ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون. . . . . . ذات پات جو سرشتو
سموري ننڍي کنڊ جي معيشيت زراعت پويان گهمي ٿي تنهنڪري ڳوٺاڻين وسندين ۾ ذات پات جو سرشتو پنهنجي پختي جوهر ۾ موجود آهي. ذات پات جي انهي سرشتي ڳوٺاڻي سماج کي خانن ۾ ورهائي انجي حقيقي سگهه کي ايترو هيڻو ڪري ڇڏيو آهي جو اهو پاڻ وهيڻو ئي نه رهيو آهي ۽ ماڻهو ذات پات جي ان ٽئگ جي روشنيءَ ۾ وڙهي وڳي، رچي کپي رهيا آهن کين ڪوبه سمجهائڻ وارو ناهي ته ٻيلي ڏاها ٿيو هن نموني پنهنجي طاقت کي پاڻ تباهه نه ڪريو، محنت به اوهين ڪريو وسيلا به اوهان جا پوءِ به توهين دست نگر ڇو آهيو؟ اڄ به ڳوٺاڻي آباديءَ لاءِ پيئڻ جي پاڻي جو صاف ميسر هجڻ اهڙو خواب آهي جهڙو اڄ کا ن ستر ورهيه اڳ هو. آخر ايئن ڇو آهي؟ ذات پات جو انهي پسماندگيءَ ۾ ڪهڙو ڪردار آهي؟ ذات پات جو ڪاڪ محل ڇا آهي؟ اهو ڪنهن جوڙيو ۽ ڪيئن ان ۾ خُدا جي خلق کي ان ۾ جڪڙي پيرن ۾ پيڪڙا وجهي پابند ڪيو جو نسلن جا نسل انهي پيڙا کي ڀوڳڻ جي باوجود انهي ڪاڪ محل مان نڪرڻ جي ڪا سنجيدگيءَ واري ڪوشش نٿا ڪن؟ ذات پات جو اهو ڄار ڪيئن بُرو چڪر آهي؟ انهي مان ڪيئن نڪري سگهجي ٿو؟ اهي اڄ جي سنڌي نوجوان لاءِ اهڙا چئلينج آهن جيڪي ڪر ڪڍيو، سندس اڳيان بيٺا آهن. جيڪڏهن انهن سوالن ۽ للڪارن کي سنجيدگيءَ سان نه ورتيو ويو ته ذات پات جو اهو سرشتو واڳونءَ وانگر پنهنجي وات ۾ اسانجي سموري سگهه کي ڳڙڪائيندو رهندو ۽ اسين ڪا وک اڳتي وڌائڻ جي بجاءِ ڦري ڦري ساڳي هنڌ تي اچي بيهون ٿا ۽ جديد ترقي اسان کان ڏور اهڙو سراب لڳي ٿي جنهن پويان اسين اُڃاري هرڻ وانگر ڊوڙي ڊوڙي وري ساڳي هنڌ اچي بيهون ٿا.
