درگاهون. . . سماجي ارتڪاز جا هنڌ
سموريءَ سنڌ جي سڀني ڳوٺن ۾ درگاهون، قبا مقبرا، ڏيوريون نظر اينديون. جتي ماڻهو ماهوار يا ساليانو وڃن ٿا، حاضريون ڀرين ٿا، من جي مرادن جي پڄڻ تائين گهويون ڪندا رهن ٿا. اهو سلسلو سڄو سال هلندو رهي ٿو پر ان ڪرت جو جوڀن تڏهن نظر ايندو آهي جڏهن فصل لهندا آهن يا ٻي ڪا اُپت ٿيندي آهي انهي سموري سلسلي کي اڀياسڻ لاءِ اچو ته درگاهن تڪين خانقاهن جي تاريخ ڏسو اهي ڪيئن اُڀريا ۽ اُسريا آهن؟ انهن جي ايئن ترقي ڪرڻ جا ڪهڙا ڪارڻ آهن؟ تصوف جو ان سلسلي ۾ ڪهڙو ڪردار آهي؟ هن وقت درگاهن جي صورتحال ڪيئن آهي؟ سماج جي اڏٽا يا بگاڙ ۾ درگاهن جو ڪهڙو ڪردار آهي؟ درگاهن جي ڪردار کي سماج لاءِ ڪيئن لاڀدائڪ بنائي سگهجي ٿو؟ اهي سڀئي اهڙا سوال آهن جن تي سڀني ساڃهه وند سنڌ واسين کي سنجيدگيءَ سان سوچڻ گهرجي.
سڀني ڳوٺن ۾ وڃي ڏسبو ته ڪوبه اهڙو ڳوٺ نه هوندو جنهن ۾ ڪا نه ڪا ننڍي يا وڏي درگاه نه هجي. ڪو تيرٿ يا تڪيو نه هجي. گهٽ ۾ گهٽ هڪ عدد درگاه ضرور ملندي جتي خلق خدا جي ايئن ڳوڙه ٿيندي رهندي آهي جيئن مکيون ڳُڙ تي ٿينديون آهن. انهن ۾ اڪثريت اڻ پڙهيل ۽ بي شعور ماڻهن جي هوندي آهي جيڪي يا ته غريب هوندا آهن يا وري زماني جا ايترو ستايل هوندا آهن جو کين ٻي ڪابه واه نظر نه ايندي آهي. جن جي نالي تي درگاهون جوڙيون ويون آهن انهن جي عظمت کان انڪار ناهي پر درگاهون ٺاهي جيڪا عام ماڻهوءَ جي اٻوجهه نفسيات سان جُٺ ڪئي ٿي وڃي تنهن کي جيڪڏهن غور سان سمجهڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي ته اهو پتو پئجي ويندو ته اسين ايڪيهين صديءَ ۾ به هيترو پوئتي ڇو آهيون. ڪٿي ڪٿي درگاهون بادشاهن جوڙايون ته ڪٿي وري اهڙن سيڙپڪارن جوڙايون جن جو درگاهن سان ڪو نه ڪو سنئون سڌو مفاد لاڳاپيل هو. ايئن هن زرعي سماج ۾ قبي جو ڪوڪو هڻي ماڻهوءَ جي آزاد ذهنيت کي هميشه لاءِ قيد ڪيو ويو ۽ انهي ڪاريگريءَ کي اقتصادي سرگرميءَ ۾ تبديل ڪري ان کي مستقل اثاثي جي شڪل ڏني ويئي جنهن ۾ وري اهو به ويل ڪيو ويو ته اهو سمورو سلسلو موروثي به بنايو ويو جيئن اثاثن جي منتقليءَ ۾ ڪو مسئلو يا مونجهارو پئدا نه ٿئي. انهن بزرگن جي اهميت سندن پرهيزگاريءَ ۽ تقوى تي هئي يا سندن زماني بابت گهري اظهار تي هئي پر سندن پونير ته انهن جي تعليم جي بلڪل ابتڙ هلي رهيا آهن. تصوف جو سمورو فلسفو انسان جي اند اُجارڻ، من جي مخفي قوت کي نروار ڪري خلق خدا جي مفادن لاءِ ڪم آڻڻ هو. انسان جي اهڙي وجودي فطري آزاديءَ جي اوسر ۽ تروج ۾ جيڪڏهن ڪا بادشاهي به آڏو آئي هوندي ته تصوف جو ڪنڌ انهي اڳيان نه جهڪيو هوندو بلڪ صوفين بادشاهن سان مهاڏو اٽڪايو هوندو ۽ پنهنجي جان قربان ڪرڻ کان به ڪيٻايو نه هوندو ڇاڪاڻ جو صوفي ته روشن خيال ۽ روشن ضمير هوندا هئا ۽ موجوده وقت ۾ جيڪا صورتحال آهي سا ان جي اُبتڙ آهي. سجاده نشيني گادي نشينيءَ ۾ بدلجي خلافت مان ملوڪيت وارو روپ اختيار ڪري چُڪي آهي.
