جو گنج سُر آبري ص 154سال 2008ع ڪويتا پبليڪيشن)

ڀاياڻِي ٿِي ڀورِ، پُٺِيَ ڪيچِيَن ڪَڪَرا،
رائو مِڙو ئِي رَتَ سين، ڪارَڻِ ڪانڌَ ڪَڪورِ،
لانچِي لَڪَ لَطِيفُ چي، اُٿِي ڏُونگَرَ ڏورِ،
جَتُ وَڃي ٿَو زورِ، اُپُڙُ، تان اوڏِي ٿِيين.

(غلام محمّد شاهواڻي شاهه جو رسالو سُر سسئي آبري ص154سال 2013ع روشني)

ڀاياڻي ٿي ڀور، پٺي ڪيچين ڪڪرا،
رائو مڙيوئي رت سين، ڪارڻ ڪانڌ ڪڪور،
لانچي لڪ، لطيف چئي، اٿي ڏونگر ڏور،
جت وڃي ٿو زور، اُپڙ، ته اوڏي ٿئين.
(باگوجي ڏانوجي شاهه جو رسالو سُر سسئي ص 260سال 2000ع باگوجي پبليڪيشن ميرپور ماٿيلو)

نوٽ. عثمان علي انصاري ٻي مصرع ۾ لفظ ”سين“ نه لکيو آهي.
تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح طلب الفاظ: (ڀاياڻي، ڀانياڻي، ڀانئياڻي، ڀاڃاڻي)، (اُپڙ، اُڀڙ)، (زور، ذور، جور)، (ته، تان)

الف. ڀاياڻي، ڀانياڻي، ڀانئياڻي، ڀاڃاڻي: عثمان علي انصاري، غلام محمّد شاهواڻي، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، لفظ ”ڀاياڻي“ لکيو آهي. شمس العلماءَ لغات لطيفي جي صفحي 140 تي معنيٰ لکي آهي. ”ڀائيوارڻ، ڀائيوار ۽ شريڪ“. ٻين صاحبن، جن جا مٿي نالا لکيل آهن تن به معنيٰ ڀائيوار ۽ شريڪ لکي آهي. نهايت غلط معنيٰ لکي اٿن. معنيٰ غلط هن ڪري ٿا چئون ته سندن لفظ به غلط آهي. تنهنڪري حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي بيت ۾ لکيل لفظ جي معنيٰ به غلط لکي اٿن.
ڊاڪٽر گربخشاڻي لفظ ”ڀاياڻي“ جي معنيٰ لکي آهي. ”ڪيچين سان شريڪ ٿي“ (ص 339).
قارئين ڪرام! اسان تحقيق ڪري ڏٺو آهي ته ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، لفظ ”ڀاڃاڻي“ نهايت ئي درست لکيو آهي. مگر افسوس هي آهي ته معنيٰ لکي اٿس ”پٿر ڀڃڻ جو ڌنڌو ڪندڙ“.
قارئين ڪرام! سسئي پٿر ڀڃڻ جو ڌنڌو نه ڪندي هئي حضرت ڀٽ ڌڻي کيس صلاح ڏني ته اي سسئي تون پاڻ ڀاڃاڻي ٿي. يعني پنهل ڪارڻ پنڌ ڪري پٿرن کي پيرن سان ائين ڀڃ جئن ڀاڃاڻي سان ڀتر ۽ پٿر ڀڃي ڀور ڪبا آهن. تڏهن ته سسئي هڪ جاءِ تي روهه کي مخاطب ٿي چيو ته :
”آڏو ٽڪر ٽر، متان روهه رتيون ٿئين“

ب. زور، ذور، جور: لفظ ”ذور “ حاجي سگهڙ الله داد جنجهي غلط صورت خطيءَ ۾ لکيو آهي ۽ لفظ ”جور“ سيّد عبدالعظيم، ممتاز مرزا ۽ ٻانهي خان شيخ لکيو آهي. اسان جي تحقيق مطابق سيّد عبدالعظيم روايت ڪندڙ فقير جنهن جي زيرِ نگراني سيّد صاحبن گنج شريف لکيو، تنهن اڳ جي فقيرن کان لفظ ”جور“ ٻڌو ۽ لفظ ”جور“ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ رحه جي پهرين فقيرن راڳي چنچل ۽ اٽل کان لفظ ”زور“ بجاءِ ”جور“ راڳ ڪندي ٻڌو تنهنڪري لفظ ”جور“، ”زور“ بجاءِ بيت ۾ پڙهندا رهيا. اصل لفظ زور حضرت ڀٽ ڌڻيءَ فرمايو هو. اهو هن ڪري ٿا چئون ته حضرت ڀٽ ڌڻيءَ ڪڏهن به قديم سنڌين وانگر ”ض، ظ، ز، ذ“ جو اچار ”ج“ سان نه اچاريو يعنيٰ ”ظالم“ کي ”جالم“ ۽ ”ضعيف“ کي ”جعيف“ ۽ ”زال“ کي ”جال“ ۽ ”ذرو“ کي ”جرو“ نه فرمايو.