ذات پات لاءِ مقدس ڪتابن کان وٺي جديد عمراني علمن تائين تمام گهڻو بحث مباحثو ڪيو ويو آهي. پاڻ انهي سموري ورجاءَ کان پاسو ڪندي سماج ۾ جيئن اهو سرشتو موجود آهي تنهن بابت ڳالهه ٻولهه ڪنداسين. ڀٽائيءَ ذات پات بابت هن طرح اظهار ڪيو آهي؛
ذات تي ناهي ڏات، جو وهي سو لهي
ڪان پڇي ٿو ڪا ذات، جي آئيا سي اگهيا
ذات پات بنيادي طور سُڃاڻپ لاءَ ڪتب آندي ويئي ڇوته ماڻهن جي آبادي وڌندي پئي ويئي. تنهن کانپوءَ ذات پات کي مضبوط ڪيو ويو جڏهن ذات پات جي ڇانو ۾ اقتدار جي به اچي ڊاٻو ڪيو ته پوءِ ذات پات فخر جو سبب بنجڻ لڳي ۽ ايئن ذات پات جي نالي ۾ جنگيون ٿيڻ لڳيون. حقيقت ۾ اهي جنگيون اقتدار جو جنگيون هيون جيئن اڳتي هلي مذهب جي نالي ۾ جنگيون لڙيون ويون ۽ مارڪيٽ جي قوتن ماڻهن جي سگهه کي مارڪيٽ جي مقصدن ماڻڻ لاءِ استعمال ڪيو ۽ اهو خير جو ڪم اڄ تائين جاري ۽ ساري آهي. ننڍي کنڊ ۾ اهو سلسلو ورڻ مالا جي ورن وڪڙن مان نڪري ٿو. اها ٻي ڳالهه آهي ته ورڻ مالا ”ڪلاس“ جو نظريو آهي نه ئي ذات جو. اهو سرشتو پوءَ ذات پات جي انتهائي پيچيدي صورت اختيار ڪري اهڙو ناقابل عمل ٿي ويو جو هن وقت انهي پنجوڙ کان هرهڪ پانڌ بچائڻ جي چڪر ۾ آهي. سڌارٿ گوتم جيڪو آتم گيان ڏنو تنهن ۾ هن سرشتي کي ختم ڪيو ويو هو پر جيئن ئي ٻوڌي تعليم سماج ۾ هيڻي ٿي ته وري به ذات پات جي چڪر ۾ وڪوڙجي ويئي. اهو چڪر هڪ اهڙي ڪاري چڪر ۾ تبديل ٿي چڪو آهي جنهن جي بند وارڊ ۾ سمورو ڳوٺاڻو سماج مقيد نظر اچي ٿو، جنهن جي ڇوٽڪاري جي راه جو معاشري جي ساڃهه وند ماڻهن کي ڪو اُپاءُ وٺڻ گهرجي.
سنڌ جي هڪ ڇيڙي کان ٻئي ڇيڙي تائين ذات پات جو اهو سرشتو هر ڳوٺ، وستي، واهڻ، وانڍ ۾ موجود آهي. سنڌ جي مٿاهين اترئين ڀاڱي ۾ ذات پات جو ڪِلُ اهڙي ڪوڪي وانگر لڳل آهي جنهن صليب تي سمورو سماج ٽنگيل آهي. اڀرو سڀرو، غريب شاهوڪار، جاگيردار انهي نوڙ جي ناڪيليءَ ۾ اهڙو جهليل آهي جو سموري سماجي چرپر ان جي محتاج آهي. انهي پس منظر ۾ جيڪي جهيڙا جهڳڙا ۽ قبائلي تڪرار ٿيا جن ايام الجاهليه جي جنگين جهڙي صورت اختيار ڪئي. نتيجي ۾ ڪيئي ڪونڌر ڪُسجي ويا، ڪيئي بيگناه عورتون ڪاريون ڪري ماريون ويون، ڪيئي بيگناه مرد ڪاري جو ليبل هڻي ڪهاڙي جو ٻل ڪيا ويا، ڪيئي گهر لڏي ويا، ڪيئي وسنديون ويران ٿي ويون. وري جرڳا ٿيا جنهن ۾ فيصلا ٿيا، ڏنڊ پيا، سڱ چٽيون ٿيون، پر معاملو اُتي جو اُتي رهيو. هن مصيبت جو شڪار انهن ذاتين جا جتي لکين بيگناه ماڻهو ٿيا اتي پنهنجو پاڻ کي ڏاڍا مڙس سمجهندڙ سردار به ٿيا. اهڙي طرح سماج جا سڀئي طبقا دوزخ جي انهي دونهين جو شڪار