ڳوٺاڻو سماج. . . سماجي جوڙجڪ ۽ سماجي سرشتو
سموري ننڍي کنڊ جي ڳوٺن وانگر سنڌ جي ڳوٺن جي سماجي جوڙجڪ پڻ زراعتي مالداريءَ واري سٽاءَ تي دارومدار رکي ٿي جنهن جو سماجي سرشتو پدرسري ۽ ڪٽنبي قبيلائي تنظيم جي صورت ۾ سڀني ڳوٺن ۾ ٿوري گهڻي فرق سان ساڳي شڪل ۾ موجود آهي. ڳوٺ ڪيئن آباد ٿيا؟ انهن جو سماجي ڍانچو ڪيئن قائم ٿيو؟ اهو سماجي ڍانچو ڪهڙن مرحلن مان گذري موجوده صورت تائين پهتو آهي؟ هن وقت انهي سماجي ڍانچي کي ڪهڙيون ڏکيائيون سامهون آهن؟ انهن ڏکيائن مان پار پوڻ جا ڪهڙا گس گهاٽ آهن؟ سماجي جوڙجڪ جوڙڻ ۾ ڪهڙا سماجي عنصر سرگرم ڪارج نباهين ٿا؟ سماج جا سرگرم طبقا ڪهڙا آهن؟ اهڙن سرگرم طبقن کي هاڪاري رُخ ڪيئن ڏجي؟ اهي اهڙا سوال آهن جن جو جواب ڳولڻ جي ڪوشش ڪبي ته جيئن پڙهندڙ پنهنجي سماج بابت نه رڳو سوچين پر سماجي طور سُتل قوتن کي به جاڳائين ۽ سماجي طور سُڪارج ڪن. ايئن سماجي تحرڪ هڪڙي متحرڪ سگهه جي صورت ۾ اُڀرندو.
ڳوٺن جي سماج جي ڳالهه ڪرڻ يا سمجهڻ لاءِ زراعتي ۽ مالداري سماج جي اوک ڊوک ۽ پروڙ هجڻ ضروري آهي. زراعتي سماج جا سمورا قدر ڳوٺاڻي سماج ۾ ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ ملن ٿا. انهن مان ڪي هاڪاري آهن ته اڪثر ناڪاري آهن جيڪي سماج کي اڳتي وڌائڻ بجاءِ پوئتي وٺي وڃن ٿا جيڪو ماڻهن لاءِ ويتر نقصانڪار آهي.
ڳوٺن جي سماجي جوڙجڪ جانچڻ لاءِ اسين ٿر کان شروعات ڪريون ٿا. ٿر ۾ ڳوٺن جو آباد ٿيڻ ڪجهه هن ريت ٿيو ته شروع ۾ راجپوتن ۽ اوسواڙن جيڪي وسنديون جوڙيون تن جي سماجي بيهڪ هن ريت شروع ٿي. مالدار هجڻ ناتي سڀ کان پهرين ڪو پاڻي گڏ ٿيڻ جو قدرتي هنڌ نروار ڪيو ويندو هو يا وري اهڙو تلاءُ جوڙايو ويندو هو ۽ ڪجهه پوءِ جي زماني ۾ وري کوه کوٽڻ شروع ڪيا ويا. جتي قدرتي پاڻي جو هنڌ هوندو هو جنهن ۾ مينهن جو پلر پاڻي گڏ ٿيندو هو اهڙي ماڳ کي سَرُ سڏيو ويندو هو. سمورين سرگرمين جو محور ۽ مرڪز اهو پاڻي ماڳ هوندو هو. سر جو ذڪر، ڀٽائي هن ريت ڪيو آهي.
سچ ڪه سُڪو ڍور، ڪنڌيءَ اڪ ڦلاريا
جنگن ڇڏيو جور، سر سُڪو سُونگي گيا
مطلب ته سر سڀني معاشي سرگرمين جو مرڪز هوندو جتي سونگ (ٽئڪس) گڏ ڪئي ويندي هئي ۽ سر سُڪڻ کانپوءِ ويراني ٿيندي هئي ته اهي ڍالو به ڀڄي ويندا هئا. ٿر ۾ جيڪي اهڙيو ن وسنديون قائم ٿيون تن جي نالن ۾ ”سر“ لفظ پڇاڙيءَ طور ڳنڍيل آهي، جيئن؛ ڀوڏيسر، ڪجلاسر، ڀيماسر، سومراسر، وغيره. جيڪي ڳوٺ کوه کڄڻ پويان سڏجڻ ويا تن ۾ لفظ ”تڙ“ ”ويري“ ”پار“ لفظ پڇاڙي طور لڳل آهي، جيئن؛ صالح جو تڙ، مهڪي جو تڙ، سوڀي جو تڙ، وليءَ جي ويري، کيمي جو پار، جيسي جو پار. ايئن ڳوٺن جي نالن جو اهو سلسو اڃا به دلچسپ آهي، ڪنهن ٻئي موقعي تي.