ت. اُپڙ، اُڀڙ: قارئين ڪرام! سواءِ علامه غلام مصطفيٰ قاسمي جي ٻين سڀني ڪاتبن مرتبن ۽ محققن لفظ ”اُپڙ“ لکيو آهي. ”اُپڙ“ لفظ غلط العام مشهور ٿي ويو آهي. سوچڻ وارن انهيءَ لفظ جي حقيقت تي نه سوچيو، اصل لفظ آهي ”اُڀڙ“. لفظ جي معنيٰ ٿئي ٿي ”ڀڙڪو کاءُ“ يعني اُٿ، مٿي ٿي، ويٺل کي چئبو آهي. اٿي، اُڀو ٿي.

ث. ته، تان: جن صاحبن لفظ ”تان“ لکيو آهي. سي صاحبان آهن ڊاڪٽر ارنيسٽ ٽرمپ، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، ٻانهون خان شيخ، غلام محمّد شاهواڻي، ڊاڪٽر گربخشاڻي، باگوجي ڏانوجي، ڪلياڻ آڏواڻي، ڊاڪٽر محمّد عالم سومرو، محمّد عثمان ڏيپلائي ۽ ٻانهون خان شيخ. اسان جي تحقيق مطابق انهن لفظ نامناسب لکيو آهي.
جن لفظ ”ته“ لکيو آهي تن اسان جي تحقيق مطابق درست لکيو آهي. درست هن ڪري ٿا چئون ته ”تان“ لفظ جون ماترائون وڌن ٿيون. ”ته“ لفظ لکڻ وارا صاحبان آهن، سيّد عبدالعظيم، ديوان تاراچند، ڪلياڻ آڏواڻي، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، ٻانهون خان شيخ، سگهڙ الله داد جنجهي، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، ممتاز مرزا، عثمان علي انصاري، محمّد عثمان ڏيپلائي، فقير تاج محمّد نظاماڻي ۽ حاجي محمّد سمون.

تنقيد، تحقيق ۽ تصحيح بعد بيت جي اصل صورت هي بيهي ٿي:

[b]ڀَاڃَاڻِي ٿِي ڀور، پُٺِي ڪِيچِيَنِ ڪَڪرا،
رَائو مڙيوئِي رَت سِين، ڪَارڻ ڪانڌَ ڪَڪُور،
لاَنچِي لَڪَ، لَطِيف چَئي، اُٿي ڏُونگر ڏور،
جَت وَڃي ٿو زُور، اُڀڙ، تَه اوڏي ٿئين.[/b]

معنيٰ: اي سسئي ڪيچي تو کان اڳ تي نڪري ويا آهن. تنهنجي ۽ انهن جي وچ واري رستي ۾ جيڪي پٿر آهن تن تي تون پنهل جي ڳولا ڪر ۽ گهم، گهمندي گهمندي انهن کي ڀورا ڀورا ڪر، ڀاڃاڻي وارو عمل ڪر، راه ۾ آيل سڀ روڙا ڀڃي ڀوري ڇڏ.
رستي وارو سمورو رائو ۽ پٿرائين مٽي کي پنهنجي ڪانڌ ڪارڻ، ۽ پنهل جي پريت جي ڪري پيرن جي رت سان رڱي ريٽو ڪري ڇڏ، يعني رندن مٿان رت هار اهڙي عمل ڪرڻ دوران تنهنجا ڪومل ۽ نرم ۽ نازڪ پير پٿون ٿي رت ۾ رنگجي ويندا. انهي رت سان پنهنجي ڪانڌ ڪارڻ ڪيچ ڏانهن ويندڙ رستي کي رنڱي ڇڏ.
وڌيڪ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ فرمايو ته اي سسئي جت تڪڙو ۽ تکو وڃي ٿو تون به تڪڙي ۽ تکي وک وجهه ته پنهل کي پهچي وڃين.