ڳوٺن ۾ چونڊ مهم ۽ حصو وٺندڙ مختلف ڌُريون
جڏهن کان مڪاني چونڊن جي ڀير تي سرڪار جو ڏونڪو لڳو آهي تڏهن کان مختلف ڌريون هڪڙي نه کٽندڙ ڊوڙ ۾ شريڪ آهن انهي ڊوڙ ۾ عام ماڻهوءَ کي سواءِ ڊوڙ جي ڪجهه به پلئه نه پوندو آهي. چونڊ مهم جو ماحول به عجيب ۽ غريب هوندو آهي جنهن ۾ ڪيئي ڦوڪون ۽ هوائي ڦٽاڪا ڇوڙيا ويندا آهن جن جو مقصد پروپئگنڊا جي پاپي هٿيار وسيلي عام جي راءِ کي دٻائي هٿ ٺوڪي راءِ نروار ڪرڻ هوندو آهي. پروپئگنڊا جي حڪمت عملي جيڪا چاڻڪيي جي ”ارٿ شاستر“ ۾ نظر اچي ٿي، ته ميڪاوليءَ جي ”پرنس“ ۾ به پسي سگهجي ٿي ته حڪمت عملي جي حاضر وقت جي ڪتابن ”وي آف آئول“، ۽” 48 لاز آف پاور“ ۾ به موجود آهي. پروپئگنڊا بابت هٽلر جو رتن ”گوئبلز“ هوندو هو جيڪو ڪوڙکي ڪندن ورن ڪپڙا پارائي خلق اڳيان سچ جو روپ سروپ ۾ پيش ڪندو هو. گوئبلز پارن ناڪاري انسانن باقي انسان کي ساٿي انسان نه پر راند جو سامان سمجهندي کيڏڻ جي جيڪو ڪارو ڪاروهنوار شروع ڪيو هو سو اڄ تائين ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ جاري ۽ ساري آهي. مڪاني چونڊن ۾ چونڊ مهم تمام دلچسپ طريقي سان هلندي آهي. اميدوار۽ انهن جا سياسي حمايتي اڳواڻ پنهنجي واٺن ۽ پائوڙين سميت سندرو ٻڌي ميدان ۾ لهي پوندا آهن. شروعات فاتحه خوانين وسيلي ٿيندي آهي ۽ گذريل ڪافي سالن جي لاڏاڻو ڪري ويل ووٽرن جي روح کي ثواب پهچائڻ ۽ پنهنجي ووٽ کي پڪو ڪرڻ خاطر تڏا وڇرايا ويندا آهن جتي ميزبان ويچارو منهن ڪري ايئن ويٺل نظر ايندا آهن ڄڻ سندن گهر جو فرد اڄ ئي رباني راه جو پانڌي ٿيو هجي. ڪٿي ڪٿي ته ڀوڳ به ٿيندا آهن. انهي فاتحه خواني جي سلسلي ۾ ڪيترائي لطيفا پڻ مشهور آهن جن مان هڪڙو لطيفو هن ريت آهي. سياسي سرواڻ جڏهن خير عافيت پڇي فارغ ٿيو ته حسب دستور هن لاڏاڻو ڪري ويل بابت پنهنجي راءِ جو اظهار ڪندي چيو ته مرحوم سان اسان جا گهرا ناتا هئا ۽ اسن ڪيئي راتيون ڪچهريون ڪندي گڏ گذاريون هيون. اها ڳالهه ٻُڌندي ميزبان ڪاوڙجي باه ٿي ويا ڇاڪاڻ ته لاڏاڻو ڪري ويل فرد عورت هئي جنهن