سو ديس مسافر منهنجو ڙي
”گاڏي کاتي ۾ ٽينشن آهي“... وغيره
هو اڃان ڏاڍي مشڪل سان مس ڪنهن ٽاپڪ کي پڙهڻ شروع ڪرڻ لڳندي هئي ته ڪانه ڪا شهر جي حالتن بابت ٻڌل خبر سندس ذهن کي منتشر ڪري ڇڏيندي هئي ۽ پوءِ هوءَ ڪجهه به پڙهي نه سگهندي هئي هوءَ وري ڪتاب کولي پڙهڻ لڳي.
تحفة الڪرام موجب مخدوم احمد وقت جو ڪامل درويش ٿي گذريو آهي هميشه گوشا نشيني ۾ گذاريندو هو. مخدوم احمد جو سماع جي مجلس ۾ سوناري ڇوڪري کان شعر ٻڌندي روح پرواز ٿي ويس:
سڏ سڻي پرينءَ جو، وانگي جي نه ورن،
ڪوڙي دعويٰ دوست جي، ڪڄاڙي کي ڪن،
ڇوڪر وري هيءُ شعر پڙهيو.
سر ڏئي سٽ جوڙ ڪنهن پر ڪلاڙ سين،
مرڻا منهن مَ موڙ، اڄ وٽي ٿي وڌ لهي.
ايترو پڙهي هو ٿورو ترسي اندر ۾ ڄڻ ڪا ڇڪ آيس کيس ائين محسوس ٿيو ڄڻ هي بيت اڄ جي سنڌ جي حالتن مطابق چيا ويا هئا. جن ۾ سمورن سياستدانن، وڏيرن، ڌاڙيلن، سنڌيت جي ڪوڙي دعويدارن ۽ غدارن کي آئينو ڏيکاريل آهي... جيڪي ظلم ڪرڻ وارا ناهن ته ظلم سهڻ وارا پڻ.
”اف خدايا!.... آخر هي آئون ڇا پئي سوچيان؟... ڪٿي سنڌي ادب جي تاريخ ۽ ڪٿي وري هي حالتون!!؟... مون کي ته امتحان جي ”پوائنٽ آف ويو“ کان صرف رٽو هڻڻو آهي پر ڇا ڪجي...؟... شهر جي حالتن ذهن کي مائوف ڪري ڇڏيو آهي. الا... امتحان به ڪهڙي خبر ٿين الائي نه ڪهڙي خبر امتحان ٿين ئي نه... ڪهڙي خبر امتحان ٿين پر اسان امتحان ڏيڻ لاءِ موجود ئي نه هجون... اُف!... ڇا مطلب؟!!... آخر آئون فضول ڳالهيون ڇو پئي سوچيان؟...“
هن وري پاڻ کي پڙهائيءَ ۾ مصروف ڪري ڇڏيو ۽ زور شور سان رٽو هڻڻ لڳي پڙهندي پڙهندي وري شاهه لطيف جي هڪڙي بيت تي اچي اٽڪي پئي:
”اڄ نه اوطاقن ۾، طالب تنوارين
آديسي اٿي ويا، مڙهيون مون مارين،
جي جيءَ کي جيارين، سي لاهوتي لڏي ويا.“
هو سوچڻ لڳي ته شاهه صاحب هن بيت ۾ ته تمام وڏي ۽ وسيع معنيٰ کي سهيڙيو آهي پر کيس ان وقت شهر ۾ دهشتگردن هٿان بيگناهه ماريل ياد اچڻ لڳا مرزا حيدر قلي، ڊاڪٽر ايوب جت... ۽ ڪيترا ماڻهو جيڪي روز اخبارن جي خوني خبرن جي سرخين ۾ موجود هوندا هئا.
