سنڌي سماج جا مامرا ۽ سنڌي نوجوان
سنڌ جو سماج جنهن جا بُنياد ڄاتل تاريخ وسيلي موهن جي دڙي تائين وڃن ٿا پر اُن کان اڳ به آبادين جي تمام وڏي وجود جا اهڃاڻ ملن ٿا، ڇاڪاڻ ته موهن جي دڙي يا مُھن جي دڙي جهڙو شهر هڪ ڏينهن ۾ نه ٺهيو هوندو ــ مُهن شهر جي اڏٽا ۽ اُتان جي سماج جا اُهڃاڻ ٻڌائين ٿا ته اُها هڪ سڌريل آبادي هئي جنهن جي ذهني وسعت ۽ ڪُشادگي، سندن عمارتن مان ظاهر آهي جڏهن ته موجوده وقت ۾ رهندڙ ماڻهن جي ڪوتاهه ذهني ڪيفيت ۽ هڪٻئي جي ٽنگ ڇڪڻ واري عادت کين مُهن جي دڙي جي تهذيب کان ڌار ڪري بيهاري ٿي _ اُن کانپوءِ راءِ گهراڻي جي دور جي ٻوڌي تهذيب جي اثر هيٺ اُسرندڙ سنڌ نظر اچي ٿي جنهن ۾ امن ئي امن هوندو هو ۽ راءِ گهراڻي جو راڄ به ڪُشادو هو ـ راءَ گهراڻي کان وري برهمڻن چالاڪيءَ سان بادشاهي ڦٻائي ۽ پنهنجو نظام نافذ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي تڏهن به سنڌ تمام گهڻي وسيع پکيڙ رکندڙ خطو هئي ـ برهمڻن تي عربن هلانِ ڪئي ۽ ايئن ڪڏهن ڌاريا ته ڪڏهن ڌارين جهڙا پنهنجا سنڌ جي ڌرتي تي راڄ ڪندا آيا ڪڏهن آزاد حيثيت ۾ ڪڏهن ڏن ڀرو ٿي ٻين جي ڏنل پروانن جي آڌاري هتان جي اڪثريت تي حُڪم هلائيندا آيا. ڪڏهن افغاني نازل ٿيا ته ڪڏهن ايراني، ڪڏهن مُغلن جا گورنر هئا ته ڪڏهن وري هتان جي مقامي ماڻهن انتهائي سستي اگهه تي پاڻ کي وڪرو ڪندي سنڌ جو اقتدار حاصل ڪيو. اهڙي طرح سنڌ مختلف ماڻهن جي آماجگاهه رهندي آئي آهي. ڇاڪاڻ جو سنڌ صدين کان وسيلن سان ايئن ئي مالامال رهي آهي جيئن اڄ به ڌنوان آهي. سنڌ جا ٻهڳڻ علائقا جن ۾ جتي جابلو علائقو شامل آهي ته دريائي مٽيهاڻو مٺو ۽ سنواٽو پٽُ پُڻ ــ ٻئي پاسي وري ريت جو رتن علائقو ٿر آهي ۽ سنڌ جي پيٽ مان سنڌو وهي ٿي. سنڌو سنڌ جي ڌرتيءَ جي پيٽ ۾ ماڻڪ موتي لعل اوڳاڇي ٿي جنهن مان جيڪا اُپت ٿئي ٿي اُها سون آهي. سنڌ جي ڌرتي جي پيٽ ۾ جيڪا معدنيات آهي اُها به املهه آهي. ڪوئلو، لوڻ، گرينائيٽ ۽ ٻين معدنياتن جا ذخيرا سنڌ جي شاهوڪاري جي ساک ڏين ٿا. سنڌ جي سماج ۾ جيئن اها دولت اُپجندي رهي ته معاشرو به خوشحالي جو اظهار ڪندو رهيو ته ڪاهون ڪندڙ به ايندا رهيا ۽ سنڌ جو سماج پنهنجا مختلف رنگ رُوپ بدلائيندو رهيو جن جون ثابتيون ۽ شاهديون اسان جي قديم آثارن جي ورثي کان وٺي، شاعري ۽ ادب تائين هر هڪ شئي ۾ موجود آهن. تڏهن ته لطيف جنهن سنڌ کي پنهنجي شاعريءَ ۾ پلٽيو آهي اُها سنڌ چارلس نيپيئر جي ڪڙو ڪڍي ڏنل سنڌ کان وسيع ۽ مختلف آهي جنهن ۾ هُن چوڏهن چاري ڪڇڙي جي ڳالهه ڪئي آهي ته کنڀا ت جي نار کان وٺي لنڪا جي سون سودڻ تائين ۽ سورٺ جي راڄ کان جيسلمير جي پٽن کي پنهنجي ڏات ۾ پرويو آهي ايئن سنڌي سماج مختلف حُڪمرانن ۽ حُڪمرانين جا تجربا ڏسندو سمن، سومرن ڪلهوڙن ميرن ۽ انگريزن جي صاحبي جا ڏينهن ڏسندو موجوده شڪل ۾ اچي نروار ٿيو جنهن جو اقتصادي بنياد زراعت آهي جنهن ۾ پوکي واهي ۽ مالداري شامل آهن. صديون گُذرڻ باوجود سنڌ جو اقتصادي بُنياد تبديل نه ٿيو آهي ۽ زراعتي سماج جو سڄو دارومدار زمين ۽ اُن سان لاڳاپيل وسيلن تي هوندو آهي جنهن جو جيتري زمين ۾ هٿ هوندو آهي ۽ اهو اوترو سگهو ۽ سگهارو هوندو ـ مٿان وري ٿيو اهو جو مختلف دورن ۾ سنڌ ٽوڙي سڄي ننڍي کنڊ ۾ زمين کي پُهچ رکندڙ ۽ حُڪمرانن جي حاضري ڀريندڙ گهراڻن جي فردن ۾ ورهايو ويو ۽ جاگيرداري وجود ۾ آئي اهڙي زرعي سرشتي جا اُهڃاڻ علاوالدين خلجيءَ جي دور ۾ ملن ٿا ته اڪبر پٽ همايون مغل جي دور ۾ به. . . جڏهن ماڻهن جي زمين جا کاتا ٺاهي ڏنا ويا ۽ کين زمين استعمال ڪرڻ جو حق محض انهي بنياد تي ڏنو ويو ته اُهي حڪمران جا حاضري ڀرُو ۽ رسويا هئا. انهي مان چند ماڻهن يا خاندانن جي هڪ هٽي قائم ٿي جيڪا اڄ تائين قائم آهي ڇاڪاڻ جو انگريزن انهي سرشتي کي باقائدي دستاويز بند ڪيو ۽ سروي ڪري جاگيرون ڏنيون ۽ جاگيردارن کان سندن ئي ڀائرن کي غُلام رکڻ جو ڪمُ ورتو جيڪو اڄ به جاري ۽ ساري آهي. انگريز ايترا ته چالاڪ هوندا هئا جو اسان جا وسيلا اسان جي ماڻهن کي ڏيئي اسان تي ئي حڪمراني ڪرائيندا هئا ۽ اسان جا پنهنجا ماڻهو انهي ٽيڳر ۽ مڳيءَ ۾ هوندا هئا ته کين ڪا جاگير يا زمين انعام ٿي آهي. اسان وٽ ٿر تائين اهو سلسلو هلندڙ هو ۽ انگريزن ٽپال کڻندڙن کي زمينون انعام ڏنيون ۽ خان بهادر جا لقب عطا ڪيا ــ اهڙي صورتحال کي ذهن ۾ رکندي شيخ اياز هِن ريت چيو هو ته؛