بابت اهڙي ڳالهه ٻُڌي سندن غيرت جاڳي پيئي هئي. پوءِ ته چئن چڱن وچ ۾ پئي معاملو ٽاريو. ايئن اهڙا ڪيئي ڀوڳ ٿيندا آهن. سنڌ جي ڳوٺن ۾ ته اليڪشن کي مذاق بنايو ويندو آهي. ڪٿي اميدوار امپورٽ ڪري آڻي بيهاريا ويندا آهن ته ڪٿي وري اميدوار عورتن جو ورڪ سندن مڙس يا ٻيا گهر ڀاتي ڪندا آهن. اميدوارن کي خبر ئي نه هوندي آهي ته اهي به ڪو بيٺل آهن. اهو سمورو بگاڙ گهٽ تعليم يا نسوري جهالت جو نتيجو آهي، جنهن سڄي ڳوٺاڻي سماج کي صدين کان پنهنجي لپيٽ ۾ قابو رکيو آهي. چونڊ مهم ۾ هاڻي پوسٽر فوٽو، پينافليڪس ڇپايا ۽ تڪ جي عوام ۾ وراهيا ويندا آهن جن سان اميدوارن بابت ووٽرن کي ڪجهه نه ڪجهه ڄاڻ پوندي آهي. اليڪشني مهم دوران هڪڙي لڪڙتار مهم به هلندي آهي جنهن وسيلي هر ڪچهريءَ ۾ گپ گزيٽ شايع ڪئي ويندي آهي ته فلاڻو پاڙو يا فلاڻو ڳوٺ ڦري هاڻي فلاڻي اميدوار جي پاسي ٿي ويو آهي. اها گپ گزيٽ عام ماڻهو۽ جي نفسيات تي اثر ڇڏيندي آهي ۽ ماڻهن جي راءِ تبديل ٿيندي آهي. انهن سڀني ڳالهين جي باوجود مڪاني چونڊن ۾ ذات برادري ۽ پيري مرشديءَ جو به گهرو اثر آهي. مذهبي ڌريون به ڪٿي ڪٿي پنهنجو اثر ڏيکاري وينديون آهن. موجوده مڪاني چونڊن دوران اهڙو ته ماحول جڙيو جو ڪجهه ضلعن ۾ فوج جي نگرانيءَ ۾ چونڊ ڪرائڻ جا مطالبا ڪيا پيا وڃن. اهم اڳواڻ مختلف علائقن جا دورا ڪري رهيا آهن جيئن چونڊن جي ماحول کي پنهنجي حق ۾ هموار ڪري سگهجي. اها مهم بازي رڳو وڏن شهرن تائين ڏيکائو ڏيندي آهي باقي ڳوٺن جا ماڻهو ته ويچارا ڪنهن ليکي ۾ ئي ناهن جتي وڏن اڳوڻن جو پهچڻ ئي ڀاڳ ليکيو ويندو آهي نه ته انهن جو ڪو نمائندو وغيره اچي سندن حڪم کان آگاه ڪري ويندو آهي پوءِ اهڙي حڪم جي تعميل ۾ لکين ويچارا ووٽر قطارون ٺاهي حڪم جي تعميل ڪندي نظر ايندا آهن. مڪاني چونڊن دوران سڀ کان وڌيڪ جيڪو طبقو نظرانداز ٿيل نظر اچي ٿو سو آهي عورت ووٽر جن جو ووٽ پنهنجي گهر وارن جي پيرويءَ ۾ ئي ڪيو ويندو آهي. ڳوٺن ۾ اڻ پڙهيل مرد به ويچارا پنهنجو ووٽ ايئن ئي ڏين ٿا پر عورت ووٽرن کي ته