*****

پيرَ پَٽَا۽ ڪُونئَراَ ڏُونکَرَ مَٿي ڏي،
پَانُ نَه پَسي ڦِٽَئُو، ڪَري ڪيچَيَنِکي،
هَارُو هُوتَ پَري، ڪُـ ه ڃَانَان ڪِنيئَ لنکِئَا.
(حاجي محمّد سمون شاهه جو رسالو سُر سسئي ص155)

پيرَ پَٽانئي ڪُنئرا ڏونگر مٿي ڏي،
پاڻ نه پَسي ڦٽيو، ڪَڙهي ڪيچين کي،
هاڙهو هوتَ پَري، ڪوه ڄاڻان ڪئن لنگهيا.
(ديوان تارا چند شاهه جو رسالو سُر سَسُئي (آبِري) ص201سال 1900ع)

پيرَ پَٽائِين ڪُنئَرا، ڏُونگرَ مَٿي ڏي،
پاڻُ نَه پَسي ڦٽئو، ڪَڙِهي ڪيچِنِ کي،
هاڙهو هوت پَري، ڪُهِه ڄاڻان ڪيئن لنگها؟
(عثمان علي انصاري شاهه جو رسالو سُر سسئي آبري ص 187سال 2013)

پيرَ پَٽانئي ڪُنئَرا، ڏونگَرَ مَٿي ڏي،
پاڻُ نه پَسي ڦٽِيو، ڪَڙهي ڪيچِيُن کي،
هاڙهو هوتَ پَري، ڪوهُ ڄاڻان ڪِئَن لَنگِهيا.
(ڊاڪٽر محمّد عالم سومرو شاهه جو رسالو (الف.ب وار) سُر سسئي آبري ص 93سال 1994 )

پَيرَ پٽانئَي ڪُنئَرا، ڏونگر مٿي ڏي،
پاڻُ نه پَسي ڦَٽيو، ڪَڙهي ڪيچين کي،
هاڙهو هوتَ پَري، ڪوهُ ڄاڻان ڪئَن لنگهيا؟
(علامه غلام مصطفيٰ قاسمي شاهه جو رسالو سُر سسئي آبري ص239مهراڻ اڪيڊمي سال 2009 )

پَيرَ پٽانئَي ڪنئَرا، ڏونگر مٿي ڏي،
پاڻُ نه پَسي ڦَٽيُو، ڪَڙهي ڪيچين کي،
هاڙهو هوتَ پَري، ڪوهُ ڄاڻان ڪئَن لنگهيا؟
(شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ شاهه جو رسالو سُر سسئي ص 267بااختيار ادارو سال 1994 )

پيرَ پَٽائِين ڪونئَرا، ڏُونگَرَ مَٿي ڏي،
پاڻُ نه پَسي ڦَٽِيو، ڪَڙهَي ڪيچِينِ کي،
هاڙهو هوتَ پَري، ڪُـهه ڄاڻان ڪِئن لَنگهِيا.
(علامه آءِ آءِ قاضي شاهه جو رسالو سُر سسئي ابري ص374ادبي بورڊ 1993 )

پيرَ پَٽائِين ڪُنئَرا، ڏُونگَرَ مَٿي ڏي،
پاڻُ نه پَسي ڦَٽِيو، ڪَڙهي ڪيچيَنِ کي،
هاڙو هوتَ پَري، ڪـ هُ ڄاڻان ڪِنءَ لنگهئا؟
(ڊاڪٽر گُربخشاڻي شاهه جو رسالو سُر سسئي آبري ص306سال 1995 )

پير پٽان ئي ڪنئرا، ڏونگر مٿي ڏي،
پاڻ نه پسي ڦٽيو، ڪڙهي ڪيچن کي،
هاڙهو هوت پري، ڪـو هه ڄاڻان ڪئن لنگهيا.
(محمّد عثمان ڏيپلائي شاهه جو رسالو سُر سسئي ص 218سال 2009ع مهراڻ)

پيرَ پَٽائِين ڪُنئَرا، ڏُنگَرَ مَٿي ڏي،
پاڻُ نه پَسِي ڦَٽِيو، ڪَڙَهي ڪيچِيَنِ کي،
هاڙو هوتَ پَري، ڪـ هُ ڄاڻان، ڪِنءَ لَنگِهئا؟

(غلام محمّد شاهواڻي شاهه جو رسالو سُر سسئي آبري ص150سال 2013ع روشني)

پير پٽان ئي ڪنئرا، ڏونگر مٿي ڏي،
پاڻ نه پسي ڦٽيو، ڪڙهي ڪيچن کي،
هاڙهو هوت پري، ڪـو هه ڄاڻان ڪئن لنگهيا.
(باگوجي ڏانوجي شاهه جو رسالو سُر سسئي ص 253سال 2000ع باگوجي پبليڪيشن ميرپور ماٿيلو)