ڳوٺن ۾ ان وقت ” آهت“ وارو معاشي سرشتو هو ندو هو تنهنڪري اهڙين ذاتين جو هڪ گهر يا ڪجهه گهر به آباد ڪيا ويا جيڪي هنرمنديءَ جي حرفت ۾ ڀڙ هوندا هئا، جن کي عربن جي اچڻ کانپوءِ ڪسبي سڏيو ويو. اهي ڪسبي سُٺا پروفيشنل هوندا هئا. انهن پروفيشنس ۾، واڍڪو ڪم، لوهارڪو ڪم، سونارڪو ڪم، موچيئڪو ڪم، حجامڪو ڪم، رنگريزي، وغيره هوندا هئا. اهي ماڻهو سڄي ڳوٺ يا آس پاس جي آباديءَ لاءِ ”خدمتون“ سرانجام ڏيندا هئا ۽ سال جي آخر ۾ پنهنجي آهتين کان آهت ۾ ورسوند وٺندا هئا. لفظ ورسوند جو مطلب ”آبادڪاري“ يا ”ورسائڻ“ آهي. ”آهتپي“ جو اهڙو اقتصادي سرشتو هاڻي گهٽجي ويو آهي پر ڪن هنڌن تي ڪجهه صورتن ۾ موجود آهي. بازارن جي قائم ٿيڻ سان روڪڙ جو راڄ قائم ٿي ويو نه ته شئي جي شئي يا خدمت جي عيوض شئي ڏيڻ جو رواج هو. روڪڙ جي راڄ ۾ هرڪنهن کي پرايا هٽ ڀرڻ ۽ خالي ڪرڻ لاءِ هٿ پير هڻي روڪڙ هٿ ڪرڻي ٿي پوي. آهتپي واري سماج ۾ جيڪو سماجي ڍانچو هو يا اُن جي جاڳرتا ۽ اُن جو تحرڪ هو، اُهو مضبوط هو رو ڪڙ واري سرشتي جي اچڻ سان ڪافي تبديليون آيون آهن. گهر بُنيادي ايڪو آهي ڳوٺاڻي سماج جو پراُن ۾ جيڪا زراعت ڪاري ۽ مالداري آهي اُن جي لحاظ کان گهر جي وصف تبديلي ٿئي ٿي هن وقت جيڪا گهرجي وصف آهي يعني هڪ ڪُٽب ۽ هڪ چُلهه تي گذارن ڪندڙ چند ماڻهن جو مختصر مجموعو پر“ گهر ” جو اهو لفظ گڏيل ڪُٽنبي سرشتي ۾ انتهائي وسيع هو جنهن ۾ 10-10گهر به اچي ويندا هئا. ڪمائيءَ جو ذريعو به هڪڙو هوندو هو ته چلهه به هڪ هوندي هئي. اثاثا به گڏيل ملڪيت طور هوندا هئا. فقط اُنهن جي زباني ورڇ ڪيل هوندي هئي جيڪا به تبديل ٿيندي رهندي هئي. گهر جو وڏو جيڪي فيصلا ڪندو هو اهي فيصلا سڀئي قبول ڪندا هئا. وڏي جي مرضي وڏي واڪ هلندي هئي. ان تان هڪڙو لطيفو ياد اچي ٿو. ڪنهن ڳوٺ ۾ ٽي ڀائر هئا جن جي شادي ساڳي وقت تي ٿي. سڀني ۾ وڏو ”ڪرم خان“ هو. نڪاح جي وقت نڪاح پڙهائيندڙ جڏهن ڪرم خان کان ايجاب ۽ قبول پُڇي ٻئي ڀاءُ کان پڇڻ لڳو ته هُن اشراف چيو، ”جيڪا ڪرم خان ڪئي سامون کي قبول آهي“. ائين ٽئين ڀاءُ به ان غير ضروري شرافت جو مظاهرو ڪندي ساڳي ورندي ڏني. ڀيڙپ ۽ سپت جو اهڙو سادگيءَ ڀريو ڪو مثال نه ملندو. اهڙو ججهو ڪُٽنب به زماني جي تبديلين ۾ اچي مختصر خاندان تي پهتو آهي، پراڃا به گڏيل