آهن. سموري سماج جو ساه گهٽجي رهيو آهي. وڏو طبقو پنهنجي پوزيشن ۽ وسيلن جي ڪري کل بچائي لوڪ ۾ ڪوڙي معتبري جي ڪلنگي ڪپار تي سجائي هلي پيو ۽ هيڻو طبقو هر ويل هائيءَ ۾ هڄيو پيو آهي. نه انهي ڄار مان نڪري سگهي ٿو نه ان ۾ هلڻ چاهي ٿو. سرنديءَ وارن انهي ذات پات جي زنجير کي پنهنجي پنهنجي دائري ۾ پنهنجي مفادن کي تحفظ ڏيڻ لاءِ ڪيئي نوان ڪاڪ محل جوڙي رکيا آهن ۽ ڪرائيم ڪاروبار بنجي چڪو آهي. جتي اهڙو قبائلي پنجوڙ ناهي اتي به ماڻهن پنهنجي ذات پات جي دائري جو ليڪو ايئن ڇڪي رکيو آهي جو ان جي ڀڃڪڙيءَ کي سماجي ڏوه سمجهندي، سماجي سزا ڏني وڃي ٿي ۽ جيڪو به اهڙو عمل ڪري ٿو تنهن جو سماجي طور هٿ بند ڪيو وڃي ٿو يا ڏيس وٽو به ڏنو وڃي ٿو. ڪي ذاتيون ٻين ذاتين کي پاڻ کان گهٽ سمجهندي پاڻ کي اُتم ۽ اعلى سمجهن ٿيون. اهڙي عمل جي مضبوطي ، ننڍي جي برطانوي ڪالوني ٿيڻ دوران به ٿي جنهن کي اڳتي به حڪومتن تحفظ ڏنو. انهي عمل جون پاڙون منوسمرتيءَ جي من مان نڪتيون هيون تنهنڪري هندو مت جي سماج ۾ ان جو وڌيڪ نظر اچي ٿو. اُتم هندو ۽ شيڊيولڊ ڪاسٽ جهڙا اصطلاح به متعارف ٿيا ۽ اڄ سوڌو رائج آهن.
وري هڪڙي اهڙي لهر به اچي ٿي جنهن ۾ ماڻهن پاڻ کي ذات پات جي بُنياد تي منظم ڪرڻ شروع ڪيو ۽ سڄيءَ سنڌ ۾ مختلف ذاتين پنهنجون تنظيمون جوڙڻ شروع ڪيون. اهڙين تنظيمن جو مقصد صرف پنهنجي ذات پات وران طبقن جي ڀلائي ئي هو. سيدن، سماٽن، ٻروچن سڀني ان ڏس ۾ وسان نه گهٽايو ۽ سنڌي سماج انهي سماجي تنظيم ڪاري جا کارا کٽا ميوا اڄ به ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ کائي رهيوآهي. سماجي اصولن مطابق اهڙي تنظيم ڪاري جيڪا هڪ ذات پات تي هجي سا فطرت جي قانونن جي اُبتڙ آهي ڇاڪاڻ جو فطرت ٻهڳڻ آهي ۽ پنهنجي جو جوهر ۽ جلوي ۾ تنوع پسند آهي. تنهنڪري اها ايڪسڪلزونيس فطرت جي ٽڪراءَ ۾ آهي. انهي تنظيم ڪاريءَ سنڌ جي سماج کي سرداري نظام جي ڪاري ڪُن ۾ ڌڪي وڃي اونداهي دور تي پهچايو آهي. الائي ڪيترا ڏسڻا وائسڻا ۽ ولايت پڙهيل ناميارا شخص به انهي ٻوڏ کان پاڻ بچائي نه سگهيا ۽ پنهنجو پاڻ کي سردار نروار ڪرايائون. سردار بلوچ سماج جو لفظ آهي پر سماٽ به اهڙو شڪار ٿيا جو انهن جي اڳواڻن به پنهنجي پوسٽرن تي پنهنجي نالن ۾ ڄام کان اڳ سردار جو واڌارو ڪرايو. سردارپ جي پُڇ ٻڌي مهري ٿيڻ واري انهي عمل جا پيرا به ذات پات جي مهاڄار ڏانهن وڃن ٿا جنهن مان نڪرڻ جي سخت ضرورت آهي. ان لاءِ سنڌي سماج کي انٽرپرينيوئر سماج ٿيڻو پوندو جيئن اهو صنعتڪاريءَ ڏانهن وڌي سگهي ۽ ذات پات جي هن تحت الثرى مان نڪري سگهي.