اُٿ اي ڪُتا نيپيئر، پنهنجا پونير ڏس
گورا توتي جسُ، ڪارا ڄڻيئي ڪيترا
زمينين ڦٻائڻ جي اُڻ سلسلي سان گڏ هُنن مختلف طبقن کي پاڻ ۾ ويڙهايا ۽ ذات پات ۽ ڪڙم قبيلي جو نالو وٺي قتلِ عام جي ترغيب ڏيندي هڪ طرف سرداري نظام کڙو ڪيو ته ٻئي طرف سرداري نظام جي حمايت ۾ مذهبي مهاذ تي پيري مُرشديءَ کي به استعمال ڪيو ۽ اڄ تائين ساڳيو ڪاروهنوار جاري ساري آهي. انهي استحصالي اقتصادي ورڇ سموري سماج کي طبقن ۾ ورهائي ڇڏيو ــ هيڻا طبقا صدين کان ڏاڍن جي ڏاڍ ۾ پيڙهجي رهيا آهن. انهي تناظر ۾ جيڪو سماجي روپ نروار ٿيو آهي اُن ۾ ڳوٺ، وسنديون، ڪوٽ، شهر، بازارون، ڍاڻيون، وانڍون، ڪيٽيون، ٿرڙا، ٿريون، ٿر وغيره آباد ٿيا ۽ انهن تي به جن طبقن جي واڳ هٿ ۾ ڏني ويئي اُنهن سڄي سماج کي ترقي وٺرائڻ بدران پنهنجا گهر ٺاهڻ ۽ بڀ ڀرڻ شروع ڪيا ۽ اڄ تائين بڀ ڀرڻ جو سلسلو جاري آهي ۽ هتان جو ڪمايل ناڻو پرڏيهي بئنڪن تائين وڃي پهچي ٿو ـ اُپت ۽ مالڪي جي انهي سرشتي غريب ماڻهوءَ کان گهڻو ڪُجهه کسي ڇڏيوـ هن وقت به لکين ماڻهو اهڙا آهن جن کي پنهنجو گهر ٺاهڻ لا ءِ 2500 چورس فوٽ جيتري زمين جو ٽُڪرو به ناهي جنهن تي اُهي آزادي سان پنهنجو گهر ٺاهي سُڪون سان ويهي سگهن ـ لکين ماڻهن کي پيئڻ جي صاف پاڻي جو هڪ گلاس به نصيب ناهي ـ لکين ٻار اسڪول کان ٻاهر آهن ۽ جيڪي اسڪولن ۾ آهن تن جي اڪثريت وري غيرمعياري ۽ صرف سرٽيفڪيٽ واري تعليم حاصل ڪري رهيا آهن جنهن سان بيروزگاريءَ ۾ ڏينهو ڏينهن واڌارو ٿي رهيو آهي. صحت ۽ صفائي جي سهوليتن جي ايتري ته اڻاٺ آهي جو ڪيتريون ئي ڳورهاريون عورتون ويم دوران هيءُ جهان ڇڏي وڃن ٿيون ۽ گند جا ڍير ڪيتريون قاتل بيماريون پکيڙي رهيا آهن پر انهي سموري ماجرا ۽ مام تي وس وارا ايئن خاموش آهن ڄڻ اُنهن مون ورت رکيو هُجي. انهي چُپ چُپات جو سبب اهو ئي طبقاتي استحصالي سرشتو آهي جنهن هيڻي کي هيڻو ۽ ڏاڍي کي ڏاڍو بڻائي رکڻ جو جموديت وارو ماحول جوڙي رکيو آهي. ادب ۽ علم جي دنيا تي به اهو سرشتو حاوي آهي ادارا گادين ۽ گهراڻن جي حوالي آهن اهليت جي اڻاٺ آهي. ادب ۾ هڪ اهڙي هٽي آهي جو جيستائين جغادري اديب