”اُف!... آخر هي مون کي ڇا ٿيو آهي... اهڙي نموني ته آئون ڪجهه به نه پڙهي سگهندس ڀلا آخر پڙهڻ جي به ضرورت ڪهڙي آهي؟... امتحان ته اڄ ڪلهه مزي سان کلي عام ڪتاب کولي ڪاپي ڪري ڏبا آهن، هونئن به اسان کي ڊگري ئي ته و وٺڻي هوندي آهي، علم ٿورئي حاصل ڪرڻو آهي، ڇو جو اسان وٽ ته صرف ڊگري (جائز يا ناجائز طريقي سان حاصل ڪيل) جي ئي اهيمت آهي علم ۽ هنر جي ڪونهي کيس ان وقت هڪ آرٽسٽ بابت ٻڌل ڳالهه ياد آئي هن کي خدا جي طرفان ڏات مليل هئي. سندس هٿ ۾ ايڏي ته سونهن هوندي هئي جو سندس فن پارن کي ڏسندڙ هر ماڻهو ڄڻ محصور ٿي ويندو هو غربت جي ڪري هو وڌيڪ تعليم حاصل ڪري نه سگهيو هو. پر عملي ميدان ۾ ايترو ڪم ڪرڻ جي باوجود ايڏي ڏات هئڻ جي باوجود کيس نوڪري صرف ان ڪري نه ملي جو هن وٽ فائن آرٽس جي ڊگري نه هئي... ها... صرف فن هو... ۽ پوءِ جڏهن اها نوڪري فائن آرٽس جي ڊگري يافته اهڙي نوجوان کي ملي جنهن جو فن سندس مقابلي ۾ ڪجهه به نه هو تڏهن هن آرٽسٽ بورڊ آف ڊائريڪٽرز جي اڳيان ديوانگيءَ ۾ رڙيون ڪيون هيون.
”سر!... سر... بيشڪ مون وٽ ڊگري نه آهي پر... سر... آئون توهان جي آڏو موجود آهيان. جنهن قسم جو به امتحان وٺو آئون ان لاءِ تيار آهيان مون کي هڪ چانس ته ڏيو... آئون اوهان کي ان ڪم جو اهل ٿي ڏيکاريندس... سر!... مون وٽ صلاحيتون آهن مون کي انهن جي استعمال جو موقعو ته ملڻ گهرجي... سر!... پليز سر...“ پر... هن سان به اهو ئي ٿيو جيڪو اسان جي بيشمار باصلاحيت نوجوانن سان ٿيندو آهي اڄ سان وٽ ڪيترن ئي ادارن ۾ اهڙا ماڻهو ڀرتي ٿيل آهن جن کلي عام ڪاپي ڪري ڊگري حاصل ڪئي يا وري ايم اين اي ۽ ايم پي اي جي مائٽي ۽ سفارشن ڪري کنيا ويا آهن ۽ ڪيترائي با صلاحيت نوجوان آهن پر کين پنهنجي علم ۽ صلاحيتن کي استعمال ڪرڻ جو موقعو ئي نه ملندو آهي.
ها... ها...!!! ڇا شيءِ آهي هيءِ ”ڊگري“ ۽ سرٽيفڪيٽ-سرٽيفڪيٽ تي وري کيس ياد آيو ”ڪريڪٽر سرٽيفڪيٽ... هر نوڪريءِ لاءِ ”ڪريڪٽر سرٽيفڪيٽ“ ضروري هوندو آهي ڪنهن به ماڻهو جي عملي شرافت ۽ نيڪي نوڪري حاصل ڪرڻ ۾ مدد نه ٿي ڏئي جيستائين هو ڪنهن اعليٰ آفيسر کان پنهنجي ڪردار بابت تصديق ڪرايل سرٽيفڪيٽ پيش نه ڪري پوءِ چاهي اهو ”ڪريڪٽر سرٽيفڪيٽ“ اشو ڪندڙ آفيسر پاڻ رشوت خور بدعنوان ٻين خامين سان ڀريل ڇو نه هجي... پر ان وٽ وڏو ”گريڊ“ ته آهي نه... پوءِ هو چاهي ته ڪنهن کلي شرافت جو سرٽيفڪيٽ جاري ڪري، چاهي... نه...