ڪُٽنبي سرشتو موجود آهي. چند گهر گڏجي “پاڙو” جو ڙين ٿا جنهن جو اڳواڻ ”پاڙي جو چڱو“ سڏيو ويندو آهي ۽ چند پارا گڏجي ڳوٺ جو ڙين ٿا ۽ ڳوٺن ۾ ڳوٺن جا اڳواڻ آهن جتي به وڏا ڳوٺ آهن ته اُتي هڪ کان وڌيڪ اڳواڻ آهن جن جانالا به مختلف آهن جيئن پٽيل، مُکي، وڏيرو وغيره. پٽيل جولفظ انگريز دور ۾ رائج ٿيو جنهن جي معني آهي ”پٽي وارو“. انگريز جنهن کي پهريان اهو پٽو ڏيندوهو يعني زمين جي مالڪي ءَ جي حقن جو پٽو، . . . . . . . . . تنهن کي پٽيل چوندا هئا ”مُکي“ مقامي لهجي جو لفظ آهي جنهن جي معنى به وڏو آهي ته ”وڏيري“ جي معني به ٻين کان وڏو آهي ائين گهرجي اڳواڻي کان وٺي پاڙي تائين ۽ پاڙي کان ڳوٺ تائين ۽ ڳوٺ کان ست راڄي ءَ تائين هڪڙي منظم درجي بندي هوندي هُئي جيڪا اڻ لکيل قانون جي روشنيءَ ۾ انتهائي پابندي نموني متحرڪ رهندي هئي جئين سماج ۾ اقتصادي سرشتو تبديل ٿيو ۽ بازار بنگلي کان به اڳتي نڪري ويئي ته پوءِ ان سموري سرشتي ۾ به ڪافي تبديليون آيون اڳ ڳوٺ جو نيڪ مرد پنهنجي ساک پت ۽ ڪردار پٽاندر سُڃا تو ويندو هو جنهن جي ڳالهه هر هنڌ برک سمجهي ويندي هئي ۽ سمورا ڳوٺاڻا اڳواڻ مرد ئي هوندا هئا پر ٿر ۾ ڪن هندن تي عورتون پُڻ اهڙيون همت واريون ۽ گُڻوان رهيون آهن جن اوطاقون هلائي ايندڙ ويندڙ مسافرن کي مانيون کارايون ۽ کوه کوٽرائي ڳوٺ ٻڌرايا جئين مٺي، مانٻائيءَ جو تڙ، داديءَ جو تڙ غيره.
جئين سماج ۾ وسيلا وڌيا ۽ ماڻهن جي پهچ به وڌي ۽ مواصلاتي سرشتو تبديل ٿيو، تيئن ئي اها سماجي جوڙجڪ تبديل ٿيڻ لڳي ۽ نيڪ مرد جو ارادو بُحران جي ور چڙهي ويو ۽ ڪا نئين صورت اختيار ڪرڻ ڏانهن وڃي پيو. انهيءَ تبديليءَ ڳوٺاڻي سماج تي ڪافي گهر اثر ڇڏيا. ”ٻڌيءَ“ تي ڌارو مدار رکندڙ ”ڀيڙيل مُٺ“ جيان منظم معاشرو هو سو اُپٽجي ”واءُ“ ٿي پيو. راڄ جيڪي ڀاڳ هئا سي ڦري شهر ٿيڻ لڳا ياوري ڳوٺ خالي ٿيڻ لڳا ۽ آبادي لڏ پلاڻ ڪري جتي به بنيادي سهولتون آهن اوڏانهن وڃي آباد ٿيڻ لڳي آهي. روڊ رستا ٺهيا آهن اُهي به پاڻ کي آباديءَ ڏانهن ڇڪڻ لڳا آهن اڳي هر ڪنهن کي جيڪا گهرن جي پاسي سمهڻ جي عادت هوندي هئي سا بدلجي روڊ جي پاسي آباد ٿيڻ جي صورت اختيار ڪري چُڪي آهي ڇاڪاڻ ته روڊ بازار کي ويجهو ڪن ٿا۽ بازار جي انهي حقيقي ڇڪ سڀني کي پاڻ ڏانهن ڇڪي سوڙهو ڪري ورتو