پيرَ پَٽائِين ڪُنئَرا، ڏُنگرَ مَٿي ڏي،
پاڻُ نَه پَسي ڦٽئو، ڪَڙِهي ڪيچِنِ کي،
هاڙهو هوتَ پَري، ڪُهِه ڄاڻان ڪِيئن لَنگها؟

(غلام مصطفيٰ مشتاق شاهه جو رسالو سُر سسئي ص 75سال 2011ع مهراڻ اڪيڊمي)

نوٽ: گنج شريف ۾ اهو بيت نه آهي، ارنيسٽ ٽرمپ واري لکرايل شاهه جو رسالو ۾ به اهو بيت لکيل نه آهي. ڪلياڻ آڏواڻي، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سگهڙ حاجي الله داد جنجهي، فقير تاج محمّد نظاماڻي ۽ ٻانهي خان شيخ اهو بيت نه لکيو آهي. مگر اهو بيت قديم ڪاتب حاجي محمّد سمي، ديوان تارا چند، شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ، ڊاڪٽر گربخشاڻي، علامه غلام مصطفيٰ قاسم، غلام محمّد شاهواڻي، محمّد عثمان ڏيپلائي، عثمان علي انصاري، باگي جي ڏاني جي ۽ غلام مصطفيٰ مشتاق لکيو آهي.

تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح طلب الفاظ: (پٽائين، پٽانئي، پٽان ئي)، (ڏُنگر، ڏونگر)، (هاڙهو هوت پَري، هاڙو هوت پري)، (ڪوه، ڪـ ه، ڪوءِ)، (لنگهيا، لنگهئا، لنگها)

الف. پٽائين، پٽانئي، پٽان ئي: جن صاحبن لفظ ”پٽائين“ لکيو اسان جي تحقيق مطابق تن غلط لفظ لکيو آهي. اهي صاحبان هي آهن، ڊاڪٽر گربخشاڻي، علامه آءِ آءِ قاضي، عثمان علي انصاري، حاجي محمّد سمون، غلام محمّد شاهواڻي ۽ غلام مصطفيٰ مشتاق.
غلط هن ڪري ٿا چئون ته لفظ ”پٽا“ جو بنيادي لفظ ”پٽ“ آهي. جنهنجي لڙهي منجهان لفظ ”پٽان ۽ پٽولو“ نڪرن ٿا. لفظ ”پٽا“ جو ڪو به حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي هن بيت سان واسطو نه آهي. اسان تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي ته لفظ ”پٽانئي، پٽان ئي“ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي بيت ۾ سونهين ٿو. اها راءِ اسان هن ڪري ڏني آهي ته لفظ ”پٽ“ واحد ۽ جمع ۾ استعمال ٿيندو آهي. ”پٽ“ جي معنيٰ آهي ”ريشم“. ۽ لفظ ”پٽان“ جي معنيٰ آهي ”پٽ کان“ ۽ لفظ ”پٽان ئي“ جي معنيٰ ”پٽ کان ئي“.
حضرت ڀٽ ڌڻيءَ سسئي جي نازڪ ۽ ڪومل پيرن جو ذڪر ڪيو آهي تنهنڪري هن بيت ۾ لفظ ”پٽان ئي“ نهايت ئي موزون ۽ مناسب آهي. اهو لفظ جامع سنڌي لغات جلد 2 (2007) جي صفحي 197 تي لکيل آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ”ريشمي ڪُنئَري“.
قارئين ڪرام! لفظ ”پٽانئي ۽ پٽان ئي“ ۾ فرق آهي. بيت ۾ لفظ ”پٽان ئي“ لکڻ گهرجي ۽ نه ”پٽانئي“ اها راءِ هن ڪري ٿا ڏيون ته ڪو پڙهڻ وارو ”پٽا + نئي“ به پڙهي سگهي ٿو. جيڪو درست نه آهي. غلط لفظ ”پٽانئي“ لکڻ وارا صاحبان آهن، ديوان تارچند، ڊاڪٽر محمّد عالم سومرو، علامه غلام مصطفيٰ قاسمي ۽ شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ.

ب. ڏُنگر، ڏونگر: اصل لفظ ”ڏونگر“ آهي. مگر قديم عربي سنڌي صورت خطيءَ ۾ لفظ ”ڏُنگر“ جي ”ڏ“ کي پيش ڏيئي لکيو ويندو هو ۽ ”ڏونگر“ جي اُچار سان پڙهيو ويندو هو. تنهنڪري جن جديد صورت خطيءَ ۾ به لفظ ”ڏُنگر“ لکيو تن درست نه لکيو آهي.”ڏُنگر“ لفظ لکڻ وارا صاحبان آهن ڊاڪٽر گربخشاڻي،غلام محمّد شاهواڻي ۽ غلام مصطفيٰ مشتاق.