”الله.... هي مون کي ٿي ڇا ويو آهي.!!؟؟... نه... ان ذهني حالت ۾ ته آئون ڪجهه به پڙهي نه سگهنديس هونئن به ٿڪاوٽ محسوس پي ٿي ۽ منجهند به ٿي چڪي آهي. ڪجهه آرام ڪري شام جو وري پڙهنديس“ اهو سوچي هوءَ سمهي رهي الائي ڪيتري دير ستي... پوءِ اوچتو ڪنهن قسم جو گوڙ هو ٺاهه... ٺوهه... ڊڙ... ڊڙ... ڌم... ڌڙم... ڌائين (ان کان سواءِ ماڻهن جو گوڙ... رڙيون... دانهون... ڪوڪون) ”الله!... لڳي ٿو ته هتي به ڪجهه گڙ ٻڙ آهي. ڇا هن علائقي ۾ به فائرنگ ٿي پئي!؟؟... هو جهٽڪي سان اٿي ۽ ڊوڙي ڪمري کان ٻاهر نڪري ورانڊي ۾ وئي دل دڙ دڙ ڪرڻ لڳس. پوءِ ڪجهه دير ۾ ننڊ جو خمار لٿس ته اصل ڳالهه واضح ٿي پاڙي ۾ شادي هئي. پاسي واري ڪوارٽر ۽ سندن ڪوارٽر جي ڀت هڪڙي ئي هئي ان ڪري آواز هڪ ٻين جي ڪوارٽرن مان چٽا ٻڌڻ ۾ ايندا هئا سو اتي دهلن وڄڻ ۽ مائن جي ڳائڻ وڄائڻ جا آواز اچي رهيا هئا، سڀ گهر وارا به اوڏهن ويل هئا، ذهني پريشاني ۽ ننڊ ۾ کيس دهل جا آواز ڄڻ فائرنگ ۽ برسٽ لڳا ۽ ڳائڻ جي مليل جليل آواز کي هن ماڻهن جون دانهون ۽ ڪوڪون سمجهيو. ”توبهه... آئون صفا ڄڻ چري ٿي وئي آهيان، هنن پاڙي وارن کي به هنن هنگامن ۾ شادي ڪرڻي هئي پر... هنن جو ڪهڙو ڏوهه... شادين جون تاريخون ته مهينا اڳ رکبيون آهن... تڏهن ڪنهن کي خبر ته اڳتي حالتون ڪهڙيون هجن... هونئن به شهر جي حالت جي خبر ئي نه پوندي آهي... ڪڏهن ٺيڪ ته ڪڏهن اوچتو ئي خون خرابو... هن پاڻيءَ جو گلاس ۾ گلوڪوس ٺاهي پيتو ۽ ڪرسيءَ تي ڄڻ ساڻي ٿي ڪري پئي، ڪجهه دير کان پوءِ هو ڪتاب کڻي وري پڙهڻ لڳي هوءَ ڪيتري دير پڙهندي رهي ايستائين جو شام ٿي وئي آن وقت هو مير عبدالحسين سانگي جي شاعري پڙهي رهي هئي، سانگي جي غزل جي ڪجهه شعرن کي پڙهي هوءَ کلي پئي.
پر پيچ نانگ پون ٿا، پهري ڪٿي ڪٿي،
سي زلف جا زور آور، زهري ڪٿي ڪٿي،
رخسار تي، چپن تي، ڀرن تي ۽ خال تي،
ٿا پيچ پائن ڪاڪل، ڪهري ڪٿي ڪٿي.
کيس ائين محسوس ٿيو ته شهر جي حالتن ۾ ”رومينٽنگ“ شاعري پڙهڻ به ائين ئي هو ڄڻ ڪو ديوانو بارود جي ڍير تي ويهي امن جو جهنڊو ڦڙڪائي رهيو هجي- هن سوچيو.