سندون نٿا ڏين تيستائين نوجوان پنهنجي وکر کي دنيا اڳيان نٿا رکن. مجبورن ويچارا پنهنجي ڪتابن جا نه رُڳو مُهاڳ انهن ليکڪن کان لکائين ٿا پر سندن فرمائش تي اُنهن مان ڪاٽ ڪوٽ به ڪن ٿا. اهڙي فرمائشي پنجوڙ ۾ ڦاسي جيڪو ادب تخليق ٿي رهيو آهي تنهنجو حال ڪنهن کان ڳجهو ناهي. ادارا دوستيون نباهيندي اهڙا ڪتاب به ڇپائي رهيا آهن جيڪي پڪوڙن جي گاڏن تي استعمال ٿيندا. ايئن غلاميءَ جو سرشتو جيڪو لينڊ هولڊنگ کان شُروع ٿئي ٿو ۽ درگاهي سلسلن جي مدد ۽ مذ هبيت جي پُٺڀرائي سان هلندو ادب تائين پهچي ٿو تنهن سنڌ جي اڪثريت يعني هيڻن طبقن سان جيڪي ويل وهايا آهن سي ڪنهن کان ڳُجها ناهن غير سرڪاري ادارن جي نالن ۾ به چند ادارن کي ڇڏي باقي ادارا انهي غريبيءَ جي عڪس کي جيئن سستو وڪرو ڪري رهيا آهن. تنهن کان بڇان اچي ٿي. سياست ۾ نئين ڏينهن نوان ليڊر ۽ لاڙا متعارف ٿي رهيا آهن پر سڀني جي ڊُڪ ڊوڙ جا رستا مُلتان وڃن ٿا يعني سندن ڪاهه ڪُرسي ڏانهن آهي ڪُرسي ڀلي ڪاٺ جي هُجي پر حڪم ۾ هستي آهي ۽ انهي هستي حاصل ڪرڻ لاءِ هرڪو ور کنچيو قطار ۾ بيٺو آهي. هستي ۽ هوڏ کي سچل حرام چيو آهي هو پر سچل جي نالي وٺڻ واري اُن پيغام تي عمل ڪرڻ کان پڙ ڪڍي بيٺا آهن. اهڙي مونجهارن ڀري ماحول مان سنڌ جو غريب ماڻهو ڪيئن ۽ ڪڏهن نڪرندو. اهو ئي سوچڻ جو سوال آهي هيستائين ايندڙ هر تبديلي توڙي ترقي استحصالي طبقن جي حق ۾ آهي هيڻو ماڻهو اڄ به پاڻ وهيڻو ناهي. انهي صورتحال مان ڪيئن پار پئبو. ڪير پار لڳائيندو. ڪو پتو ناهي. اياز اهڙي ڪيفيت لاءِ هن ريت چيو آهي؛
پرار تي ڪا پُڪار آهي، مگر اڳيان تک تار آهي
ڪٿي اسان جي اُڪار آهي، اياز ڪيڏانهن ناو نيندي
هِن سموري اونده انڌوڪار ۾ جيڪو روشنيءَ جو ترورو نظر اچي ٿو اُهو آهي سنڌ جو نوجوان طبقو جيڪو ڄاڻ جي ميدان ۾ اوک ڊوک جي ميدان ۾ پنهنجن اڳين کان اڳڀرو آهي کيس دنيا جهان جي ڏي وٺ ۽ ٻڌي ڇوڙي ۽ ڀڃ ڊاه جي جي ڃاڻ تائين رسائي آهي ۽ جيڪڏهن اهو پنهنجي پيرن تي پُختو بيهي اڳتي وڌندو رهيو ته يقينا ڪو ڏينهن اهڙو ايندو جو غريب ماڻهو انگ اُگهاڙا ۽ پيٽ بُکيا ماڻهو بنا اجهي ماڻهو به پنهنجيءَ وارا ٿي پوندا ۽ سندن