سنڌي سماج، ان جا مامرا ۽ مسئلا
سنڌ جنهن کي ڪڏهن سونهاري سنڌ سڏيو وڃي ٿو ته ڪڏهن سڳوري سنڌ. ڪڏهن سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب ته ڪڏهن وري سپت سنڌو. ڪڏهن سنڌ پيرن فقيرن جي سڏي ويئي آهي ته ڪڏهن ڪن ٻين مقتدر حلقن جي ڪيٽي ڪوٺيو آهي. سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب ته انتهائي وسيع هئي. محققن مطابق جنهن جا اڄ به اٽڪل 25000 ماڳ موجود آهن. ڀٽائيءَ جنهن سنڌ کي پنهنجي شاعريءَ جو موضوع بنايو آهي اها به ڪافي وسيع خطي تي پکڙيل هئي. موجوده سنڌ پاڪستان جو صوبو آهي جنهن جي وسعت ۽ ثقافتي گهڻا گهڻي به ملڪان ملڪ مشهور آهي. هن ڀاڱي جي جاگرافي به ٻهڳڻ آهي يعني ان ۾ جبل، ميدان ۽ ٿر موجود آهن. آبهوا جا ڦيرا گهيرا به الڳ آهن. سنڌ جي تاريخ به جُڳاندر جهوني آهي، ڪيئي بادشاه آيا، راڄ ڪري هليا ويا، اڄ سندن نالو نشان به ناهي ائين ڌرتيءَ تان غائب ٿي ويا آهن جيئن ڍ ڳين جا مٿيان ڏند. هتي مختلف ذاتين، قبيلن ۽ نسلن جا ماڻهو رهن ٿا. هتي تبديليءَ لاءِ ٻاهر جي حڪيمن پاران عطا ٿيل ڪيترائي نسخا آزمايا ويا آهن پر اهي سڀئي هيستائين ڪارگر ثابت نه ٿي سگهيا آهن. آخر انهن سڀني لقائن جو ڪهڙو سبب آهي جو هتي ڪا هاڪاري تبديلي نٿي اچي. سماج ساڳي بحرانن مان پچي رچي وري ساڳي اوڙاه ۾ وڃي ڌو ڪري، ڪري ٿو. سڀني سڄاڻ ۽ ساڃهه وند ماڻهن لاءِ اهو سوال هروقت للڪار آهي. کين ان جو جواب ڳولهي، سنڌي سماج جي مونجهارن، مسئلن ۽ مامرن جو حل ڪڍ ڻ گهرجي جيئن ايندڙ نسل ڪا بهتر زندگي گذاري سگهن ۽ پنهنجي ايندڙ پيڙهيءَ لاءِ وڌيڪ موچارو سماج جوڙي سگهن. شاه عبداللطيف ڀٽائيءَ شايد سنڌ جي سدامندي سورن واري حالت ڏسي، چيو هو. . .
سرڄي تان سور، سامائي ته سُک ويا،
اهي ٻئي پُور، مون نماڻيءَ نصيب ٿيا.
سرڄڻ (Conception)کان وٺي سامائجڻ تائين جڏهن رڳو سور ئي سور هجن ته پوءِ ان شئي جي واڌ ويجهه ۽ ترقي ڪهڙي ٿيندي. سماج ۾ به جڏهن ان قسم جي ماجرا درپيش هجي ته پوءِ ته پوءِ اتي خوشحاليءَ جو خواب ئي ڏسي سگهجي ٿو ۽ سڀئي خواب تعبير نه ٿيندا آهن. ڪيترائي خواب اهڙا به هوندا آهن جيڪي ساڀيان ٿيڻ ۾ صديون لڳائي ڇڏيندا آهن. ڪي خواب وري نسل در نسل قرباني گهرندا آهن. انهن مڙني مامرن کي جيڪڏهن ڳوڙهي نظر سان ڏسبو ته ان ۾ ڪيترائي داخلي ۽ خارجي عوامل ۽ عناصر نظر ايندا جن جو ڇيد ڪرڻ ضروري آهي جيئن سماج جي درست صورت سامهون اچي ۽ سماج جي تاڃي پيٽي کي سموهي، سهيڙي، سُماڳو رُخ ڏيئي سگهجي، اهڙو رُخ جيڪو سماج کي روشن مستقبل ڏانهن وٺي وڃي. انهي سموري اوک ڊوک لاءِ اسان کي سنڌي سماج جي سماجي تحرڪ کي باريڪ بينيءَ سان ڏسڻو پوندو. سمورين سماجي ڪيفيتن تي نظر ڊوڙائڻي پوندي، جيئن ڪنهن حل ڏانهن وڌي سگهجي. سنڌي سماج جا جيڪي سماجي پهلو آهن تن ۾ سماج جو ڳوٺاڻو سماج هئڻ، ذات پات ۽ قبائليت، پيريءَ مريديءَ، گادي نشينيءَ جو اثر هئڻ، زرعي سماج هئڻ، پيداواري ذريعن جو ابتدائي صورت وارو هجڻ، مواصلاتي ذريعن جي صورتحال، بنيادي سهوليتن جي اڻاٺ، صالح اڳواڻي جي غير موجودگي وغيره