خبر ئي نه هوندي آهي ته اهي ڪنهنکي ووٽ ڏيئي رهيون آهن ڇاڪاڻ جو هڪ تعليم جي اڻاٺ آهي ته مٿان وري سون تي سهاڳو اهو آهي ته ووٽ ڏيڻ بابت ڪنهن سکيا جو به جوڳ بندوبست ٿيل نه آهي. چونڊ جي ڏينهن اوڙي پاڙي جي عورت ووٽرن کي گڏ ڪري، پوءِ کين پهريائين ڪو مرد سمجهائيندو آهي ته هن ريت ۽ هن نشان تي ٺپو هڻڻو آهي جنهن کي وري ڪا نه ڪا سمجهو عورت ووٽر دهرائيندي آهي ايئن اهو عمل سالن کان جاري آهي. جتي عورتن جي تعليم نالي ماتر هجي اتي ووٽ جو اهو عمل ڪيترو جمهوري هوندو تنهن کي هرهڪ ذي شعور سمجهي سگهي ٿو. عورتن جي آبادي مردن جي برابر آهي تنهنڪري سندن ووٽن جو تعداد به مردن جي برابر هوندو آهي. اهو اڌواڌ ووٽ اڃا گهڻي ڀاڱي اهڙو بي خبر ووٽ آهي جنهن کي ووٽ جي اهميت ۽ طريقي ڪار کان واقف ڪرڻ اوس ضروري آهي. ان سان گڏوگڏ جيڪي اميدوار مڪاني چونڊن ۾ حصو وٺندڙ آهن تن جي تربيت به ضروري آهي. انهن کي نه رڳو پنهنجي اميدواريءَ جي اهميت ۽ جمهوري ڪارج جي پروڙ هئڻ گهرجي پر ان سان گڏوگڏ پنهنجي نمائندگيءَ جي حق جو درست استعمال ڪرڻ جي به منجهس صلاحيت هجي. انهي کان به وڌيڪ اهو ڪم آهي ته اميدوار مقامي مسئلن ۽ حالتن کي نظر ۾ رکندي، ڪو اهڙو منشور به تيار ڪري پنهنجي حلقي ۾ پڌرو ڪن جيئن ڪو سياسي عمل اڳتي وڌي. اهڙي منشور جا بنيادي نڪتا ٿُلهي ليکي هنن سماجي پهلوئن تي آڌارڪ هئڻ گهرجن.
1. سماجي هم آهنگي جنهن ۾ سماج جي سڀني طبقن جي باهمي بقا جو خيال رکيو وڃي.
2. بنيادي سهوليتن جي سُڌاري ۽ واڌاري لاءِ ڪوششون جيئن پيئڻ جو پاڻي، صفائي سٿرائي، صحت، تعليم
ڳوٺن جي ترقيءَ لاءِ گڏجي باشعور انداز سان ڪم ڪرڻ جو اهو عمل مڪاني چونڊن کي معنادار بنائيندو جنهن سان سالن کان وسريل ڳوٺاڻن جي زندگين ۾ به ڪا مثبت تبديلي پڻ ايندي. انهي سموري عمل کي مضبوط ڪرڻ ۾ سرڪاري ادارن سان گڏوگڏ غير سرڪاري ادارن، سول سوسائٽي، ۽ ميڊيا جو به اهم ڪردار آهي. اهي سڀئي گڏجي پٺتي پئل سماج کي مٿي آڻڻ ۾ مددگاريءَ وارو ڪردار نباهي سگهن ٿا، جيڪا هڪ وڏي عوامي خدمت هوندي.