دُکن دردن ڏولائن ۽ ڏوجهرن جو ڪو علاج ٿيندو. نوجوان جيڪو ذهين به آهي ته تعليم جي ميدان ۾ اڳرو آهي تنهن کي دڙو هڻي بيهي رهڻ گهرجي ۽ اُنهن سڀني قدرن کي تبديل ڪرڻ لاءِ پاڻ پتوڙڻ گهرجي جن قدرن، ريتن رسمن ۽ سماجي سنگهرن نسل درنسل اسان کي ڳيجهو ۽ غلام بڻائي رکيو آهي ۽ جيڪي قومي قوتون اُنهي استحصال جي دوام قائم رکڻ جو اجورو وٺي ڪُڌي ڪم ۾ شامل آهن تن کان پاڻ بچائي اڳتي وڌڻو پوندو ۽ تعليم ئي اهڙو ٽول آهي جيڪو جديد دور ۾ هر ڳچيءَ ۾ سونهي ٿو ۽ تعليم وسيلي ئي ويچارا ماڻهو ڪنهن نه ڪنهن دڳ لڳندا باقي ته وٽن ڪي ڪينهي. سندن پيرن هيٺ پنهنجي ڌرتي به ناهي ته مٿي لڪائڻ لاءِ اجهو به ناهي. سنڌ جي زرعي اقتصادي رسورس بيس کي ٻهڳڻ بڻائڻو پوندو ۽ سنڌي ماڻهوءَ جي روايتي اميراڻي يا امير پرستي واري مزاج مان ڪڍي انٽرپرينيوئر طور اُڀارڻو پوندو جيئن هو عصري تقاضائن مطابق دنيا جي قومن سان قدم ۾ قدم ملائي هلي سگهي پنهنجو ثقافت بچائي سگهي پنهنجي ٻولي سگهي پنهنجي تاريخ جي غلط تاويل ٿيڻ کان بچائي سگهي پنهنجي ادب کي پيڙهائين چورن کان بچائي سگهجي ۽ وڌيڪ اهو ته پنهنجي قومي وجود جو تحفظ ۽ رکوالپ ڪري سگهي اها ئي وقت جي ضرورت آهي اهو سڀني ساڃاه وندن لاءِ سوال آهي. انفرادي روين جي اڪثريت ئي اجتماعي رويي کي پنهنجي جنم ڏئي ٿي ۽ اجتماعي رويي جو نالو تهذيب ۽ ثقافت آهي جنهن قوم کي پنهنجي تهذيب ۽ ثقافت ٻوليءَ سماج جي جاڳرتا ناهي ته پوءِ اُها قوم تاريخ ۾ انتهائي اُگرن دورن مان گذري ٿي سنڌي سماج جو سماجي تحرڪ انتهائي ڳوڙهو آهي جنهن کي عميق اڀياس جي ضرورت آهي ۽ سنڌي ماڻهوءَ جي صلاحيت کان به انڪار نه ٿو ڪري سگهي. رڳو ڀئو ان ڳالهه جو آهي ته سندس رُخ سدائين غلط ڏِس ۾ موڙيو ويو آهي پوءِ ڪڏهن اِهو رُخ ڪڏهن اُهو رُخ موڙو وارو ڪمُ ڌارين جي چوڻ تي ٿيو آهي ته ڪڏهن وري پنهنجي اٻوجهائي ۽ ساده لولي اسانکي بند گليءَ ۾ بيهاريو آهي. هيءُ دور ڃاڻ ۽ ڄاڻ تائين پُهچ ۽ ڄاڻ کي ونڊڻ ورڇڻ جو دور آهي ۽ سنڌي نوجوان ان دور جو اهڙو روشن اُهڃاڻ آهي جيئن سانجهي تارو آهي ايئن اسانکي پنهنجي سڀني وسيلن جي مالڪي ڪندي روشن مستقبل ڏانهن وڌڻ گهرجي.