”الا!... اسان وٽ ته ٺلها خواب به نه رهيا آهن نڪا آرزو آهي ۽ نه ئي امنگ نه ڪنهن جو انتظار ڪرڻ جي فرصت آهي نه ڪنهن جي حسن تي غور ڪرڻ جهڙيون حالتون نه گل و بلبل، لب و رخسار پيارو محبت جا فسانه وڻن نه ئي مستقبل جي خوبصورت گهرن جو تصور آهي بس!... سڄو ڏينهن صرف اهڙا بي شمار سوال ذهن ۾ گونجندا آهن جن جو جواب اسان وٽ ناهي مثال طور هي سڀ ڪجهه هن ڌرتيءَ تي ڇو پيو ٿئي؟... ڪيئن پيو ٿئي؟... ڪيستائين ٿيندو؟ اخر ڇا ٿيندو؟... حڪومت چپ ڇو آهي؟... اسان جو مستقبل ڇا آهي؟... پر!... آخر آئون اهو سڀ ڪجهه ڇو پئي سوچيان؟... زمين تي حڪومت کي پرواهه نه آهي ۽ آسمان تي به بي نياز بادشاهه آهي... پر آخر منهنجي سوچڻ ۽ پريشان ٿيڻ سان ڪو به مسئلو حل ڪو نه ٿيندو...“
هن ٿڌو ساهه کنيو ۽ پوءِ خيالن کان ڇوٽڪارو حاصل ڪرڻ لاءِ هو رڌڻي ۾ اچي چانهه ٺاهڻ لڳي ۽ جڏهن چانهه جو ڪپ هٿ ۾ کڻي ورانڊي ۾ آئي ته سامهون ڪمري لڳل گهڙيال تي نظر پيس. ريڊيو ته مقامي خبرون نشر جو وقت ٿي رهيو هو هو هن ويجهو رکيل ريڊيو کوليو ۽ ڪجهه دير ۾ شهر جي حالتن بابت نيوز ڪاسٽر انتهائي بي تاثر آواز ۾ ٻڌائيندي چيو:
”حيدرآباد شهر ۾ اڄ مختلف هنڌن تي دهشتگردي ۽ فائرنگ جي واقعن ۾... ماڻهو مري ويا ۽ ... زخمي ٿيا. زخمين کي اسپتلا پهچايو ويو ضلعي انتظاميا شهر ۾ اڻ ڄاتل مدت لاءِ ڪرفيو نافذ ڪري ڇڏيو آهي... وڏي وزير ۽ (اعليٰ عملدار) چيو آهي ته ڏوهارين کي هر گز نه بخشيو ويندو هن وڌيڪ چيو ته هي سڀ حڪومت خلاف سازش تحت پيو ٿئي... هن... فوتين جي وارثن کي معاضو ڏيڻ جو پڻ اعلان ڪيو ۽ زخمين کي پنجاهه هزار روپيا معاوضو ڏيڻ جو اعلان ڪيو... وڏي وزير يقين ڏياريو آهي“
ته، هوءَ ريڊيو بند ڪري سوچڻ لڳي ”هلو!... قصو ئي ختم-حسب معمول ڪرفيو نافذ امتحان به ڇٽا هاڻي جڏهن به ٿيندا تڏهن ڏٺو ويندو (جيڪڏهن هنن فسادن مان بچياسين ته)... هن سمورا ڪتاب ميڙيا ۽ ڪمري ۾ وڃي ٽيبل تي رکي آئي ۽ پوءِ رڌڻي ۾ وڃي ماني ٺاهڻ جي تيارين ۾ لڳي وئي ڪم جي دوران به سندس سوچون ڀٽڪنديون رهيون ۽ کيس ڄڻ هر طرف کان ڌماڪن فائرنگ دانهن ۽ ڪوڪن جا آواز ايندي محسوس ٿيا:
ٺاهه... ڌم... ڌڙام... ٺاهه... ڌم... ٽر ٽر ٽر... ر... ر... ر.