ڳوٺن ۾ وندر ورونهن
شيخ اياز چيو هو ته ”ڍءُ بنا ڍولا، ڪانهي ساڃهه سونهن جي“ يا وري هڪ چوڻي آهي ته ”پنڻ وچان پڙهڻ ياد ناهي“. اهي ٻئي ٻول ڳوٺاڻي زندگي جي عڪاسي ڪن ٿا، جتي غربت ئي غربت آهي، اڻهوند ئي اڻهوند آهي، زندگيءَ جون بنيادي سهوليتون اشتهار ڏنيون به نه ملنديون ۽ اهڙين حالتن ۾ ڳوٺاڻا ماڻهو هڪڙي چئومُکي ويڙهه وڙهي رهيا آهن جنهن ۾ڪوبه سندن سڏ نٿو ورنائي. اهڙي حالت ۾ اهي ويچارا ”چريا“ سمجهيا وڃن ٿا ۽ مٿائن ٺٺوليو ڪيون وينديون آهن. تڏهن ته سياڻن چيو آهي ته ”بنا هوند حريف چريو چوائي“. ڳوٺاڻن ماڻهن مان هڪ ته غربت ساه ڪڍي ڇڏيو آهي مٿان وري اهو آهي جو سندن زندگيءَ ۾ وندر ورونهن يا تفريح نالي ڪا شئي ناهي. زندگيءَ جي نٽهڻ اُس ۾ سڙي سڙي، جڏهن فرصت جي گهڙين ۾ اچن ٿا ته به وٽن پور پچائڻ ۽ سور سانڍڻ کان سواءِ ڪجهه به ناهي. اچو ته ڏسون ڳوٺاڻن علائقن ۾ وندر ورونهن جو ڪار وهنوار ڪيئن رهيوآهي؟ ماڻهو ڪيئن پاڻ وندرائين ٿا؟ ڪهڙيون رانديون رونديون ڪيون وڃن ٿيون؟ انهن راندين ۾ عورتن مردن ۽ ٻارن جو ڪيترو ڪيترو حصو آهي؟ انهن راندين جي هن وقت ڪهڙي حالت آهي؟ حڪومتن انهن راندين جي ترقي ۽ ترويج لاءِ ڪهڙا اُپاءَ ورتا آهن؟ ڳوٺاڻن علائقن ۾ وندر ورونهن لاءِ ڪهڙا اُپاءَ وٺڻ گهرجن؟
ڳوٺن ۾ عمر، جنس، موسم جي لحاظ کان مختلف قسمن جون رانديون ۽ وندر ورونهن جون سرگرميون رهيون آهن. ٻارن جون رانديون رونديون الڳ آهن ته مردن جون رانديون الڳ آهن، ۽ عورتن جي وندر ورونهن الڳ آهي. وري انهن راندين روندين ۾ ڪي گهرن اندر کيڏيون وڃن ٿيون ته ڪي وري گهرن کان ٻاهر ميدانن ۾ ته ڪي رانديون وري وڻن تي چڙهي کيڏيون وڃن ٿيون. ٻار بلور راند، اٽي ڏڪر راند، ڏڙو راند، هيلر راند، ڪوڏي ڪوڏي، مڻ راند، لڪ لڪوٽي راند، اوڙيو راند، گُڏين راند، کير وٽي راند ۽ ٻيون ڪيتريون علائقائي رانديون کيڏن ٿا. انهن راندين جو پنهنجو پنهنجو ڪارج آهي. ٻار کي زندگيءَ جا گُر انتهائي سادي طريقي سان سکي وٺي ٿو. پاڻ سکڻ يا ڪم وسيلي سکڻ جو اهو عمل اهڙو ته موثر آهي جو ڪنهن تربيت ۽ استاد کانسواءِ ٻار راندين ۾ ڀڙُ هوندا آهن ۽ سندن شخصيت جي اوسر انهي سکيائي عمل مطابق ٿئي ٿي. انهن راندين ۾ ڇوڪرا ڇوڪريون گڏجي به حصو وٺندا آهن. ڪا تفريق يا ڪو امتياز نه هوندو آهي. جيئن ئي اهي وڏا ٿي جوانيءَ ڏانهن وک وڌائڻ لڳن ٿا ته سندن زندگيءَ مان ڪجهه رانديون نڪري وڃن ٿيون ۽ ان جي جاءِ تي اهڙيون رانديون اچي وڃن ٿيون جن ۾ جسماني ڪسرت جو خيال رکيل هوندو آهي. ڪوڏي ڪوڏي، ملهه راند، ويڻي ڇڏائڻ، وغيره اهڙيون رانديون آهن جيڪي جوان کيڏندا آهن. اهڙين راندين جا مقابلا عيدن ۽ ٻين تهوارن جي موقعن تي ٿيندا آهن جتي سڄو ڳوٺ اچي گڏ ٿيندو آهي ۽ بهترين ڪارڪردگي ڏيکاريندڙن کي داد ۽ شاباس ڏني ويندي آهي. عورتن جون رانديون گهراندرجون رانديون آهن جيئن چله رراند، چوپڙ راند، ڇڪو راند، تاش راند وغيره. ڪجهه رانديون اهڙيون به آهن جن ۾ ذهني سرگرمي کي محور بنايو ويو آهي جيئن؛ نوٽڻ راند، شينهن ٻڪري راند وغيره. عورتن جون رانديون هڪ ته ختم ٿي ويون آهن ٻيو وري ڳوٺاڻي عورت ويچاري ڪم ڪار ۽ پورهئي جي پيڙا ۾ ايتري ته ڳهيل آهي جو سندس زندگيءَ ۾ فرصت ئي هڪ خواب وڃي رهي آهي ته راند روند ڪو مندائتو ميوو. انهن راندين کانسواءِ جتي به ڪميونيڪيشن جا چينل پهتا آهن اتي وري ڪي جديد رانديون به متعارف ٿيون آهن جيئن ڪرڪيٽ، والي بال، فُٽ بال، بيڊمنٽن وغيره.