آهي. ”نيڪ مرد“ جي جاءِ ان طبقي والارڻ شروع ڪئي آهي جنهن جي وسيلن تائين نسبتن آسان پهچ آهي جهڙوڪ نوڪري پيشه ماڻهو، ٺيڪيداري يا ٻيو ڪاروبار ڪندڙ ماڻهو اهڙي طرح ڳوٺن ۾ اُنهن سان ان سورن باڪردار ساک پت رکندڙن جي جاءِ تي توهان کي مٿي ذڪر ڪيل طبقن جا ماڻهو ملندا جيڪي پنهنجي پنهنجي پاڙي يا ڳوٺ جا چڱا مڙس يا نمائندا ڪوٺرائي وڏي فخر سان اهڙن ڪمن ۾ به رُڌل هوندا جيڪي سندن ماڻهن جي خلاف آهن. مثال طور جيڪو اُستاد پٽيل آهي ۽ ڪُل وقتي سرگرمي پٽيلي اٿس اهو سرڪاري نوڪري کي تفريح کان به گهٽ سمجهي ٿو ۽ اهڙن سڀني ڳوٺن جا اسڪول حقيقي معني ۾ بند پئل آهن پوءِ ڪاغذن ۾ ڀلي کُليل هجن اُن کان سواءِ اڳتي جڏهن نيڪ مرد ۽ اُستاد الڳ هوندا هئا ته اُستاد جي ڪم ڪار تي نيڪ مرد نظر رکندو هو جڏهن ته هن وقت ان قسم جو نظرداري ۽ مالڪيءَ وارو ادارو معاشري مان گم آهي سماج ۾ سماجي ڦير گهيرو وڏي افراتفري پيدا ڪئي آهي خدمتن جا سمورا شعبا ذاتي مفادن لاءِ استعمال ٿي رهيا آهن ۽ سياست ذات برادرين جي چوڌاري گهمي ٿي يا پير فقير اُن تي اثر انداز ٿين ٿا ڇو ته ٿر ڇا ننڍي کنڊ سموري جي ڳوٺن ۾ هر هڪ ڳوٺ ۾ گهٽ ۾ گهٽ هڪ عدد درگاهه توهان کي ضرور نظر ايندي جنهن ۾ سال ۾ هڪ دفعو ڳوٺاڻا گڏجن ٿا ڪن درگاهن تي وري وسيلا گڏ ڪري، ميلا لڳايا ويندا آهن جتي ماڻهو سال ۾ هڪ ڀيرو گڏ ٿين ٿا. عيد ن تي به ماڻهو گڏ ٿين ٿا پر انهن سڀني هنڌن تي ڪابه اهڙي ڳالهه نٿي ڪئي وڃي جيڪا اجتماعي مسئلن جي حل ڏانهن ڪا وڌندڙ وک محسوس ٿئي. جيڪي سرگرميون اهڙن ميلن ملاکڙن ۾ٿين ٿيون تن ۾ فضليات وڌيڪ هوندي آهي يا اهڙا عمل ورجا يا ويندا آهن جنهن سان جيڪا صدين جي اٻوجهائي آهي تنهن کي ڪئين جاري رکيو وڃي. اهڙي طرح ڳوٺن جو سماجي سرشتو ڪنهن نئين صورت ڏانهن وڌي رهيو آهي، بئراجي علائقن ۾ ته ڳوٺن جو سماجي تحرڪ زمين جي مالڪي رکندڙ پويان گهمي ٿو. ڪن وٽ هزارين ايڪڙ زمينون آهن ته ڪن وٽ ٻه ايڪڙ به ناهن جن تي پوک ڪري اُهي پنهنجو گذرسفر ڪن اهڙي صورتحال ۾ اُتي سماجي تحريڪ انتهائي منفي رُخ اختيار ڪري جُرم جي دُنيا ڏانهن لاڙو ڪري ٿو يا ظلم جي چڪيءَ ۾ پسجندو رهي ٿو. اهي سڀئي نقطا سماجي تحرڪ جا چند مثال آهن جيڪي ڳوٺاڻي سماج ۾ آهن جن جي ڪري ڳوٺاڻو سماج هڪ غريب سماج آهي يا نظر اچي ٿو.