ت. هاڙهو هوت پَري، هاڙو هوت پري: ”شاهه جو رسالو“ جي ڪاتب حاجي محمّد سمي ”هارو هوت پري“ لکيو آهي. جديد صورت خطيءَ ۾ اهو فقرو ٿيندو ”هاڙهو هوت پري“ ۽ ٻين مرتب توڙي محقق حضرات به ”هاڙهو هوت پري“ لکيو آهي.
اسان جي تحقيق مطابق انهن سڀني صاحبن لفظ ”هوت“ غلط لکيو آهي. اسان انهي لفظ کي غلط صورت خطيءَ ۾ لکيل هن ڪري ٿا چئون ته اهو لفظ ”هوت“ ليکڪن جي لکت مطابق هوت پنهل جي نمائندگي ٿو ڪري جڏهن ته حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي بيت ۾ اصل لفظ ”هو ته پري“ فرمايل هو مگر مرتب ۽ محقق حضرات حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي انهي فرمايل لفظ کي سمجهي نه سگهيا، تنهنڪري بيت پڙهندڙ خواتين و حضرات مونجهاري جو شڪار پئي ٿيا.

ث. ڪوه، ڪـ ه، ڪوءِ: لفظ ”ڪوه“ کي جبل به چئبو آهي ۽ ٻه ميل يا ٽي ڪلو ميٽر مفاصلو به چئبو آهي. ”ڪوه“ جي معنيٰ ”ڪئن“ به آهي تنهنڪري بيت ۾ ”ڪهه“ استعمال ڪرڻ گهرجي. هن ڪري ته لفظ سمجهڻ ۾ مغالطو نه ٿيندو. حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي دور ۾ لفظ ”ڪهه“ استعمال ٿيندو هو اهو ئي سبب آهي هو حاجي محمّد سمي قديم ڪاتب 1268هه ۾ هن بيت اندر لفظ ”ڪُهه“ استعمال ڪيو آهي. ”ڪ“ اکر مٿان پيش (ڪُ) ڏيڻ گهرجي.

ج. لنگهيا، لنگهئا، لنگها: قارئين ڪرام! ٻين سڀني ڪاتبن مرتبن ۽ محققن لفظ ”لنگهيا ۽ لنگهئا“ لکيا آهن. عثمان علي انصاري غلط لفظ ”لنگها“ لکيو ته بغير ڪنهن سوچ ويچار جي غلام مصطفيٰ مشتاق به لفظ “لنگها“ لکي ڇڏيو. هي لفظ حضرت ڀٽ ڌڻيءَ جي بيت ۾ بنهه نه ٿو سونهين لفظ ”لنگهئا“ قديم صورت خطيءَ ۾ لکبو هو. لفظ ”لنگهيا“ جديد صورت خطيءَ ۾ لکجي ٿو.

تحقيق، تنقيد ۽ تصحيح بعد بيت جي اصل صورت هي بيٺي آهي.

[b]پيرَ پَٽان ئِي ڪُنئَرا، ڏُونگرَ مَٿي ڏي،
پاڻُ نَه پَسي ڦٽيو، ڪَڙِهي ڪيچِين کي،
هاڙهو هو ته پَري، ڪُهِه ڄاڻان ڪِيئن لَنگهيا؟[/b]

معنيٰ: حضرت ڀٽ ڌڻيءَ فرمايو ته سسئي جا پٽ ۽ ريشم کان به ڪنئرا ۽ ڪومل، نرم ۽ نازڪ پير هئا. ڏونگرن جي سخت ترين ۽ چهنبيارن پٿرن تي قدم رکي رکي پنهون جي تلاش ۾ ٿي ڦري.
پاڻ توڙي جو پٿرن تي هلڻ سببان سخت زخمي ٿي پيئي هئي پير ڦٽجي پيا هئس تڏهن به کيس پنهنجي پرواه نه هئي مگر ڪيچين لاءِ ڪڙهي ۽ پريشان ٿي رهي.
۽ هئن ٿي چيائين ته ”هاڙهو هو ته پري“ هُو (جت) نه ڄاڻا ڪئن هاڙهو لنگهي هليا ويا.

*****

لطيفيات

شاهه لطيف جا بيت تحقيقي ۽ تنقيدي جائزو