انهن سڀني شين کي بحث هيٺ آڻڻ جو مقصد هو ته اهي سموريون رانديون ۽ وندر ورونهن جا سامن متعارف ٿي وڃن باقي انهن شين جي هن وقت شديد ڪمي آهي، يا ته ڳوٺن جو ماحول ان نموني جو ٿي ويو آهي جو رانديون رونديون ڳوٺاڻي زندگيءَ مان گم ٿي ويون آهن ۽ انهن راندين جي جاءِ ٺري (ڪچي شراب) ۽ درخواستون ڪرڻ جي ڪرت اچي والاري آهي. راند روند جي نه هئڻ ڪري ناڪاري رويا پيدا ٿين ٿا ۽ ماڻهوءَ جو دماغ غلط ڳالهين ڏانهن لڙي ٿو. سڀ کان وڏو وندر ورونهن جو ذريعو ڳوٺاڻيون ڪچهريون آهن جن وسيلي لوڪ ادب جا موتي ونڊيا ورڇيا ويندا آهن ۽ ٻولي ۽ ڏاهپ جو املهه خزانو هڪ نسل ٻئي نسل منتقل ڪندو آهي. اهڙي طرح اهو صدري سلسلو جاري رهندو آيو آهي پر هاڻي ڪچهرين جو اهو ادارو به ڪجهه مڙئي ڪسو ٿيندو پيو وڃي. ڪجهه هنڌن تي نئون ميڊيا اچي چڪو آهي جيئن ٽي وي، اخبار، سماجي ميڊيا وغيره. پا انهي ميڊيا جو سمورو تاڃي پيٽو نئون آهي جيڪو ڳوٺاڻي رهڻي ڪهڻي کان بلڪل پري ۽ اوپرو آهي. ايئن نئين ۽ پراڻي جي وچ ۾ ڪو سٻنڌ نه جُڙي رهيو آهي. نتيجي ۾ ڪلچر جو هڪ وڏو ذخيرو جيڪو وندر ورونهن جي صورت هوندو هو سو بنهه تاراج ٿي، ختم ٿي رهيو آهي. . انهي سموري صورتحال تي سرڪار جي ڪن تي جون به نٿي سُري ڇو ته سرڪار هڪ ته بدعنوانين جي ثواب ڪمائڻ جي نيڪ ڪم ۾ پوري آهي يا وري انهن جا ڪن ايترا بي حس ٿي ويا آهن عوام جي اُهنج جي دانهن سندن ڪن جي جون کي متحرڪ نٿي ڪري. انهي ماجرا جو ڪهڙو حل ڪڍجي. ان عوامي پاسي جي ترقي لاءِ ڪهڙا اُپاءَ وٺجن جو ڳوٺاڻي آبادي جيڪا هن ملڪ ڳپل حصو آهي سا برابريءَ وارو آئيني درجو به ماڻي سگهي. ڇوته انهن جي انهي بنيادي حق ۽ آئيني حق جو ڪير پُٺڀرائي ڪندو؟ انساني حقن جا هوڪا ڏيند ڙ ته هاڻي ڏوهارين جا وڪيل ٿيڻ لڳا آهن. انهي حالت زار تي ڀٽائيءَ جو هي بيت ذهن تي تري ٿو اچي.
جه سي لوڙائو ٿيا، جني سندي ڌير،
ماروئڙا فقير، ڪنهن در ڏيندا دانهڙي.
انهي ڏس ۾ سموري سماج کي تحرڪ وٺڻ گهرجي. خاص طور سماجي ڀلائيءَ جو ڪم ڪندڙ ادارن ۽ عمومن سول سوسائٽي جي دعوى ڪندڙن کي ان ڏس ۾ اڳتي قدم وڌائي ڪوششون ڪرڻ گهرجن. عوامي جاڳرتا کي وڌائڻ گهرجي جيئن عوام پاڻ پنهنجي ڀلائي جي ڪمن لاءِ ڪي وکون کڻي ۽ سرڪار جي ڪن تي ويٺل جون به سُري جو اها راند روند لاءِ جيڪي رقمون رکي ٿي اهي رڳو شهري علائقن ۾ خرچ نه ڪيو ن وڃن پر انهن مان ڳوٺاڻن ماڻهن تي به خرچ ڪيو وڃي جيڪي هن ملڪ جا برابر جا شهري آهن جيڪي اڃا تائين ترقيءَ جي جديد عمل کان زمانا پري آهن.